Εισαγωγή

 

Από την εποχή ακόμα τής οθωμανικής κατοχής αλλά και μετά την απελευθέρωση, η ανάγκη για πνευματική και οικονομική ανάπτυξη ώθησε πολλούς εύπορους Έλληνες να ανεγείρουν εκκλησίες και να ενισχύσουν τη δημιουργία εκπαιδευτικών και κοινωφελών ιδρυμάτων. Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος στηρίχθηκε, σε μεγάλο βαθμό, στις χορηγίες των Ελλήνων τού εσωτερικού και τού εξωτερικού. Σημαντικοί Έλληνες ευεργέτες έδειξαν έμπρακτα τη φιλοπατρία τους, διαθέτοντας μεγάλα χρηματικά ποσά και συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο στην ανάπτυξη τής χώρας σε ποικίλους τομείς. Πολλοί ευεργέτες ήταν Ηπειρώτες και αρκετοί από αυτούς είχαν βλαχική καταγωγή. Ακόμη και σήμερα τα κτήρια που οικοδομήθηκαν από τις προσφορές τους δεσπόζουν στην Αθήνα: Εθνική Βιβλιοθήκη, Ακαδημία, Πανεπιστήμιο, Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αρσάκειο, Βαρβάκειο και άλλα δημόσια κτήρια δείχνουν στους νεότερους Έλληνες τον ψυχικό πλούτο των ευεργετών και την αγάπη τους για την πατρίδα και τον ελληνικό πολιτισμό. Ήταν η εποχή που οι Έλληνες δεν ενδιαφέρονταν για το τι θα τους προσφέρει η πατρίδα, αλλά τι θα μπορούσαν να προσφέρουν εκείνοι σ’ αυτήν.

 

35

Η μαρμάρινη πλάκα των ευεργετών, εντοιχισμένη στα προπύλαια τού Αρσακείου Ψυχικού, φέρει τα ονόματα των μεγαλυτέρων ευεργετών τής Φ.Ε.

Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία από τής ιδρύσεώς της στηρίχθηκε στην ιδιωτική πρωτοβουλία και στην προσφορά πολλών «φιλομούσων και φιλοκαλών ανδρών» από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Όπως γράφει και η Βαρβάρα Μεταλληνού στον τόμο για τη συμπλήρωση 160 χρόνων από την ίδρυση τής Φ.Ε.: «Έλληνες πατριώτες κυρίως τής διασποράς αποφάσισαν να διαθέσουν τους μόχθους μιας ολόκληρης ζωής πολλές φορές για την προκοπή και την ανύψωση τού μορφωτικού επιπέδου των γυναικών τής πατρίδος τους… Έτσι λοιπόν η προσπάθεια που ανέλαβε η Φ.Ε. άσκησε ενωτική επίδραση όχι μόνο στους Έλληνες αλλά και στους φιλέλληνες, προσελκύοντας το ενδιαφέρον τους στα προβλήματα τής ελλαδικής παιδείας.». Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι όταν η Φ.Ε. αποφάσισε να κτίσει ιδιόκτητο σχολείο, το 1851 οι ομογενείς τής Θεσσαλίας έστειλαν 80.000 κεραμίδια για το κτήριο, οι Έλληνες τής Ρουμανίας προσέφεραν ξυλεία, οι Έλληνες τής Μασσαλίας τούβλα και κεραμίδια.

Με σεβασμό στην προσωπικότητα και την προσφορά των ευεργετών θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε τις προσωπικότητες κάποιων εξ αυτών, εκδηλώνοντας με τον τρόπο αυτό την ευγνωμοσύνη μας για την προσφορά τους.

 

Παναγιωτα Ατσαβέ

Φιλόλογος - ιστορικός

 

 Απόστολος Αρσάκης

Η ζωή και το έργο τού μεγάλου ευεργέτη

 

«ἐμοὶ δὲ ἀρκοῦν ἂν ἐδόκει εἶναι ἀνδρῶν ἀγαθῶν  ἔργῳ γενομένων ἔργῳ καὶ δηλοῦσθαι τὰς τιμάς»

«Σ’ αυτούς που με τα έργα τους έγιναν σπουδαίοι, με έργα πρέπει να τους αποδίδονται οι τιμές»

Θουκυδίδου Περικλέους Eπιτάφιος Β, 35

 

Ο Απόστολος Αρσάκης ήταν μία από τις μεγαλύτερες μορφές τής εποχής του. Όταν έφυγε από τη γενέτειρά του Χοταχόβα για την ξενιτιά δεν μιλούσε την ελληνική γλώσσα. Η μητρική του γλώσσα ήταν τα Βλάχικα. Αλλά δίπλα στον Νεόφυτο Δούκα έμαθε να χειρίζεται άριστα την αρχαία Ελληνική και εντάχθηκε στον κύκλο των λογίων τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Έγινε διδάκτορας τής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο τής Χάλλε στη Γερμανία. Εγκατέλειψε, όμως, την επιστήμη του στην ηλικία των 30 ετών για να αφοσιωθεί στην πολιτική, φτάνοντας στα ύπατα αξιώματα. Έγινε για λίγο και πρωθυπουργός τής Ρουμανίας, αλλά αποσύρθηκε εγκαίρως από τη θέση αυτή. Με τη δωρεά του στο Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας βοήθησε στη μόρφωση και την κοινωνική πρόοδο των Ελληνίδων. Τιμήθηκε με τα υψηλοτέρα παράσημα τής Ελλάδας και τής Ρουμανίας και δικαίως τον χαρακτήρισαν «δημιουργό τής σύγχρονης Ρουμανίας» και «πρωτεργάτη τής πνευματικής απελευθέρωσης τής Ελληνίδας γυναίκας και θεμελιωτή τής γυναικείας μόρφωσης».

 ARSAKIS

Το πορτρέτο του Απόστολου Αρσάκη, φιλοτεχνημένο το 1890 από τον Ι. Δούκα κατά παραγγελία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Ο Ι. Δούκας γεννήθηκε στο Αργυρόκαστρο και ήταν ένας από τους καλύτερους προσωπογράφους τού 19ου αιώνα. Σπούδασε στο Σχολείο των Τεχνών τής Αθήνας και στην Ακαδημία Καλών Τεχνών τού Μονάχου.

Μεγάλη πληγή για τον ελληνισμό τα χρόνια τής Τουρκοκρατίας ήταν η μετανάστευση. Τα αίτια που την προκαλούσαν δεν ήταν πάντα η αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής ή το εμπόριο, αλλά και αυτή ακόμα η επιβίωση, αφού οι ληστρικές επιδρομές των Τούρκων είχαν τραγικά αποτελέσματα για τους υποδούλους. Οι Έλληνες τής διασποράς αποκόπτονταν τυπικά μόνο από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, όμως το ενδιαφέρον τους για τον τόπο που τους γέννησε διατηρήθηκε πάντα ζωηρό και η προκοπή του ήταν πάντα στις προτεραιότητές τους. Η απελευθέρωση έστω και μέρους τής Ελλάδας και η δημιουργία τού νέου ελληνικού κράτους ώθησε πολλούς από αυτούς να προσφέρουν στην Ελλάδα σημαντική οικονομική βοήθεια ή ακόμα και ολόκληρη την προσωπική τους περιουσία.

Οι περισσότεροι των ευεργετών ήταν Ηπειρώτες, οι οποίοι άφησαν τον τόπο τους αναζητώντας επαγγελματική διέξοδο σε ξένες χώρες. Οι περισσότεροι ξεκίνησαν φτωχοί, αυτό όμως δεν τους εμπόδισε να δημιουργήσουν επιχειρήσεις, να ιδρύσουν εμπορικούς και τραπεζικούς οίκους, νοσοκομεία και σχολεία. Με τα χρήματά τους προσπάθησαν να καλύψουν βασικές βιοτικές ανάγκες των συμπατριωτών τους, ανήγειραν ναούς και προχώρησαν στη σύσταση κοινωνικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, αλλά και στην οργάνωση τής παιδείας στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Οι μεγάλοι ευεργέτες στην πλειοψηφία τους ήταν σκληρά εργαζόμενοι έμποροι που πρόκοψαν κοινωνικά και οικονομικά στους τόπους όπου εργάστηκαν, όπως ο Μιχαήλ Τοσίτσας, ο Βαρβάκης κ.ά. Δεν ήταν όμως λίγοι και αυτοί που σπούδασαν και διακρίθηκαν στον επιστημονικό χώρο αλλά και στην πολιτική, όπως ο Απόστολος Αρσάκης.

 268903 10150300305550126 8078765 n

Ο ναός τού Αγίου Γεωργίου, τής εκκλησίας που έχτισε ο Αρσάκης στη γενέτειρά του Χοταχόβα, όπως είναι σήμερα μετά την αναστύλωση και την συντήρηση που έγινε από την Ορθόδοξη Εκκλησία τής Αλβανίας.

Στο μικρό χωριό Χοταχόβα τής επαρχίας Κορυτσάς τής Ηπείρου γεννήθηκε στις 6 Ιανουαρίου ο Απόστολος Αρσάκης. Πατέρας του ήταν ο Κυριάκος Αρσάκης και μητέρα του η Βασιλική. Και οι δύο ήταν βλάχικης καταγωγής. Δεν είναι γνωστό με ακρίβεια το έτος τής γεννήσεώς του. Ο ίδιος σε σημείωμα προς τον κοσμήτορα τής Ιατρικής Σχολής τού Πανεπιστημίου τής Halle, στις 26 Οκτωβρίου 1812, αναφέρει ότι γεννήθηκε το 1790. Στην απογραφή, όμως, που έγινε στη Βλαχία το 1838 δήλωσε ότι είναι 55 ετών (άρα έτος γεννήσεως 1783). Ο Αναστάσιος Γούδας στους «Βίους Παραλλήλους» αναφέρει ως έτος γεννήσεως τού Αρσάκη το 1792, ενώ όλες οι πηγές στη Ρουμανία αναφέρουν ως έτος γεννήσεώς του το 1789. Φαίνεται ότι η απάντηση τού Αρσάκη στην απογραφή στη Βλαχία ήταν αποτέλεσμα τής ψυχολογικής φόρτισής του την περίοδο εκείνη. Η επικρατέστερη χρονολογία γέννησής του πρέπει να είναι μεταξύ 1789-1790. Την εποχή εκείνη, κυρίως μετά την καταστροφή τής Μοσχόπολης το 1788, ο Αλή Πασάς έκανε ληστρικές επιδρομές στα ορεινά χωριά τής περιοχής. Για να αποφύγουν τα χειρότερα οι γονείς τού Αρσάκη το 1793 αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το χωριό τους και να εγκατασταθούν στην Πρεμετή, όπου ζούσαν πολλοί συγγενείς τής Βασιλικής.

Ο αδελφός τού Κυριάκου Αρσάκη, Γεώργιος, ήταν επιτυχημένος έμπορος εγκατεστημένος στο Βουκουρέστι. Όπως συνέβαινε συχνά την εποχή εκείνη, ο Γεώργιος κάλεσε κοντά του την οικογένεια τού Απόστολου το 1800.

Boykoyresti 

Το Βουκουρέστι το 1860, σε ξυλογραφία από το ιταλικό περιοδικό «Il mondo illustrato». Είναι η εποχή που έζησε εκεί ο Απόστολος Αρσάκης.

Τον 18ο αιώνα στη Μολδαβία και τη Βλαχία σημαντικές θέσεις κατείχαν οι Φαναριώτες. Επίσης εκεί είχαν εγκατασταθεί ιερείς, νομομαθείς, γιατροί και άλλοι αξιωματούχοι. Σε αυτούς προστέθηκαν οι μετανάστες από περιοχές τής Οθωμανικής αυτοκρατορίας λόγω τής απειλής επιδρομών εκ μέρους των Τούρκων. Στην τελευταία αυτή κατηγορία ανήκει και η οικογένεια τού Απόστολου Αρσάκη.

Ο Κυριάκος Αρσάκης στο Βουκουρέστι έκανε σημαντική περιουσία ασχολούμενος με το εμπόριο. Ο μικρός Απόστολος διδάχθηκε τα πρώτα γράμματα αλλά και μαθήματα γενικής παιδείας στο Βουκουρέστι είτε με ιδιωτικούς δασκάλους, κάτι που συνηθιζόταν την εποχή εκείνη, είτε στην ακμάζουσα τότε Ακαδημία τού Βουκουρεστίου. Ο θείος του Γεώργιος Αρσάκης γρήγορα αντιλήφθηκε την ευφυΐα και τις ικανότητες τού ανιψιού του και φρόντισε, το 1804, να τον στείλει στη Βιένη για να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Εκεί ο Απόστολος Αρσάκης επρόκειτο να γνωρίσει τον άνθρωπο που σφυρηλάτησε τον χαρακτήρα του και διαμόρφωσε σημαντικά την προσωπικότητά του. Ο Ηπειρώτης λόγιος και κληρικός Νεόφυτος Δούκας ήταν από το 1803 εφημέριος στην ορθόδοξη εκκλησία τής Βιένης. Έτσι ο επιφανέστερος των «αρχαϊστών» ανέλαβε την ολοκλήρωση τής εκπαίδευσης τού μικρού Απόστολου.

 doykas

Ο Νεόφυτος Δούκας, κληρικός και λόγιος, συγγραφές πολλών βιβλίων, υπήρξε μία από τις πλέον σημαντικές μορφές τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ήταν ο κυριότερος εκπρόσωπος τού αρχαϊσμού και δάσκαλος τού Απόστολου Αρσάκη στην ελληνική γλώσσα και γραμματεία.

Από τον Νεόφυτο Δούκα ο Αρσάκης διδάχθηκε την ελληνική παιδεία και γλώσσα και μυήθηκε στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Επηρεασμένος από τον δάσκαλό του σε εθνικά, κοινωνικά αλλά και γλωσσικά θέματα, εντάχθηκε στο κίνημα τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού, έμαθε άριστα την αρχαία ελληνική γλώσσα και διάβασε τα έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Όπως ήταν φυσικό ενστερνίστηκε τις απόψεις τού Νεόφυτου Δούκα και των αρχαϊστών, κάτι που τον έφερε αργότερα (1814) σε ρήξη με τους εκδότες τού «Λογίου Ερμή».

Στις 17 Μαΐου 1810 γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή τού Πανεπιστημίου τής Halle στη Σαξονία. Το 1811, και ενώ ο Αρσάκης ήταν ακόμη φοιτητής, ο Ναπολέων Βοναπάρτης επισκέφθηκε τη Halle. Είχει μόλις αποκτήσει τον αετιδέα, γιο και διάδοχό του από τον γάμο του με την πριγκίπισσα των Αψβούργων Μαρία-Λουίζα. Ο νεαρός Αρσάκης τότε, έγραψε βουκολικό ειδύλλιο σε γλαφυρή αρχαία δωρικο-αιολική διάλεκτο, μιμούμενος τον Θεόκριτο, με στόχο να συγκινήσει τον αυτοκράτορα, ώστε αυτός να βοηθήσει στην απελευθέρωση των Ελλήνων από τους Τούρκους.

Το έργο αυτό αφιέρωσε στον Ναπολέοντα με αφορμή τη γέννηση τού διαδόχου του. Ο ενθουσιασμός και η αγάπη για την πατρίδα τού νεαρού φοιτητή της Ιατρικής φαίνεται καθαρά στους στίχους του:

«Ω! πατρίδα! πατρίδα! Ω! δύστυχη γη τής Ελλάδος!

Μητέρα τής ελευθερίας και πατρίδα τόσων ημιθέων,

είσαι δούλη, συ, που πριν ήσουν ελεύθερη και καλότυχη.

Εδώ κάποτε οι αθάνατοι, αφού άφησαν τον θαυμαστό Όλυμπο,

περπατούσαν ευχαριστημένοι και συναναστρέφονταν τα παιδιά σου.

Όλα άλλαξαν και τελείωσες και συ, χρυσή εποχή.»

 

PHD

Το εξώφυλλο τής διδακτορικής διατριβής τού Απόστολου Αρσάκη στο Πανεπιστήμιο τής Χάλλης τής Σαξονίας. (Halle - Wittenberg.) «Αpostoli Arsaki, epirotae, Commentatio de piscium cerebro et modala spinali. Scripta auspictus et dectu Ioannis Federici Meckelii, Lipsiae 1836.

Το επόμενο έτος, 1812, μετά από εξετάσεις αναγορεύτηκε διδάκτωρ Ιατρικής και Χειρουργικής. Η διδακτορική του διατριβή ήταν γραμμένη στα Λατινικά και το θέμα της ήταν «Περὶ τοῦ ἐγκεφάλου καὶ τοῦ νωτιαίου μυελοῦ τῶν ἰχθύων». Το έργο αυτό επαίνεσε ο καθηγητής του και διάσημος ανατόμος J.Fr. Meckel με επιστολή του, στην οποία μεταξύ άλλων του έγραφε: «Εγώ καυχώμαι ως χρηματίσας διδάσκαλός σου» και εκφράζει τη χαρά του διότι σπούδασε την ιατρική με «ελευθέριον τρόπον» και όχι όπως άλλοι που αντί να την αντιμετωπίζουν ως «Θεό» την θεωρούσαν «γαλακτουχούσαν βουν». Το έργο τού Αρσάκη θεωρήθηκε σημαντικό για την εποχή του, αλλά και για τη Φυσική Ιστορία. Αξιοσημείωτο είναι το ότι η ιχθυολογία, την οποία επέλεξε ο Αρσάκης, θεωρείτο από τους δυσκολότερους κλάδους. Με την ανατομική περιγραφή τού εγκεφάλου και τού νωτιαίου μυελού των ιχθύων, έγινε ένας από τους πρωτοπόρους ερευνητές τής ιχθυολογίας και τής συγκριτικής ανατομίας.

Ο μεγαλύτερος έπαινος όμως για το έργο τού Αρσάκη ήρθε από τον Γάλλο φυσιοδίφη και ζωολόγο Cuvier, o οποίος στο έργο που έγραψε, από το 1828 έως το 1849, μαζί με τον ζωολόγο Αchille Valenciennes "Histoire Naturelle des poisons" (22 τόμοι) και παρά το γεγονός ότι τα συμπεράσματα τού Αρσάκη δεν συμφωνούσαν με τις θεωρίες του, εξαίρει τη μεγάλη σημασία που είχε η επιστημονική του έρευνα.

Το 1813 ο Απόστολος Αρσάκης επέστρεψε για έναν χρόνο στη Βιένη, για να παρακολουθήσει τα μαθήματα οφθαλμολογίας που παρέδιδε δωρεάν ο οφθαλμολόγος Georg Beer με μοναδική υποχρέωση οι φοιτητές του να εργαστούν επί έναν χρόνο ως οφθαλμίατροι. Ο Αρσάκης παρακολούθησε τα μαθήματα και παρέμεινε στη Βιένη μέχρι το 1814. Τα χρόνια αυτά ο Αρσάκης έγραψε όλα τα έργα του στην ελληνική γλώσσα. Αντίθετα, τα κείμενα που θα γράψει αργότερα, όταν θα επιστρέψει στη Ρουμανία, θα είναι έργα πολιτικού και κοινωνικού περιεχομένου γραμμένα κυρίως στη γαλλική και τη ρουμανική γλώσσα.

annoshow ceb5ceb1 cebccf80cebbcebfceba 

O «Ερμής ο Λόγιος» ήταν δεκαπενθήμερο φιλολογικό περιοδικό το οποίο εξεδίδετο από το 1811-1821 (εκτός τού 1815) στην ελληνική παροικία τής Βιέννης. Τον Μάιο τού 1821 οι αυστριακές αρχές απαγόρευσαν τη λειτουργία τού περιοδικού και συνέλαβαν τον αρχισυντάκτη γιατί υποστήριζε τις ιδέες τής Φιλικής Εταιρίας και την Επανάσταση.

Το 1813 δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στον «Λόγιο Ερμή» τού Άνθιμου Γαζή η μελέτη «Έκθεσις συνοπτική τής Ιατρικής Ιστορίας», στην οποία παρουσιάζει την εξέλιξη τής Ιατρικής από τα αρχαία χρόνια στην αρχαία Ελλάδα, την αρχαία Αίγυπτο, την Ιουδαία, την Περσία, στους Ασσυρίους και στην Κίνα. Η δημοσίευση τού κειμένου σταματά απότομα στο τεύχος 14-15 τού 1813.

Από μια επιστολή τού Απόστολου Αρσάκη στον Στέφανο Κομηττά αποκαλύπτεται η οξύτητα τής διαμάχης μεταξή των αρχαϊστών και των οπαδών τής ομιλούμενης την εποχή εκείνη δημοτικής. Ο Άνθιμος Γαζής, διευθυντής τού «Λόγιου Ερμή», δέχτηκε επίθεση από τον ίδιο τον Κοραή και αποσύρθηκε από την έκδοση τού περιοδικού, το οποίο το 1814 αντιμετώπισε προβλήματα, με αποτέλεσμα το 1815 να διακοπεί η κυκλοφορία του για έναν χρόνο. Το 1816 το περιοδικό επανεκδόθηκε, αλλά ελεγχόταν πλέον κυρίως από μαθητές τού Κοραή. Η συντακτική ομάδα τού περιοδικού όμως, ήδη από το 1814, είχε έρθει σε αντιπαράθεση με τους εκπροσώπους τού αρχαϊσμού Νεόφυτο Δούκα, Στέφανο Κομηττά και Παναγιώτη Κοδρικά. Αρνήθηκαν λοιπόν τη δημοσίευση μελέτης τού Αρσάκη με τίτλο «Περί τοῦ εἰ ἐξῆν καί ταῖς γυναιξί ταῖς δραματικαῖς ἐπιδείξεσι παρεῖναι», και έτσι εκείνος την έστειλε στον Στέφανο Κομηττά, ο οποίος τη δημοσίευσε στα «Προλεγόμενα» τής εγκυκλοπαίδειάς του. Η μελέτη αυτή, γραμμένη στην αττική διάλεκτο, αναφέρεται στο ερώτημα που απασχολούσε την εποχή εκείνη τους Ευρωπαίους φιλολόγους αν οι αρχαίοι Έλληνες επέτρεπαν στις γυναίκες να παρακολουθούν θεατρικές παραστάσεις. Σε αυτήν ο Αρσάκης αναφέρει όλες τις σχετικές πηγές και τις απόψεις, χωρίς ο ίδιος να παίρνει θέση επί τού ζητήματος.

Hanul lui Manuc 1841 e1311508102907

Η λιθογραφία αυτή τού Michel Bouquet παρουσιάζει την εσωτερική αυλή από τo «Χάνι Lui Manouk». Είναι το παλαιότερο ξενοδοχείο στο Βουκουρέστι. Βρίσκεται απέναντι από την «Curtea Veche». Κτίστηκε το 1808 ως χάνι από τον Μanuk Bei. Έκτοτε γνώρισε πολλές ανακαινίσεις αλλά ποτέ δεν έπαψε να χρησιμοποιείται ως ξενοδοχείο. Εδώ υπογράφηκε η Συνθήκη τού Βουκουρεστίου που σήμανε το τέλος τού Ρωσοτουρκικού πολέμου.

Το 1814 o Aπόστολος Αρσάκης, απογοητευμένος από τη διχόνοια στους κύκλου των εκπροσώπων τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού, επέστρεψε στην οικογένειά του στο Βουκουρέστι. Ηγεμόνας τής Βλαχίας τότε ήταν ο Ιωάννης-Γεώργιος Καρατζάς, ο αποκαλούμενος και «μέγας γέρων τού Βυζαντίου». Ο Καρατζάς έκανε τον Αρσάκη προσωπικό του γιατρό και ιδιαίτερο γραμματέα του. Την εποχή εκείνη η θεραπεία πολλών σπουδαίων προσώπων ενίσχυσε τη φήμη του ως ιατρού. Ο Καρατζάς αποχώρησε νωρίς και τον διαδέχτηκε ο Αλέξανδρος Σούτσος, ο οποίος επίσης εκτίμησε ιδιαίτερα τον Αρσάκη. Τον ίδιο χρόνο ο Απόστολος Αρσάκης παντρεύτηκε την Ελένη Δάρβαρι, κόρη τού Μακεδόνα γιατρού Κωνσταντίνου Δάρβαρι, γόνου μεγάλης και επιφανούς οικογένειας Βογιάρων. Με τον γάμο αυτό αναβαθμίστηκε όχι μόνο οικονομικά αλλά και κοινωνικά, αφού εισήλθε στους κόλπους τής ρουμανικής αριστοκρατίας. Στο Βουκουρέστι ο νεαρός Αρσάκης άσκησε για μια οκταετία το επάγγελμα τού γιατρού με αφοσίωση και ζήλο.

Η επανάσταση που ξέσπασε στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες με αρχηγό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τα τραγικά γεγονότα που επακολούθησαν έγιναν αιτία να γίνει εκκαθάριση τού κρατικού μηχανισμού από τους Γραικούς. Έτσι πολλοί Έλληνες τής Βλαχίας, φοβούμενοι διώξεις, κατέφυγαν στην Ευρώπη. Αυτό δεν συνέβη με τον Αρσάκη, ο οποίος εξ αρχής είχε δηλώσει ότι η εξέγερση στις Ηγεμονίες ήταν βιαστικά και πρόχειρα οργανωμένη και θα είχε κακό τέλος. Το 1827 είχε οριστεί αρχίατρος τής Βλαχίας, μέλος ιατρικού προσωπικού τού νοσοκομείου Coltea στο Βουκουρέστι, αλλά και έφορος νοσοκομείων και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων στη Βλαχία.

 coltea hospital

Το νοσοκομείο Coltea κτίστηκε το 1704 σε οικόπεδο τής οικογενείας Vacaresti. To 1802 ανακαινίστηκε. Το κτήριο στη μορφή που έχει σήμερα κτίστηκε το 1888 και εξακολουθεί να λειτουργεί ως δημόσιο νοσοκομείο. Σε αυτό εργάστηκε ως γιατρός ο Απόστολος Αρσάκης.

Επίσης υπήρξε προσωπικός γιατρός και γραμματέας τού ηγεμόνα Γρηγορίου Δ΄ Γκίκα, ο οποίος τού ανέθεσε τη Γραμματεία Εξωτερικών Υποθέσεων. Έτσι άρχισε η πολιτική σταδιοδρομία τού Αρσάκη παράλληλα με την άσκηση τής ιατρικής. Η μεγαλύτερή του προσφορά ως γιατρού είναι ότι βοήθησε στην καταπολέμηση τής επιδημίας τής πανώλης που είχε πλήξει το 1828-1829 τη Βλαχία. Το 1828 απεχώρησε ο παλαιός ηγεμών και τη Βλαχία κατέλαβε ο ρωσικός στρατός. Το 1831 ο Αρσάκης βοήθησε και στην καταπολέμηση τής επιδημίας τής χολέρας .Ήταν η περίοδος τής ρωσικής κατοχής τής Βλαχίας. Το 1832-1833 έγινε αρχίατρος στο νοσοκομείο Coltea και συνετέλεσε στην ενοποίηση των μεγάλων νοσοκομείων με τη δημιουργία τής «Αστικής Εφορίας Νοσοκομείων». Το 1834 έληξε η ρωσική κατοχή.

Η οικογενειακή του ζωή όμως δεν υπήρξε τόσο ήρεμη. Η σύζυγός του Ελένη πέθανε το 1832 και ετάφη στον περίβολο τής σκήτης Δάρβαρι στο Βουκουρέστι, εκκλησίας που έκτισαν ο πατέρας και ο αδελφός της και για την ανέγερση τής οποίας είχε συνεισφέρει και η ίδια οικονομικά.

skiti 

Η σκήτη Δάρβαρι κτίστηκε το 1834 από τον Μιχαήλ Δάρβαρι, γιο του γιατρού Κων. Δάρβαρι και αδελφό τής Ελένης Αρσάκη, πρώτης συζύγου τού Απ. Αρσάκη. Ανακαινίστηκε το 1933 και εικονογραφήθηκε από τον Joseph Kebel. To 1959 οι αρχές έκλεισαν τη σκήτη αλλά σήμερα έχει κηρυχθεί ιστορικό μνημείο.

Ο πρωτότοκος γιος τού Αρσάκη Γεώργιος (1815-1835) στα είκοσί του χρόνια σπούδαζε στη Βιένη Φιλοσοφία. Εκεί ερωτεύτηκε ένα κορίτσι το οποίο θέλησε να παντρευτεί. Η κοπέλα όμως ήταν Εβραία και ο Αρσάκης ήταν ανυποχώρητος στην αρνησή του γι' αυτό τον γάμο, με αποτέλεσμα τα δύο εικοσάχρονα παιδιά να αυτοκτονήσουν αυτοπυροβολούμενα. Ο θάνατος τού γιου του τον συγκλόνισε και τον έκανε να κλειστεί περισσότερο στον εαυτό του. Στα κτήματά του στο Παραϊπάνι έκτισε την εκκλησία τού Σωτήρος με τοιχογραφίες τού Γκρεγκόρ Ταταρέσκου. Στον τοίχο των κτητόρων υπάρχουν 2 πίνακες. Στον ένα εικονίζεται ο Απόστολος Αρσάκης και ο γιος του Γεώργιος και στον άλλο η νεαρή αγαπημένη του και ο άγγελος τής συμφιλίωσης.

Pantelimon ! 

Ο Άγιος Παντελεήμων στη Βεντέα κτίστηκε το 1835 από τον Απόστολο Αρσάκη εις μνήμην τού αυτόχειρος υιού του Γεωργίου και τής Εβραίας μνηστής του, μετά την άρνηση τού Αρσάκη να δεχθεί τον γάμο τους.

apostolos georgios

Στον τοίχο των κτητόρων απέναντι, από το Ιερό, σε δύο πίνακες εικονίζεται ο υιός τού Αρσάκη Γεώργιος με τη μνηστή του και στον άλλο ο Απόστολος Αρσάκης με τον Άγγελο τής Συμφιλίωσης. Με τον αλληγορικό αυτό τρόπο ο καλλιτέχνης παρουσιάζει τον Αρσάκη να δίνει την ευχή του στον άτυχο αυτό έρωτα.

Ο Αρσάκης μετά τον θάνατο τής συζύγου του ήταν υπεύθυνος για τα δύο ανήλικα κορίτσια του, τα οποία έπρεπε να αναθρέψει σωστά. Μετά από λίγο παντρεύτηκε την Αναστασία, για την οποία δεν γνωρίζουμε πολλά, παρά μόνο ότι ήταν ικανότατη στις οικονομικές υποθέσεις. Έζησε αρμονικά μαζί της, αλλά πέθανε πριν από τον ίδιο. Για να τιμήσει τη μνήμη της, ο Αρσάκης ζήτησε ο ναός που αναγέρθηκε στο Αρσάκειο να αφιερωθεί στη μνήμη τής Αγίας Αναστασίας τής Ρωμαίας.

Eleni Arsaki and kores 

Η σύζυγος τού Αρσάκη Ελένη (το γένος Δάρβαρι) και οι κόρες της Ελένη και Ολυμπία από τον τοίχο των κτητόρων στη σκήτη Δάρβαρι

Η μεγάλη κόρη τού Αρσάκη, η Ελένη (1821-1870), παντρεύτηκε με δική του πίεση τον Έλληνα Δημήτριο Φιλίτη, ο οποίος την περνούσε πολλά χρόνια και επί πλέον ήταν φιλάσθενος. Έτσι αυτή δημιούργησε ερωτική σχέση με ένα νεαρό Έλληνα, τον Γρηγόριο Καντακουζηνό, τον οποίο παντρεύτηκε αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο τού συζύγου της. Η δεύτερη κόρη του, η Ολυμπία (1824-1896), φαίνεται πως ήταν πιο δεμένη με τον πατέρα της. Παντρεύτηκε τον νομικό Εμμανουήλ Λαχοβάρη, γόνο μιας ιστορικής ελληνικής οικογένειας από την Κωνσταντινούπολη, και έκανε μαζί του έναν γιο, τον Γρηγόρη. Μετά τον θάνατο τού πατέρα της, εκείνη μετέφερε τα οστά του στον οικογενειακό τάφο τού συζύγου της Εμμανουήλ Λαχοβάρη στο φημισμένο νεκροταφείο Μπέλλου στο Βουκουρέστι. Το 1885 τοποθετήθηκε εκεί άγαλμα που είχε φιλοτεχνήσει ο γλύπτης Carol Stork, το οποίο όμως καταστράφηκε κατά τη διάρκεια βομβαρδισμού στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Η Ολυμπία επικοινωνούσε με τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία μέχρι τον θάνατό της.

CIMETERY BELLOU 

To νεκροταφείο Servan Voda στο Βουκουρέστι, όπου έχουν ταφεί οι σημαντικότεροι πολιτικοί και καλλιτέχνες τής Ρουμανίας, άρχισε να δημιουργείται το 1830 αλλά επίσημα λειτουργεί από το 1850. Εδώ ετάφη και ο Απ. Αρσάκης.

Ο Αρσάκης παρακολούθησε με ενδιαφέρον την εξέλιξη τής ελληνικής επανάστασης. Όταν ιδρύθηκε το ελληνικό κράτος με υπερηφάνεια δήλωσε στην απογραφή που έγινε στη Βλαχία το 1838 ότι είναι «Έλλην». Με πρόσφατο το πένθος από τον θάνατο τού γιου του και ζώντας μακριά από την πατρίδα του, σκεπτόταν πώς θα μπορούσε να συμβάλει στην πνευματική άνοδο των Ελλήνων. Ρώτησε τους φίλους του Θεόκλητο Φαρμακίδη, Ανέστη Χατζόπουλο, τον καθηγητή Γεώργιο Δαμιανό, στους οποίους είχε εμπιστοσύνη, ποια θεωρούσαν την πιο επείγουσα ανάγκη τής πατρίδας. Και οι τρεις τον πληροφόρησαν για την ίδρυση στην Αθήνα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και για τους σκοπούς της. Του επεσήμαναν ακόμη ότι η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία θέσει τα θεμέλια ενός μεγάλου σχολικού κτηρίου, αλλά αδυνατούσε να ολοκληρώσει την οικοδομή ελλείψει πόρων. Ακόμα και εκείνοι όμως έμειναν έκπληκτοι, όταν το 1850 ο Απόστολος Αρσάκης τους ζήτησε να μεταφέρουν στο Δ.Σ. τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας την απόφασή του να προσφέρει μεγάλο χρηματικό ποσό για την οικοδόμηση του πρώτου ιδιόκτητου σχολείου της, στην οδό Πανεπιστημίου, αλλά και το ποσό που είχαν δαπανήσει για την αγορά τού οικοπέδου και την μέχρι τότε οικοδομή τού σχολείου, το οποίο θα έπαιρνε το όνομα «Αρσάκειον».

eyergetes2 arsakis 

Η καταγραφή των μεγάλων δωρεών τού Απόστολου Αρσάκη στο επίσημο βιβλίο των ευεργετών τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.

fe

Η επιστολή με την οποία το Δ.Σ. τής Φ.Ε. ευχαριστεί τον Απόστολο Αρσάκη.

Το Δ.Σ. τής Εταιρείας ανήγγειλε το ευχάριστο νέο στη βασίλισσα Αμαλία, η οποία ήταν προστάτιδα τού Σχολείου. Το βασιλικό ζεύγος αποφάσισε να τιμήσει τον Αρσάκη με τον Σταυρό των Ανωτέρων Ταξιαρχών. Το συνολικό ποσό των χορηγιών τού ευεργέτη στη Φ.Ε. ανήλθε περίπου στις εξακόσιες χιλιάδες χρυσές δραχμές.

parsimo

Το παράσημο των Ανωτέρων Ταξιαρχών με το οποίο ο Όθων και η Αμαλία τίμησαν τον Απόστολο Αρσάκη.

Το 1851 ο Αρσάκης δυσαρεστήθηκε με την Εταιρεία διότι είχε μάθει ότι ο αντιπρόεδρός της Δρόσος Μανσόλας δεν ήθελε να δοθεί το όνομα τού ευεργέτη στο Σχολείο από φόβο ότι θα ξεχαστεί το όνομα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Η βασίλισσα Αμαλία όμως παρενέβη κατευναστικά και η παρεξήγηση λύθηκε.

Εν τω μεταξύ ο Αρσάκης συνέχισε να ασχολείται με την πολιτική στη δεύτερη πατρίδα του, τη Ρουμανία. Το 1857 εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής. Ήταν μέλος τής τετραμελούς επιτροπής που επεξεργάστηκε το νομοθετικό πλαίσιο για τη συνένωση των δύο ηγεμονιών. Οι αγώνες του για την ένωση τής Βλαχίας με τη Μολδαβία, με ηγεμόνα τον Αλέξανδρο Κούζα, ευοδώθηκαν και δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η δημιουργία τής σύγχρονης Ρουμανίας φέρει την υπογραφή του.

pinakas 

Ο πίνακας τού γνωστού Ρουμάνου ζωγράφου Theodore Aman με τον τίτλο «Η γέννηση τής Ρουμανίας» βρίσκεται στο Μουσείο Ιστορίας τής Ρουμανίας και αναπαριστά τη συνεδρίαση τού Κοινοβουλίου τής Βλαχίας για να αποφασιστεί η εκλογή τού Αλέξανδρου Κούζα, ήδη εκλεγμένου ηγεμόνα τής Μολδαβίας, για να επιτευχθεί έτσι η ένωση των δύο Ηγεμονιών υπό έναν ηγεμόνα. Ο Απόστολος Αρσάκης απεικονίζεται στο κέντρο τού πίνακα (δεύτερος από δεξιά στην αριστερή ομάδα των βουλευτών). Παρά τον εκνευρισμό που φαίνεται ότι επικρατεί στην αίθουσα ο Αρσάκης είναι απόλυτα ήρεμος.

Το 1860 διορίστηκε υπουργός Εξωτερικών των Ηνωμένων Ηγεμονιών, θέση την οποία υπηρέτησε με επιτυχία, αφού γνώριζε άριστα Γερμανικά, Τουρκικά, Λατινικά, Ρουμανικά, Ιταλικά, Ρωσικά, Γαλλικά και Ελληνικά. Διακριτικός και εχέμυθος, επέδειξε ιδιαίτερη ικανότητα στη διευθέτηση των πολιτικών ζητημάτων. Ήταν μεθοδικός, τακτικός και οργανωτικός, υποστηρικτής των μεταρρυθμίσεων αρκεί αυτές να μη γίνονται παρορμητικά αλλά κατόπιν εμπεριστατωμένης μελέτης. Η κατάσταση όμως στη Ρουμανία ήταν φορτισμένη. Ο πρωθυπουργός Barbu Catargiu δολοφονήθηκε στις 8 Ιουνίου 1862 και ο Αρσάκης ανέλαβε για λίγο χρόνο χρέη πρωθυπουργού (8-24 Ιουνίου 1862). Κατά τα έτη 1862-1865, μετά και την παραίτησή του από τα κυβερνητικά αξιώματα, παρέμεινε απλός βουλευτής και δύο χρόνια αργότερα αποχώρησε από την ενεργό πολιτική δράση.

Από τη στιγμή εκείνη το ενδιαφέρον τού ευεργέτη για την πορεία τού Σχολείου ήταν εντονότερο. Με επιστολές ενημερωνόταν για το έργο τής Εταιρείας και φρόντιζε πάντα να πληροφορείται σχετικά με την πρόοδο και τα προβλήματά της. Θέλοντας μάλιστα να διασφαλίσει το μέλλον του Παρθεναγωγείου, έχοντας ήδη προσφέρει 41.000 για την οικοδομή, έδωσε άλλες 200.000 δρχ. στον φίλο του Νικόλαο Χατζόπουλο με την εντολή να αγοραστούν 128 τραπεζικές μετοχές οι οποίες παραδόθηκαν στην Εταιρεία για να αποτελέσουν την περιουσία τού Σχολείου. Το καλοκαίρι μάλιστα τού 1872 συνάντησε στη Ρουμανία, στο κτήμα του στο Παραϊπάνι (σημερινή Βεντέα), δύο αρσακειάδες εγκατεστημένες στη Βράιλα, τη Μαρία και την Ελένη Χριστίδου, από τις οποίες ζητούσε να μάθει με πολλές λεπτομέρειες για τα μαθήματα και τη ζωή στο Αρσάκειο. Η Μαρία Χριστίδου-Αλεξανδρίδου, μετέπειτα διευθύντρια τού Αρσακείου, περιέγραψε τον Αρσάκη στο επετειακό τεύχος τού ΣΑΦΕ με τίτλο «Φυσιογνωμίαι τινες Αρσακειάδων» λέγοντας: «Πράγματι αναπλεύσαντες τον Δούναβι μετέβημεν εις Γιούργεβο και εκείθεν εφ αμάξης εις το εκεί μεγάλο αγροτικό κτήμα του Παραπάνι, ένθα παρεθέριζεν. Ενθυμούμαι ακόμη την εξαιρετικήν εντύπωσιν που μου έκαμεν. Ωμοίαζε καταπληκτικά με την εν τω Αρσακείω προτομήν του με τη διαφορά ότι ήτο μία ζωηρά ολοζώντανη φυσιογνωμία, γεμάτη αγαθότητα και υγείαν. Και όπως ήτο ολόλευκα ενδεδυμένος, με τα άσπρα του μαλλιά και το ρόδινον τής υγείας χρώμα, μού εγέννησεν την εντύπωσιν ότι ήτο η ενσάρκωσις τού Γεροστάθη, τού ήρωος τού αλησμονήτου εκείνου βιβλίου τού Λέοντος Μελά». Και συνεχίζε: «Ότε δε απεχαιρετῶμεν αυτόν, ηυχαρίστησε τον πατέρα μου διά την χαράν που ησθάνθη γνωρίσας δύο μαθητρίας του Αρσακείου και αντιληφθείς ο ίδιος ποίαν εκπαίδευσιν και μόρφωσιν ελάμβανον αι Ελληνίδες εις το ίδρυμα το οποίον εδώρησεν εις την Ελλάδα. Εξέφρασε δε συγχρόνως την λύπη του, διότι δεν έκτισε το Αρσάκειον πολύ πριν και δεν έστειλε τας θυγατέρας του να εκπαιδευθούν και ανατραφούν Ελληνικά και να ζήσουν ως Ελληνίδες.».

34 

H Mαρία Αλεξανδρίδου, διευθύντρια τού Αρσακείου, ήταν μαζί με την αδελφή της οι μόνες Αρσακειάδες που είχαν την ευκαιρία να συναντήσουν από κοντά τον Απόστολο Αρσάκη, στο κτήμα του στο Παραϊπάνι (Βεντέα), στη Ρουμανία. Στη φωτογραφία είναι με τον Επόπτη των Σχολείων Γ. Παπασωτηρίου και τις τελειόφοιτες Αρσακειάδες τού 1908.

Το 1870 ο ευεργέτης αποφάσισε να ιδρύσει σχολείο στη γενέτειρά του Χοταχόβακαι να κτίσει εκεί εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο. Την κηδεμονία τού σχολείου ανέθεσε με επιστολή του το 1871 στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία.

136 

Το σχολείο που έχτισε ο Απόστολος Αρσάκης στη γενέτειρά του, τη Χοταχόβα τής Ηπείρου, όπως είναι σήμερα. Τη λειτουργία και τη συντήρησή του ανέθεσε στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Το σχολείο λειτούργησε υπό την εποπτεία τής Εταιρείας με Αλληλοδιδακτικό Προκαταρκτικό και Νηπιαγωγείο μέχρι την εποχή που άρχισαν  οι αναταραχές στην περιοχή το 1914, που διήρκεσαν 10 χρόνια. Το 1926 ξαναλειτούργησε αλλά πλέον ως αλβανικό σχολείο για αρκετά χρόνια.

Το 1874 αποσύρθηκε στα κτήματά του στο Παραϊπάνι, κοντά στο Γιούργεβο, στη Ν. Ρουμανία, όπου καταβεβλημένος από τα γηρατειά έγραψε σε επιστολή προς τον φίλο του Νικόλαο Χατζόπουλο: «Η λυχνία μου σβέννυται, φίλε Νικόλαε, ου μόνον ελλείψει ελαίου, αλλά και διότι ουδείς δύναται να χορηγήση το τοιούτον.» Την επόμενη μέρα, στις 16 Ιουλίου 1874, ο Απόστολος Αρσάκης απεβίωσε. 

IMG 0002 1024x573.jpgarsakchi

Η θερινή κατοικία τού Απόστολου Αρσάκη στο Παραϊπάνι (Βεντέα) τής Ρουμανίας. Βρισκόταν στο κέντρο μεγάλου αγροκτήματος και ενός καταπράσινου κήπου. Η φωτογράφιση αυτή πρέπει να έγινε το 1945. Σήμερα στο κτήριο στεγάζεται το Δημαρχείο τής Βεντέας.

Η αναγγελία τού θανάτου του προκάλεσε θλίψη και συγκίνηση. Στη ΚΔ΄ Συνεδρίαση τού ΔΣ τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στις 24 Ιουλίου 1874 διαβάζουμε: «Ο κύριος Πρόεδρος ανήγγειλεν τον θάνατον τού Μεγάλου Ευεργέτου τής Ελλάδος Αποστόλου Αρσάκη, το δε Συμβούλιον έκρινε, πρώτον να φέρη το προσωπικόν τού Αρσακείου σημείον πένθους μέχρι τής τελέσεως τού επισήμου μνημοσύνου, δεύτερον να τελεσθή μνημόσυνον δημοτελές εν τω Ναώ τής Μητροπόλεως, τούτο δε να δηλωθή τω Υπουγείω των Εκκλησιαστικών. Αμέσως μετά παρατηρήσεως ότι επειδή ο μακαρίτης εἶτο ευεργέτης τής όλης Ελλάδος, να ευαρεστηθή η Κυβέρνησις να δώση περισσοτέραν επισημότητα εις την τελετήν, τρίτον να γραφή επιστολή συλλυπητήριος εις τας θυγατέρας τού μακαρίτου, να αναγγελθώσι και τα ανωτέρω μέτρα τού Συμβουλίου, και ότι ο μακαρίτης και η σύζυγός του θέλουν μνημονεύεσθαι πάντοτε εν τω Ιερώ Ναώ τού καταστήματος.». Τον θάνατό του πένθησε το προσωπικό τού Αρσακείου για σαράντα ημέρες, ενώ στην τελετή τής αποφοίτησης, κάθε χρόνο, οι αρσακειάδες έψαλλαν προς τιμή του τον «Αρσάκειο ύμνο», που συνέθεσε ο Λ. Καμηλιέρης. Το μνημόσυνο τελέσθηκε στις 25 Αυγούστου 1874 και τον λόγο εκφώνησε ο καθηγητής τής Θεολογικής Σχολής Κωνσταντίνος Κοντογόνης.

untitled (5)

Η προτομή τού Απόστολου Αρσάκη, έργο τού γλύπτη Δ. Π. Κόσσου, φιλοτεχνήθηκε το 1859. Αρχικά ήταν τοποθετημένη στο ισόγειο τού Αρσακείου Μεγάρου, στην οδό Πανεπιστημίου. Το 1935 μεταφέρθηκε στο Αρσάκειο Ψυχικού, όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Στην εφημερίδα «Παλιγγενεσία» των Αθηνών στις 23 Ιουλίου 1874 διαβάζουμε: «Εν Βουκουρεστίω τής Ρουμανίας ετελεύτησεν κατ’ αυτάς ο αληθής ευεργέτης τής Ελλάδος ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ. Ο θάνατος αυτού θα λυπήση ολόκληρον το Πανελλήνιον, όπερ δεν λησμονεί τας τοσαύτας προς το έθνος δωρεάς τού αοιδήμου Αρσάκη. Γέννημα τής ευάνδρου Ηπείρου είχε ζέοντα εν αυτώ τον Ελληνισμόν και την φιλοπατρίαν ακμάζουσαν και οσημέραι κρατυνουμένην.».

Στην εφημερίδα «Εθνοφύλαξ» των Αθηνών στις 25 Ιουλίου 1825, επίσης, διαβάζουμε: «Η Ελλάς όλη οφείλει να πενθήση επί τω θανάτω ανδρός αναδειχθέντος ευεργέτου τού όλου Ελληνικού γένους διά των μεγάλων αυτού θυσιών υπέρ τής εκπαιδεύσεως τού γυναικείου φύλου».

Όχι μόνο στο ελληνικό κράτος αλλά και η ελληνική εφημερίδα «Κλειώ» τής Τεργέστης γράφει στις 31/12 Σεπτεμβρίου 1874: «Ο Αρσάκης υπήρξεν όντως μέγας ανήρ και κατά την διάνοιαν και κατά το φρόνημα και κατά την καρδίαν και κατά τον εθνισμόν». Στο Παρίσι το γαλλικό περιοδικό “Le monde Illustré“, τόμος xxxv, αρ. 910 (16/9/1874), σελ. 192, έγραφε: «Έσβησε στο Βουκουρέστι ένας από τους ανθρώπους που τίμησαν περισσότερο την Ελλάδα και την Ρουμανία, ο Απόστολος Αρσάκης… Η μεγάλη του ευφυΐα και οι ευρύτατες γνώσεις του, η αφοσίωσή του στη θετή του πατρίδα ορθώς τον έκαναν να διακριθεί μεταξύ των ανθρώπων των κατεξοχήν ικανών να καταλάβουν τα ανώτατα πολιτικά αξιώματα...».

Η μνήμη τού Αποστόλου Αρσάκη είναι ακόμη ζωντανή όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στη Ρουμανία. Ο άνθρωπος αυτός έδωσε τη δυνατότητα στις Ελληνίδες όχι μόνο να μορφωθούν αλλά και να αποκτήσουν ένα επάγγελμα, να γίνουν δασκάλες και να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις τους στα Ελληνόπουλα όχι μόνο εντός τού ελλαδικού κράτους αλλά και στις κοινότητες του εξωτερικού, οδηγώντας έτσι την ελληνική κοινωνία στη μεγαλύτερη και πλέον ειρηνική αλλαγή. Επενδύοντας στην παιδεία κέρδισε την «αθανασία», αφού ζει στη μνήμη και στο μυαλό των κοριτσιών αλλά και των αγοριών που μέχρι σήμερα φοιτούν στα Σχολεία που φέρουν το όνομά του.

arsakeio sxedio

Το Αρσάκειο Μέγαρο στην Πανεπιστημίου όπως απεικονίζεται σε γκραβούρα τής εποχής. Ο καλλιτέχνης το παρουσιάζει με ένα πλούσιο κήπο, απομονωμένο από τα γύρω κτίσματα.

Αλλά και στη Ρουμανία μνημονεύεται ώς τις μέρες μας. Το 2012 το ρουμανικό κράτος γιόρτασε τη συμπλήρωση 150 ετών από τη δημιουργία τού Υπουργείου Εξωτερικών τής Ρουμανίας. Για την επέτειο κυκλοφόρησε σειρά γραμματοσήμων και μεταλλικό νόμισμα με τη μορφή τού πρώτου πρωθυπουργού τής χώρας Κούζα και τού πρώτου υπουργού Εξωτερικών Αποστόλου Αρσάκη.

2012 MEMEORY MEDAL

Το 2012 γιορτάστηκε η συμπλήρωση 150 χρόνων από την ίδρυση τού Υπουργείου Εξωτερικών τής Ρουμανίας. Στο πλαίσιο τού εορτασμού κόπηκε νόμισμα 10 λέι το οποίο έφερε στη μία πλευρά τη μορφή τού Αλέξανδρου Κούζα, πρώτου ηγεμόνα τής ενωμένης Ρουμανίας, και του Απόστολου Αρσάκη, πρώτου υπουργού Εξωτερικών. Στην άλλη πλευρά τού νομίσματος υπήρχε το κτήριο τού ρουμανικού Υπουργείου Εξωτερικών.

163 001.jpg Arsac

Στο πλαίσιο τού εορτασμού των 150 χρόνων από την ίδρυση τού ρουμανικού Υπουργείου Εξωτερικών, τα ρουμανικά Ταχυδρομεία κυκλοφόρησαν σειρά γραμματοσήμων ένα εκ των οποίων παρουσίαζε τον Απόστολο Αρσάκη καθισμένο στο γραφείο του.

Ο Απόστολος Παύλος στη Β΄ επιστολή του προς Κορινθίους γράφει «ο σπείρων επ’ ευλογίαις, επ’ ευλογίαις και θερίσει». Ο Απόστολος Αρσάκης άφησε πίσω του ένα έργο χρήσιμο, που επιβιώνει μέχρι σήμερα στην Ελλάδα και τη Ρουμανία. Στη θετή πατρίδα του χάρισε την ύπαρξή της στη σημερινή της μορφή, ενώ η Ελλάδα τού οφείλει τη μεγαλύτερη κοινωνική αλλαγή που οδήγησε στη μόρφωση και τη χειραφέτηση των γυναικών.

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός

Ελένη Τοσίτσα

 

«Ὁ σπείρων επ’ ευλογίαις, επ’ ευλογίαις και θερίσει»

Απόστολος Παύλος, Β΄ προς Κορινθίους

 

Υπήρξαν κάποιες γυναικείες μορφές τον 19ο αιώνα οι οποίες, σεμνές και μετρημένες, είναι γνωστές σε εμάς μόνο με το όνομα των μεγάλων συζύγων τους, αφού έζησαν στη σκιά τους, όπως το απαιτούσε η εποχή. Όμως η ήρεμη αλλά δυναμική παρουσία τους τις έκανε να ξεχωρίσουν και γι αυτό αξίζουν ιδιαίτερης μνείας.

Tositsas Mixail Eleni[1]

Ο Μιχαήλ και η Ελένη Τοσίτσα σε νεαρή ηλικία

Η Ελένη, σύζυγος τού Μιχαήλ Τοσίτσα, είναι αναμφισβήτητα μια μεγάλη Κυρία τού προηγούμενου αιώνα. Λίγα πράγματα όμως είναι γνωστά για τη ζωή της. Γεννήθηκε στο Μέτσοβο το 1796. Οι γονείς της ανήκαν στους πρόκριτους τής περιοχής. Όπως οι περισσότερες γυναίκες την εποχή εκείνη δεν μορφώθηκε, πήρε όμως προσεγμένη, σωστή αγωγή, σύμφωνη με τις αρχές τής θρησκείας, ώστε να γίνει ευσεβής και άξια σύζυγος και οικοδέσποινα. Το 1818, σε ηλικία 22 ετών, παντρεύτηκε τον Μιχαήλ Τοσίτσα, ο οποίος τότε ήταν 31 ετών. Δύο χρόνια μετά τον γάμο τους μετέβησαν στην Αλεξάνδρεια τής Αιγύπτου. Η Ελένη ακολούθησε τον σύζυγό της σε όλες του τις μετακινήσεις και με τη σταθερή και σεμνή παρουσία της τον ανακούφιζε από τις φροντίδες των μεγάλων επιχειρήσεων και τον εμψύχωνε στις δύσκολες στιγμές που η ζωή επιφυλάσσει σε όλους, πλούσιους και φτωχούς. Όπως είναι γνωστό η οικονομική άνοδος τού Μιχαήλ Τοσίτσα στην Αίγυπτο συμπίπτει χρονικά με την έκρηξη τής ελληνικής επανάστασης. Παρά τις φιλικές σχέσεις τού Τοσίτσα με τον Μεχμέτ Αλή και την ουδέτερη στάση που επισήμως ο σύζυγός της ήθελε να τηρήσει, η Ελένη είχε οργανώσει δίκτυο εξαγοράς και απελευθέρωσης των Ελλήνων αιχμαλώτων που έφθαναν στα σκλαβοπάζαρα τής Αιγύπτου. Το έργο αυτό επιτελούσε με τους συνεργάτες της επί σειρά ετών με απόλυτη μυστικότητα και επιτυχία. Κανείς δεν υποπτεύθηκε ποτέ ότι οι αιχμάλωτοι Έλληνες τής Χίου, των Ψαρών και άλλων περιοχών τής Ελλάδας απελευθερώνονταν στην Αίγυπτο από την σύζυγο τού συμβούλου τού Μεχμέτ Αλή. 

Η Ελένη δεν απέκτησε παιδιά, αγκάλιασε όμως σαν δικά της τα ορφανά Ελληνόπoυλα στην Αλεξάνδρεια αλλά και στην Ελλάδα, δαπανώντας μεγάλα ποσά. Όταν πέθανε αιφνιδίως ο ανιψιός τού συζύγου της Νικόλαος Στουρνάρης, ο Μιχαήλ Τοσίτσας αρρώστησε βαρύτατα από αποπληξία και απεσύρθη από την ενεργό δράση. Στις 29 Νοεμβρίου 1854 το ζεύγος Τοσίτσα αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αλεξάνδρεια, λόγω τής διακοπής των ελληνοτουρκικών σχέσεων, και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Τα τελευταία χρόνια τής ζωής τού συζύγου της η Ελένη στάθηκε στοργικά δίπλα του. Έναν χρόνο μετά ο Μιχαήλ Τοσίτσας πέθανε και άφησε στη σύζυγό του Ελένη το μεγαλύτερο μέρος τής περιουσίας του και την όρισε εκτελεστή τής διαθήκης του με την παραγγελία να διαθέσει ένα μεγάλο μέρος της για τις ανάγκες τού έθνους.

Eleni

H Eλένη Τοσίτσα. Πίνακας αγνώστου ζωγράφου

Από το σημείο αυτό ξεκίνησε η προσωπική δράση τής Ελένης Τοσίτσα. Η μεγάλη αυτή κυρία, που αν και βαθύπλουτη δεν έζησε ποτέ πολυτελώς, παρουσίασε τη δυναμική της προσωπικότητα. Ευπροσήγορη και γεμάτη πραότητα, θεώρησε τον πλούτο δώρο Θεού για την εκτέλεση κοινωφελών έργων. Αφού ενίσχυσε λοιπόν όλα τα ιδρύματα τα οποία κατά το παρελθόν είχαν ευεργετηθεί από τον σύζυγό της, έκανε και τις προσωπικές της επιλογές.

Με χρήματά της κτίστηκε η εκκλησία στο Αμαλίειο Ορφανοτροφείο Αθηνών, καθώς και το κωδωνοστάσιο τού ναού της Ζωοδόχου Πηγής. Παρά το ότι η ίδια δεν μορφώθηκε, όπως οι περισσότερες γυναίκες την εποχή εκείνη, η Ελένη κατάλαβε ότι ο τόπος έχει ανάγκη από μορφωμένες γυναίκες και άνδρες, γι' αυτό ενίσχυσε την ίδρυση παρθεναγωγείων. Την περίοδο που είχε εγκατασταθεί στην Αθήνα, η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία αντιμετώπιζε έντονο πρόβλημα έλλειψης διδακτικών αιθουσών. Λόγω τού μεγάλου αριθμού των κοριτσιών που ήθελαν να φοιτήσουν στο Σχολείο, οι μαθήτριες έκαναν μάθημα σε σκοτεινά και ανήλιαγα υπόγεια. Στη δύσκολη αυτή στιγμή, δέκα χρόνια μετά τον θάνατο τού συζύγου της, η Ελένη Τοσίτσα προσφέρθηκε να βοηθήσει στη μόρφωση των Ελληνίδων.

imagesHR6L1OG8

Προκειμένου να δημιουργηθεί ξεχωριστό σχολείο για τις εξωτερικές μαθήτριες η Ελένη Τοσίτσα αγόρασε οικόπεδο στη γωνία των οδών Σταδίου και Τυπογραφίας (Αρσάκη) και προσέφερε και τα χρήματα για να κτιστεί το Τοσίτσειο Εξωτερικό Σχολείο τής ΦΕ σε σχέδια Λ. Καυταντζόγλου.

Αποφάσισε να αγοράσει, με δικά της εξ ολοκλήρου έξοδα, οικόπεδο στη συμβολή των οδών Σταδίου και Τυπογραφίας (σήμερα Αρσάκη) και έδωσε χρήματα ώστε να κτιστεί εκεί το εξωτερικό Αλληλοδιδακτικό Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, ένα διώροφο κτήριο σε σχέδια τού Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Εκεί στεγάστηκε το Δημοτικό, το Γυμνάσιο και το Διδασκαλείο για τις μαθήτριες που έμεναν στην Αθήνα και επέστρεφαν σπίτι τους μετά τα μαθήματα. Ο αύλειος χώρος τού Σχολείου επικοινωνούσε εσωτερικά διά τού κήπου με το Αρσάκειο. Είχε μαρμάρινη πρόσοψη επί τής οδού Σταδίου και ευρύχωρο προθάλαμο με τέσσερεις αίθουσες διδασκαλίας και μία μεγάλη αίθουσα εκδηλώσεων. Στην αυλή του μπορούσαν να κάνουν διάλειμμα 300 μαθήτριες. Το κτήριο αυτό κατεδαφίστηκε το 1900 για να ανοικοδομηθεί το ενιαίο κτήριο που υπάρχει μέχρι σήμερα. Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, από ευγνωμοσύνη στη μεγάλη ευεργέτιδά της, με απόφαση του ΔΣ. ονόμασε το Σχολείο Τοσίτσειο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ίδια ουδέποτε αξίωσε τέτοια τιμή. Συνεχίζοντας τη συνειδητή προσπάθειά της να βοηθήσει στη μόρφωση των Ελληνίδων άρχισε να οικοδομεί στη γενέτειρα της, το Μέτσοβο, παρθεναγωγείο. Παράλληλα, δώρισε οικόπεδο για την επέκταση τού Πολυτεχνείου και προσέφερε στο ελληνικό κράτος το οικόπεδο για να κτιστεί το Αρχαιολογικό Μουσείο. 

Η Ελένη Τοσίτσα πέθανε την 1η Απριλίου 1866. Δυστυχώς δεν πρόλαβε να δει ολοκληρωμένο το κτήριο τού Τοσιτσείου. Η εικόνα όμως των μαυροφορεμένων Αρσακειάδων που είχαν παραταχθεί στο πεζοδρόμιο εμπρός στο Σχολείο για να αποδώσουν τιμές στη σπουδαία αυτή γυναίκα ήταν ίσως η πιο συγκινητική εικόνα για όλους τους παρευρεθέντες στην κηδεία της.

20171108 093116282 ios[1]

Κάθε χρόνο, στα Τοσίτσεια Σχολεία, στις 8 Νοεμβρίου, τελείται μνημόσυνο στη μνήμη των ευεργετών Μιχαήλ και Ελένης Τοσίτσα και Αποστόλου Αρσάκη. Εκατόν πενήντα και πλέον χρόνια μετά την ίδρυση τούπρώτου Τοσιτσείου Σχολείου οι μαθητές εξακολουθούν να τιμούν τους ευεργέτες τους.

Στους επικήδειους που εκφώνησαν διακεκριμένες προσωπικότητες τής εποχής και δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Αιών» (έτος ΚΗ΄, φύλλο 2111/11/4/1866) αποτυπώνεται ο σεβασμός των Ελλήνων για τη μεγάλη κυρία.

«Και ιδού λοιπόν, αδελφοί, όπερ εν αρχή ελέγομενˑ ιδού η Ελένη Τοσίτσα, σκορπίσασα τον υπό τής Θείας Πρόνοιας διαπιστευθέντα αυτή πλούτον, ουχί από επιδεικτικής διαθέσεως και ασκόπως εις έργα πρόσκαιρα και μάταια, άδοξα ή μικρού λόγου άξια, αλλ’ από πάσης ευσεβούς προαιρέσεως και σκοπιμώτατα εις έργα χρήσιμα, ένδοξα και μεγάλα, εις έργα κοινωφελή, εις ανεγέρσεις ναών, εις οικοδομάς σχολείων, εις περίθαλψιν πενήτων και απόρωνˑ ο έστιν ιδού η Ελένη Τοσίτσα, εν ω εσκόρπισεν τον πλούτον, επλούτησεν αυτή εν έργοις καλοίς, κατά την τού Αποστόλου παραγγελίαν, και έχει την δικαιοσύνην αυτής μένουσαν εις αιώνα τον άπαντα», είπε γι’ αυτήν ο Κωνσταντίνος Κοντογόνης, καθηγητής τής Θεολογίας.

«Αλλά και την χριστιανικήν εκπαίδευσιν και αγωγήν τού γυναικείου φύλου, ιδίως επόθησεν η φιλάγαθος αυτή γυνή, διότι σφοδρώς ησθάνετο την εθνικήν ταύτην ανάγκην, πεπεισμένη ότι άνευ μητέρων αγαθών και οικογενεικής αγωγής είναι αδύνατον να ευδαιμονήσῃ ποτέ το έθνος ημών», είπε ο Λέων Μελάς αποχαιρετώντας τη μεγάλη ευεργέτιδα εκ μέρους τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.

«Ο σπείρων επ’ ευλογίαις, επ’ ευλογίαις και θερίσει», λέει ο Απόστολος Παύλος στην Β΄ Επιστολή του προς Κορινθίους. Και με τις ευλογίες αυτές η αγαθή ψυχή τής Ελένης Τοσίτσα θα βρίσκεται πάντα ανάμεσα μας, όσο τα νέα παιδιά θα συνεχίσουν να δέχονται τους καρπούς τής παιδείας στο Σχολείο που της οφείλει την ύπαρξή του.

 

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός

Μιχαήλ Τοσίτσας

 

«ο γαρ πλούτος κατεχόμενος μεν, απόλλυται, σκορπιζόμενος δε, καθ’ ον ο Κὐριος υποτίθησι τρόπον ου μόνον σώζεται, αλλά και πολύχους και μετά ως ευκαρπίας αποδίδοται»

     Μέγας Βασίλειος

 

Ο Μιχαήλ Τοσίτσας ή Τοσίτζας (στο βιβλίο Ευεργετών τής ΦΕ αναφέρεται ως Δοσίτζας) γεννήθηκε στο Μέτσοβο στις 3 Ιανουαρίου 1787. Ήταν ο μεγαλύτερος γιος τού Αναστασίου Τοσίτσα που είχε κατάστημα επεξεργασίας γουναρικών στη Θεσσαλονίκη. Η μητέρα του ονομαζόταν Κάτσιω, το γένος Βάρβαρου, και ήταν και εκείνη από το Μέτσοβο. Το Μέτσοβο την εποχή εκείνη ήταν μία από τις πλουσιότερες πόλεις τής περιοχής. Ο Σουλτάνος Μουράτ Β΄ είχε παραχωρήσει στους Μετσοβίτες προνόμια για πρώτη φορά το 1430 για να φυλάσσουν την Κατάρα. Μόνο όταν ο Αλή Πασά κατήργησε τα προνόμια αυτά, οι Μετσοβίτες άρχισαν να μεταναστεύουν στην Αίγυπτο και την Ευρώπη.

Ο μικρός Μιχαήλ διδάχθηκε τα πρώτα γράμματα στη γενέτειρά του από ιερείς και δασκάλους της περιοχής. Στα 10 του χρόνια, το 1797, τον πήρε μαζί του ο πατέρας του στη Θεσσαλονίκη, όπου συνέχισε τις σπουδές του στο εκεί σχολείο μέχρι την ηλικία των 14 χρόνων ,το 1801.

1659[1]

Ο Μιχαήλ Τοσίτσας. Ελαιογραφία αγνώστου ζωγράφου τού 19ου αι. (από το Εθνολογικό και Ιστορικό Μουσείο Αθηνών)

Τότε, με δική του πρωτοβουλία και παρά τις αντιρρήσεις του πατέρα του, εργάστηκε ως μαθητευόμενος κάτω από άθλιες συνθήκες στο εργαστήριο γουναρικών Καραστογιάννη. Μετά από σκληρή εργασία δύο χρόνων κέρδισε 40 γρόσια, τα οποία χρησιμοποίησε ως πρώτο κεφάλαιο για εμπορικές δραστηριότητες. Από το 1806 ανέλαβε ο ίδιος την οικογενειακή επιχείρηση. Η οικονομική ύφεση στο εμπόριο, λόγω τού ηπειρωτικού αποκλεισμού που είχαν επιβάλλει οι Βρετανοί, έπεισε το δεκαοκτάχρονο Μιχαήλ να επεκταθεί εμπορικά στην Αίγυπτο. Εκεί έστειλε τον αδερφό του Θεόδωρο, ο οποίος πέτυχε να δημιουργήσει μια βιώσιμη επιχείρηση. Το 1812 ο Μιχαήλ έστειλε κοντά στον Θεόδωρο και τους άλλους δύο αδερφούς τους, τον Κωνσταντίνο και τον Νικόλαο. Ο Κωνσταντίνος εγκαταστάθηκε στο Κάιρο, όπως και ο Νικόλαος, αφού για ένα σύντομο διάστημα εργάστηκε στην Αλεξάνδρεια. Πολύ γρήγορα οι επιχειρήσεις τής οικογένειας Τοσίτσα επεκτάθηκαν σε ολόκληρο τον μεσογειακό χώρο με τη λειτουργία καταστημάτων στη Μάλτα και στο Λιβόρνο, τα οποία διηύθυνε ο Νικόλαος και μετά τον αιφνίδιο θάνατό του ο Κωνσταντίνος. Η αδυναμία τού τελευταίου, ο οποίος «...δεν ήξευρε καλώς να γράψη ούτε ελληνιστί και έτι μάλλον δεν ήξευρε ποσώς την ιταλικήν γλώσσαν...», να αντεπεξέλθει στις αυξημένες ανάγκες τού υποκαταστήματος στο Λιβόρνο, υποχρέωσαν το Μιχαήλ να καλέσει τον αγαπημένο του ανιψιό Νικόλαο, γιο τής αδερφής του Στάμως Στουρνάρη, να αναλάβει τη διεύθυνση. Τέλος, και ο ίδιος αποφάσισε να εγκαταλείψει τη Θεσσαλονίκη και να εγκατασταθεί στην Αλεξάνδρεια.

Untitled Page 02

Η πόλη τής Αλεξάνδρειας όπως ήταν την εποχή τής εγκατάστασης τού Μιχαήλ Τοσίτσα. Χαλκογραφία τού Ουίλλιαμ Μπάρλετ, 1840.

Το 1818 ο Μιχαήλ Τοσίτσας παντρεύτηκε την Ελένη και δύο χρόνια μετά τον γάμο τους, το 1820, μετέβησαν στην Αλεξάνδρεια τής Αιγύπτου όπου και εγκαταστάθηκαν. Πολύ γρήγορα κατάλαβε ότι η βαμβακοκαλλιέργεια μπορούσε να αποτελέσει μεγάλη πηγή πλούτου. Ασχολήθηκε λοιπόν με αυτή «καταδείξας εις τους εγχωρίους την άφθονον ταύτην πηγήν πλούτου και τής ευδαιμονίας», όπως είπε στον επικήδειο λόγο του ο Κ. Κοντογόνης (εφημ. «Αθηνά»,13 Νοεμβρίου 1856).

Untitled Page 06

Ο Μιχαήλ και η Ελένη Τοσίτσα. Πίνακας αγνώστου ζωγράφου από την Αλεξάνδρεια.

Ο Μιχαήλ Τοσίτσας γνωρίστηκε εκεί με τον αντιβασιλέα Μεχμέτ Αλή, ο οποίος αμέσως τον εμπιστεύθηκε και τον διόρισε διευθυντή όλης τής κτηματικής του περιουσίας. Πολύ γρήγορα η εκτίμηση τού αντιβασιλέα στο πρόσωπο τού Τοσίτσα αυξήθηκε τόσο ώστε τον διόρισε προσωπικό του σύμβουλο, επικεφαλής τής πρώτης κρατικής Τράπεζας, τής Ποταμοπλοϊκής Εταιρείας τού Νείλου και διαχειριστή των κτημάτων του. Ο Τοσίτσας ασχολήθηκε με τη βαμβακοκαλλιέργεια και εξελίχθηκε σε έναν από τους ισχυρότερους γαιοκτήμονες τής Αιγύπτου. Οι Έλληνες που ζούσαν και εργάζονταν εκεί τον σέβονταν και απολάμβαναν την προστασία του. Οι επιχειρήσεις τής οικογένειας Τοσίτσα επεκτάθηκαν σε ολόκληρο τον μεσογειακό χώρο.Έτσι ο εμπορικός οίκος «Τοσίτσα» εξελίχτηκε σε κολοσσιαία επιχείρηση και ο ίδιος έγινε ένας από τους σημαντικότερους οικονομικούς παράγοντες τής Αιγύπτου. Επιπλέον, οι στενές φιλικές, αλλά και οικονομικές σχέσεις με το χεδίβη Μεχμέτ Αλή, διεύρυνε την οικονομική και την κοινωνική του εμβέλεια. Το «Μέγαρο Τοσίτσα» στην Αλεξάνδρεια αποτελούσε την έδρα των επιχειρήσεών του. Ήταν ένα νεοκλασικό μεγαλοπρεπέστατο κτήριο στο κεντρικότερο σημείο τής πόλεως, που όμως κατεδαφίστηκε το 1930. Σε πηγές αναφέρεται ότι ο Τοσίτσας «πήγαινε στο γραφείο του ντυμένος άψογα, φορώντας πάντα το κοντό του φέσι, κολλαριστό πουκάμισο με τις μύτες τού γιακά γυρισμένες προς τα έξω. Στον προθάλαμο τού γραφείου του βρίσκονταν δύο γιγαντόσωμοι Αλβανοί φρουροί, ντυμένοι με χρυσοκέντητες στολές, μακριές βράκες και ένα ασημοστολισμένο σπαθί να κρέμεται από τη μέση τους.

Untitled Page 08

Ο χεδίβης τής Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή, εκτιμούσε και εμπιστευόταν τον Μιχαήλ Τοσίτσα. Αυτό έδωσε στον Έλληνα έμπορο τη δυνατότητα, πέραν των δικών του επιχειρήσεων, να οργανώσει και την ελληνική κοινότητα τής Αλεξάνδρειας. Στη χαλκογραφία τού David Roberts, του 1839, απεικονίζεται ο Μεχμέτ Αλή να καπνίζει τον ναργιλέ του καθισμένος και να δέχεται τους ξένους πρέσβεις. Αριστερά οι αξιωματούχοι παρακολουθούν τον διάλογο και δεξιά οι υπηρέτες προσφέρουν γλυκά.

Ο Τοσίτσας δεν ήρθε σε επαφή με τη Φιλική Εταιρεία ούτε εκδήλωσε εμπράκτως τη συμπάθειά του στο ξέσπασμα τής Επανάστασης. Λόγω αυτής τής στάσης του ενισχύθηκε η εμπιστοσύνη τού Μεχμέτ Αλή προς αυτόν,όμως επικρίθηκε έντονα από τους ιστορικούς τής περιόδου και όχι μόνο. Αντίθετα ο αδερφός του Θεόδωρος «...είχε κατηχηθή παρά τινος εταιριστού και είχεν αναδειχθή είς των ενθέρμων ζηλωτών...» τού αγώνα των Ελλήνων για απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό.

Untitled Page 07

To μέγαρο των αδελφών Τοσίτσα στην Αλεξάνδρεια, το οποίο κατεδαφίστηκε τη δεκαετία τού 1930, αποτελούσε την έδρα των επιχειρήσεων τού Τοσίτσα. Στην πρόσοψή του διακρίνεται η λέξη “Bourse”, διότι εκεί στεγάστηκε επί σειράν ετών το Χρηματιστήριο.

Ο επιχειρηματίας Χρήστος Μπουτάτος αναφέρει σε ένα άρθρο του για τον ευεργέτη ότι το 1821, λίγο μετά την έκρηξη τής ελληνικής επανάστασης, έφτασε στην Αλεξάνδρεια ο Αντώνιος Πελοπίδας, απεσταλμένος τής Φιλικής Εταιρείας, με σκοπό να δολοφονήσει τν Τοσίτσα. Ο Τσακάλωφ θεωρούσε ασυγχώρητο, στις κρίσιμες για τον αγώνα στιγμές, ένας Έλληνας να είναι συνεργάτης τού Μεχμέτ Αλή, ο οποίος υποστήριζε τους Τούρκους. Ο Πελοπίδας ζήτησε ακρόαση από τον Τοσίτσα αποφασισμένος να τον δολοφονήσει με ένα μαχαίρι που έκρυβε πάνω του. Ο Τοσίτσας τον δέχτηκε και τότε ο Πελοπίδας δοκίμασε μια πολύ μεγάλη έκπληξη. Άκουσε τον Τοσίτσα να του μιλά για τον σκοπό τού ερχομού του στην Αίγυπτο, την οργάνωση και την προστασία των Ελλήνων τής Αιγύπτου. Του εξήγησε πως ο Μεχμέτ Αλή δεν είναι εχθρός τής επανάστασης. Απεναντίας, ήθελε την επιτυχία της, γιατί έτσι η Πύλη θα τον άφηνε ήσυχο να επιβληθεί απόλυτα στην Αίγυπτο. Γι' αυτό, άλλωστε, δεν πείραξε καθόλου το ελληνικό σχολείο τής Αιγύπτου, αλλά αντιθέτως έδειξε ιδιαίτερη εύνοια, παρέχοντας προνόμια που δεν είχαν άλλοι άποικοι εκεί. Ο απεσταλμένος τής Φιλικής Εταιρείας τα έχασε, σηκώθηκε όρθιος, τράβηξε από το κόκκινο ζωνάρι του το μαχαίρι και είπε δακρυσμένος «Αφέντη, αυτό εδώ το μαχαίρι μού το έδωσαν για να σε σκοτώσω». Ο Τοσίτσας ψύχραιμος του απάντησε «Αδερφέ μου, πράξε ό,τι σου προστάζει η συνείδηση σου». Ο Πελοπίδας πέταξε το μαχαίρι επάνω στο τραπέζι και έφυγε. Ο Τοσίτσας σιωπηλός το πήρε και το τοποθέτησε στο συρτάρι του.

tositsea

Το 1854-57 ο Μιχαήλ Τοσίτσας προσέφερε τα χρήματα για να κτιστεί το πρώτο σχολείο τής ελληνικής κοινότητας τής Αλεξανδρείας. Ονομάστηκε «Τοσιτσαία Σχολή». Στη φωτογραφία το εσωτερικό αίθριο της  Σχολής, στην οποία σήμερα στεγάζεται το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας.

Τα πράγματα για τον Τοσίτσα έγιναν πολύ δύσκολα όταν το 1824 ο Μεχμέτ Αλή αποφάσισε να βοηθήσει τον Σουλτάνο στην καταστολή τής ελληνικής επανάστασης, στέλνοντας τον Ιμπραήμ πασά με στρατό στην Πελοπόννησο. Τότε ο Τοσίτσας βρέθηκε μπροστά σε ένα δίλημμα: να χαλάσει τις σχέσεις του με τον χεδίβη υποστηρίζοντας την ελευθερία τής πατρίδας του ή να μη βάλει σε κίνδυνο την ασφάλεια των Ελλήνων τής Αιγύπτου, στους οποίους θα ξεσπούσε ο θυμός τού Μεχμέτ Αλή. Επέλεξε να μη διαταράξει τις σχέσεις του με τον χεδίβη τής Αιγύπτου, αλλά παράλληλα να προσπαθήσει με την περιουσία του να βοηθήσει στην απελευθέρωση των Ελλήνων αιχμαλώτων και σε ό,τι άλλο μπορούσε. Έτσι διέθεσε χρήματα για την εξαγορά Ελλήνων αιχμαλώτων, καθώς και για αποστολή πολλών «των εν νεανική ηλικία όντων...» αιχμαλώτων για σπουδές στην Ευρώπη, φροντίζοντας επιπλέον για την μετέπειτα αποκατάστασή τους.

tositsea 1

Εσωτερικό της εισόδου της Τοσιτσαίας Σχολής

Για τη στάση του αυτή επικρίθηκε έντονα από τους ιστορικούς τής περιόδου Ιωάννη Φιλήμονα και Νικόλαο Σπηλιάδη. Όμως δεν είναι απόλυτα αληθές αυτό. Βοήθησε κρυφά, όσο μπορούσε, εξαγοράζοντας τους χιλιάδες δούλους που έστελνε ο Ιμπραήμ από την Πελοπόννησο. Αντίθετα, οι Αναστάσιος Γούδας και Κωνσταντίνος Κοντογόνης τον υπερασπίστηκαν, ερμηνεύοντας τη συγκεκριμένη στάση του ως προϊόν «δεινοτάτης αμηχανίας» ανθρώπου που προτίμησε μια νομιμόφρονα πολιτική απέναντι στον Μεχμέτ Αλή «…ίνα διά τού πλούτου του γίνη βραδύτερον ωφελιμώτερος τη πατρίδι». Ανεξάρτητα από τους λόγους ή τις προθέσεις που τον ώθησαν στην πρόκριση της παραπάνω στάσης, αναμφισβήτητο γεγονός είναι ότι ο Μιχαήλ Τοσίτσας προσέφερε πολλά στον ελληνισμό τής Αιγύπτου αλλά και στην πατρίδα του.

eyaggelismos

Ο ιερός ναός τού Ευαγγελισμού τής Θεοτόκου στην Αλεξάνδρεια τής Αιγύπτου άρχισε να κτίζεται το 1847 σε οικόπεδο που δώρισε στην ελληνική κοινότητα ο Μιχαήλ Τοσίτσας.

 

Μετά τη δημιουργία τού ελληνικού κράτους ο Μιχαήλ Τοσίτσας υπήρξε ο πρώτος Γενικός Πρόξενος τής Ελλάδας στην Αλεξάνδρεια από το 1835 έως το 1853. Συνέβαλε στην ίδρυση τής ελληνικής κοινότητας και, μαζί με τα αδέλφια του, τη βοήθησε να αποκτήσει σημαντικές εκπαιδευτικές και εκκλησιαστικές υποδομές. Έκτισε ένα παρθεναγωγείο, ένα αλληλοδιδακτικό και ένα ελληνικό σχολείο [Τοσιτσαία Σχολή] στην Αλεξάνδρεια, το κόστος των οποίων ξεπέρασε τα 120.000 τάλιρα. Άφησε ακόμα τα αναγκαία κεφάλαια για τη συντήρησή τους και την πρόσληψη διδακτικού προσωπικού. Αγόρασε αντί 80.000 ταλίρων οικόπεδο για την ανέγερση τού μεγαλοπρεπούς ναού τής Ευαγγελίστριας στην Αλεξάνδρεια και συμμετείχε οικονομικά στην κατασκευή του. Ανακαίνισε το ελληνικό νοσοκομείο, το οποίο είχε οικοδομηθεί νωρίτερα με δωρεά τού αδερφού του Θεόδωρου. Για τις ανάγκες τής ελληνικής κοινότητας τής Αλεξάνδρειας αγόρασε έκταση για τη δημιουργία ελληνικού νεκροταφείου. Τα ποσά που διέθεσε ο Τοσίτσας για κοινωφελή έργα υπέρ τής ελληνικής κοινότητας στην Αλεξάνδρεια ξεπέρασαν το 1.000.000 δραχμές, ποσό εξαιρετικά σημαντικό για την εποχή.

Στη γενέτειρά του, το Μέτσοβο, έστελνε κάθε χρόνο, όσο ζούσε, σημαντικά χρηματικά ποσά για την ανακούφιση των φτωχών. Μάλιστα κατέθεσε στην Εθνική Τράπεζα πάνω από 100.000 δραχμές για να πληρώνονται από τους τόκους δύο δάσκαλοι για να διδάσκουν τα νέα παιδιά.

Nikolaos Stournaras[1]

Ο Νικόλαος Στουρνάρης, γιος τού Δ. Στουρνάρη και τής Σταματικής (Ταμουσώ) Τοσίτσα, σπούδασε με τη φροντίδα των θείων του και ήταν πολύτιμος συνεργάτης τού θείου του Μιχαήλ Τοσίτσα. Ο πρόωρος θάνατός του αποτέλεσε μεγάλη απώλεια για τον θείο του αλλά και για την Ελλάδα. Ήταν ένας έξυπνος και δημιουργικός άνθρωπος που μπορούσε να βοηθήσει τον τόπο με τις ιδέες του.

Ο Μιχαήλ και η Ελένη Τοσίτσα δεν απέκτησαν παιδιά. Ο Μιχαήλ είχε μεγάλη αγάπη στον ανιψιό του Νικόλαο Στουρνάρη, τον ευεργέτη, ο οποίος ήρθε στην Ελλάδα για να ασχοληθεί με αναπτυξιακά έργα, αλλά πέθανε αιφνιδίως σε ηλικία 46 ετών τον Οκτώβριο τού 1852, πριν προλάβει να υλοποιήσει τα μεγάλα σχέδιά του. Ο Μιχαήλ Τοσίτσας συγκλονίστηκε από τον θάνατό του, έπαθε εγκεφαλικό και περιέπεσε σε βαθύτατη κατάθλιψη. Με βαρύτατα κλονισμένη την υγεία του, το 1854 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου και πέθανε το 1856, αφήνοντας διαχειρίστρια τής μεγάλης περιουσίας του τη σύζυγό του Ελένη. Στη διαθήκη του άφησε μεγάλα ποσά για την αρωγή των φτωχών, καθώς και για την ενίσχυση νοσοκομειακών, εκκλησιαστικών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.

thumbnail by url[4]

«Ο θάνατος τού Μιχαήλ Τοσίτσα», πίνακας τού Ζακυνθινού ζωγράφου Διονυσίου Τσόκου. Η Ελένη Τοσίτσα, με τα χέρια σταυρωμένα, στέκεται πάνω από τον νεκρό σύζυγό της. Αριστερά στέκεται ο Αρχιεπίσκοπος Νεόφυτος, δεξιά ο πρωθυπουργός Δημήτρης Βούλγαρης, δίπλα του, πίσω από το κηροπήγιο, ο Γεώργιος Σταύρου. Η μορφή με το χέρι στο πηγούνι είναι ο ίδιος ο Δ. Τσόκος.

Στη Θεσσαλονίκη, που ακόμα τελούσε υπό τον τουρκικό ζυγό, κληροδότησε ένα μεγάλο ποσό για το ελληνικό σχολείο τής «... πόλης ένθα το πρώτον εμπορικόν του στάδιον μετήλθε...». Στην Αθήνα άφησε 10.000 τάλιρα για τον εξωραϊσμό των δρόμων και των πλατειών στο κέντρο τής πόλεως που ορίζονταν από τις οδούς Σταδίου, Αιόλου, και Ερμού και 100.000 γαλλικά φράγκα για το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Σημαντικά ποσά προσέφερε με τη διαθήκη του στο Πανεπιστήμιο, το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο, το Οφθαλμιατρείο, τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία (Αρσάκειο), αλλά και για νοσοκομεία και άλλα εκπαιδευτικά ή φιλανθρωπικά ιδρύματα. Στην κηδεία του χοροστάτησε ο Αρχιεπίσκοπος τής Ελλάδας και παρέστησαν όλοι οι βουλευτές, οι πρέσβεις και χιλιάδες κόσμος.

mnhmeio

Το ταφικό μνημείο τού Μιχαήλ Τοσίτσα σχεδιάστηκε από τον Λύσανδρο Καυταντζόγλου και εκτελέστηκε από τους Τήνιους γλύπτες Γεώργιο και Λάζαρο Φυτάλη. Μια ημικυκλική εξέδρα με έδρανο διακόπτεται στη μέση από μια στήλη πάνω στην οποία βρίσκεται ο αδριάντας τού Τοσίτσα. Η εξέδρα στα 2 άκρα απολήγει σε δύο μορφές σφιγγών, οι οποίες παραπέμπουν στην δράση τού ευεργέτη στην Αίγυπτο. Οι τέσσερεις γυναικείες μορφές που πλαισιώνουν την τεφροδόχο στη βάση τής στήλης συμβολίζουν τις 4 πόλεις στις οποίες δραστηριοποιήθηκε ο Τοσίτσας. Από αριστερά είναι το Μέτσοβο, η Αλεξάνδρεια, η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη

Το μνημείο του είναι ένα από τα μεγαλύτερα τής Ελλάδας και είναι ακριβώς δίπλα στην εκκλησία τού Αγίου Λαζάρου στο Α΄ Νεκροταφείο στην Αθήνα. Είναι έργο των Τηνίων γλυπτών Γεώργιου και Λάζαρου Φυτάλη. Ο αδριάντας τού ευεργέτη είναι σε φυσικό μέγεθος και βρίσκεται τοποθετημένος σε ψηλή βάση. Το κάτω τμήμα τής βάσης κοσμείται από ενα αρχαιοπρεπές ανάγλυφο το οποίο απεικονίζει 4 γυναικείες μορφές προσωποποιήσεις των πόλεων Αθήνας, Αλεξάνδρειας, Μετσόβου και ίσως Θεσσαλονίκης, οι οποίες θρηνούν γύρω από την τεφροδόχο. Τα δύο άκρα τής σύνθεσης απολήγουν σε δύο αγάλματα όμοια με τη Σφίγγα τής Αιγύπτου.

 

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός

 

H ανακοίνωση τής δωρεάς τού Αποστόλου Αρσάκη

Ο ενθουσιασμός των πρώτων ετών μετά την ίδρυση τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και η επιτυχής λειτουργία των Σχολείων της σύντομα κατέστησαν την Φ.Ε. βασικό φορέα για την εκπαίδευση των κοριτσιών. Το πρώτο Δ.Σ. με ζήλο επιδόθηκε στην ανάπτυξη των δραστηριοτήτων της, εκμεταλλευόμενο στο έπακρο τις σχέσεις των μελών του και στο εσωτερικό τής Ελλάδας αλλά και στον Ελληνισμό τού εξωτερικού, o οποίος θαύμαζε τους Έλληνες και τους ηρωικούς τους αγώνες για την ελευθερία. Από παντού συγκεντρωνόταν στο ταμείο τής ΦΕ παντός είδους εισφορές όχι μόνο από τους ομογενείς αλλά και από τους Έλληνες εντός ή εκτός τού απελευθερωθέντος ελληνικού κράτους. Άλλωστε το μοναδικό εισόδημα τής Εταιρείας την εποχή εκείνη ήταν οι εισφορές των μελών και τα στοιχειώδη δίδακτρα που πλήρωναν οι μαθήτριες. Με τα χρήματα αυτά συντηρούσε το Αλληλοδιδακτικό σχολείο, το Διδασκαλείο, το Οικοτροφείο, πλήρωνε τα ενοίκια των σχολικών κτηρίων και κάλυπτε  τους μισθούς των Εκπαιδευτικών.

Με το πέρασμα τού χρόνου ο αριθμός των μαθητριών αυξήθηκε, οι ανάγκες τού Σχολείου μεγάλωναν και η εξεύρεση κατάλληλου κτηρίου ικανού για την στέγασή του γινόταν ολοένα δυσκολότερη. Έτσι το 1842 με τη μεσολάβηση τής βασίλισσας Αμαλίας η ΦΕ αγόρασε από τη Μονή Ζωοδόχου Πηγής, που βρισκόταν στο Γαύριο τής Άνδρου, ένα οικόπεδο 8.620 τετραγωνικών πήχεων, προς 2 δραχμές τον πήχη, στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου (τότε ονομαζόταν Μεγάλο Βουλεβάρτο) και Πεσμαζόγλου (τότε ονομαζόταν Μενάνδρου). Με την παρέμβαση τού Όθωνα «η συγκατάθεσις τής αγοράς» έγινε «κατά την αίτησιν τής Εταιρείας». Αργότερα η Μονή προσέφερε δωρεάν στη Φ.Ε. το υπόλοιπο τμήμα τού οικοπέδου που τής ανήκε.

Έτσι η Εταιρεία συγκέντρωνε πλέον χρήματα για την οικοδόμηση ιδιόκτητου σχολικού κτηρίου. Στις 13 Νοεμβρίου 1846 ο Γενικός Γραμματέας Ευστάθιος Σίμος ανακοίνωσε στη Γενική Συνέλευση των εταίρων τής ΦΕ ότι «…Από τας τεχνικάς χείρας τού αρχιτέκτονος Λ. Καυταντζόγλου παρέλαβε το ΔΣ το σχέδιον τού κτηρίου τής Εταιρείας επεξειργασμένον και μεθ’ ώριμον σκέψιν και επίκρισιν επί τέλους παρεδέχθη και επεκύρωσεν». Γεμάτοι υπερηφάνεια στις 9 π.μ. τής 10ης Μαρτίου 1846 ο Πρόεδρος τής Φ.Ε. Ανδρέας Μεταξάς με τα μέλη τού Δ.Σ. τής Εταιρείας παρουσία τού Μητροπολίτη Αθηνών και πολλών επισήμων έθεσαν τον θεμέλιο λίθο για την οικοδόμηση τού πρώτου ιδιόκτητου Σχολείου τής Φ.Ε. Όλοι τους εύχονταν οι εργασίες να προχωρήσουν γρήγορα, ώστε να πραγματοποιηθεί ένα όνειρο 10 ετών. Στη θεμελίωση τού κτηρίου ήταν παρούσα η βασίλισσα Αμαλία ως επίτιμη πρόεδρος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, πολλοί επιφανείς σύμβουλοι, όπως ο Αλ. Μαυροκορδάτος, ο Ι. Κωλέττης, ο Δ. Ζαΐμης, αλλά και πολλοί από τους δοξασμένους στρατηγούς τού 1821.

sxedia καυτατζ

Τα σχέδια τού Λύσανδρου Καυταντζόγλου για το Αρσάκειο   (Aρχείο Μουσείου Μπενάκη)                                                         

Οι εργασίες τής ανοικοδόμησης ξεκίνησαν και έφτασαν μέχρι το δάπεδο τού 2ου ορόφου με την οικονομική συνδρομή των ομογενών. Την εποχή εκείνη, βέβαια, η κατακευή μιας τόσο μεγάλης οικοδομής ήταν εγχείρημα δύσκολο και πολυδάπανο. «Άπαντα τα υλικά πλην των λίθων και τής ασβέστου έπρεπε να εισαχθώσι εκ τού εξωτερικού. Το Δ.Σ. παρήγγειλε την ξυλικήν, αξίας 15.000 δρχ., εις το Γαλάζιον τής Ρουμανίας», γράφει ο Στέφανος Γαλάτης στην ανέκδοτη Ιστορία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Τελικά την ξυλεία προσέφεραν οι Έλληνες τής Ρουμανίας και μάλιστα την απέστειλαν δύο φορές, γιατί το πλοίο που έκανε τη μεταφορά την πρώτη φορά βυθίστηκε. Τόσος ήταν ο ενθουσιασμός για την ανοικοδόμηση τού Παρθεναγωγείου, ώστε ακόμα και λίθους από την Ακρόπολη μετέφερε ο στρατός για να ολοκληρωθεί η οικοδομή. (Οι λίθοι αυτοί επεστράφησαν στο μνημείο κατά την αποκατάσταση τού Αρσακείου Μεγάρου από τη ΔΕΠΟΣ την δεκαετία τού 1980). Όμως, παρά τις μεγάλες συνεισφορές των ομογενών σε χρήματα και υλικά οικοδομών, ο προϋπολογισμός γρήγορα ξεπεράστηκε. Το χρέος τής Εταιρείας μεγάλωνε. «Έως τότε η οικοδομή έβλαπτεν αντί να ωφελήση, διότι ενέκρωνε τα δι’ αυτήν καταβαλλόμενα κεφάλαια, και ενώ τούτο εγίνετο, η Εταιρεία ευρίσκετο υπό το βάρος τής δαπάνης 8.000 δραχμών ετησίων ενοικίων». Ο φόβος τής οικονομικής καταστροφής τής Φ.Ε. ήταν πλέον ορατός. Η αγωνία των υπευθύνων μεγάλωνε. Ο Σίμος και τα μέλη τού Δ.Σ. βάσιζαν την πρόβλεψή τους για γρήγορη αποπεράτωση τής οικοδομής στην ελπίδα ότι η ροή εισφορών από τις κοινότητες τού εξωτερικού θα συνεχιζόταν. Κάτι τέτοιο όμως δεν συνέβη. Παράλληλα, το 1848 ήταν έτος αναταραχής για την καθεστηκυΐα τάξη σε ολόκληρη την Ευρώπη, με σειρά πολιτικών αναταραχών, που σε ορισμένες χώρες έγιναν γνωστές ως «Άνοιξη των Εθνών». Eπαναστατικά κινήματα  άρχισαν να ξεσπούν σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη. Γι’ αυτό, αλλά και λόγω ελλείψεως χρημάτων, οι εργασίες για την ανοικοδόμηση τού Σχολείου διακόπηκαν.

ARSAKIS

Ο Απόστολος Αρσάκης, πίνακας τού Κ. Δούκα (από την Πινακοθήκη τής ΦΕ)

Για να αντιμετωπιστεί το μεγάλο αυτό οικονομικό πρόβλημα, το Δ.Σ. τής Φ.Ε. συνέστησε επιτροπή, αποτελούμενη από τον συνταγματάρχη Λ. Λόντο, τον σεβάσμιο δάσκαλο Νεόφυτο Βάμβα, τον Γυμνασιάρχη Γεώργιο Γεννάδιο, τον Αρχιμανδρίτη Μισαήλ Αποστολίδη και τον Ανέστη Χατζόπουλο, με στόχο τη συγκέντρωση συνδρομών καθώς και δωρεών. «Ω! Κύριοι, ο χρόνος ήθελε μ’ επιλήψει διηγούμενον αν έμελλα να σας εκθέσω πόσας θύρας εκρούσαμεν, πόσας επιστολάς εγράψαμεν, πόσους λίθους προς τον σκοπόν εκινήσαμεν. Δεν έλειψαν να μάς κατηγορήσουν ως οχληρούς, ως προάγοντας εις το έπακρον την τέχνην τής επαιτείας, ως καταχρώμενους τής καλής προαιρέσεως των ομογενών μας», παραδέχθηκε ο Ε. Σίμος.

Πράγματι τα μέλη τής επιτροπής είχαν εξαντλήσει σχεδόν κάθε δυνατότητα εξεύρεσης πόρων. Το θέμα άρχισε να συζητείται ευρύτερα και πολλές αντιβασιλικές εφημερίδες σχολίαζαν αρνητικά και δηκτικά την οικοδομή η οποία παρέμενε ημιτελής. Ο Δαμιανός Γεωργίου και ο Ανέστης Χατζόπουλος, πατέρας τού Νικολάου, που ήταν τότε εγκατεστημένος στη Ρουμανία , αποφάσισαν να πλησιάσουν τον γιατρό Απόστολο Αρσάκη στο Βουκουρέστι και να τού μιλήσουν για τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και το έργο που επιτελούσε στην Ελλάδα για τη μόρφωση των κοριτσιών. Σε αυτό συνηγόρησε και ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Αρχικά απέβλεπαν σε μικρή αλλά ουσιαστική βοήθεια εκ μέρους τού Ηπειρώτη γιατρού. Οι αλλεπάλληλες ερωτήσεις όμως τού Αρσάκη σχετικά με το Σχολείο άρχισαν να τους δίνουν ελπίδες για κάτι καλύτερο. «Θα το σκεφθώ, κύριοι, και θα σας απαντήσω» ήταν η λιτή απάντηση τού Αρσάκη. Μετά από δύο περίπου μήνες, κατά τους οποίους ο Αρσάκης φρόντισε να πληροφορηθεί τα πάντα για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και αυτούς που τη διοικούσαν, κάλεσε τον Νικόλαο Χατζόπουλο και τού επέδωσε απαντητική επιστολή προς το Δ.Σ. τής Φ.Ε. αναγγέλλοντας τη δωρεά του. Την επιστολή θα μετέφερε στην Ελλάδα ο πατέρας τού Νικολάου  Χατζόπουλου, Ανέστης ,που ήταν μέλος τής Επιτροπής.       

Τον Δεκέμβριο τού 1850 το Δ.Σ. τής Φ.Ε. έμαθε τις καλές ειδήσεις. Τo μόνο που έμενε ήταν η έγκριση τής πρότασης τού Αρσάκη από τη Γενική Συνέλευση των εταίρων. Το νέο είχε διαρρεύσει, αλλά λίγοι γνώριζαν τις λεπτομέρειες. Γι’ αυτό και περίμεναν με ενδιαφέρον τη Γενική Συνέλευση τής Τρίτης 24 Δεκεμβρίου 1850.                                                                       

Όταν ο Γενικός Γραμματέας Ε. Σίμος ανέβηκε στο βήμα απόλυτη ησυχία επικράτησε στην αίθουσα. Με κομμένη την ανάσα οι εταίροι κοιτούσαν τον ομιλητή στα μάτια προσπαθώντας να εκμαιεύσουν τις ειδήσεις από το βλέμμα του. «Αλλ’ είναι τι, Κύριοι, μεταξύ πάντων, τού οποίου την εις άκρον χαροποιόν αναγγελίαν δεν δυνάμεθα ούτε στιγμή ν’ αναβάλωμενλέγομεν αγγελίαν επίσημον, διότι δεν είναι βεβαίως κανείς εξ υμών εις τού οποίου τας ακοάς δεν έφθασε το χαρμόσυνον άκουσμα. Εννοούμεν την μεγάλην και γενναίαν δωρεάν τού εν Βλαχία φιλογενεστάτου συμπολίτου μας κυρίου Αρσάκη.» [….] «Εις τον φιλογενή τούτον επεδαψίλευσεν ο Θεός τα δύο αγλαά και όχι πολύ συχνώς συναπαντώμενα δώρα, τής ευπορίας και τής παιδείας τουτέστιν τον έβαλεν εις θέσιν και να διακρίνη και να πράξη, παντός άλλου ασφαλέστερον, το καλόν.» […] «Ιδών ότι το μέγιστον των προς το έθνος ευεργετημάτων είναι η εις το μέγιστον τού έθνους μέρος διάδοσις των αγαθών τής εις όλους εφικτής παιδείας, και ότι η πρώτη βάσις και το συντελεστικώτερον τούτου μέσον είναι η καλή αγωγή των γυναικών και των χρηστών μητέρων η μόρφωσις, διακρίνας οξυδερκώς και με ελληνικήν φιλοτιμίαν ότι εις το ευγενές τούτο στάδιον διακρίνεται ιδίως η ελευθέρα Ελλάς κατά την άμιλλαν τού πολιτισμού προς γείτονα δύναμιν σταθμήσας και παραδεχθείς εν γνώσει τας προτροπάς φίλων του, φίλων και μελών τής Εταιρείας, προς τους οποίους όλοι πρέπει να ευγνωμονώμεν, αλλά των οποίων δεν επαναλαμβάνω ενταύθα τα προσφιλή ονόματα φοβούμενος μη γίνω οχληρός εις την μετριοφροσύνην των, απεφάσισεν όχι μόνον ν’ αναλάβη ο ίδιος την ιδία δαπάνη τού Καταστήματός μας και τού εν αυτώ Ιερού Ναού αποπεράτωσιν, εντός τού ανωτάτου όρου προϋπολογισμού των διακοσίων πεντήκοντα χιλιάδων δραχμών, αλλά και ν’ αποζημιώση εντελώς την Εταιρείαν δι’ όσα μέχρι τούδε εις την οικοδομήν ταύτην εδαπάνησε και τα οποία υπερβαίνουν τας εκατόν χιλιάδας δραχμών.».               

Στη συνέχεια ο Ε. Σίμος διάβασε την αλληλογραφία τής Φ.Ε. με τον Απόστολο Αρσάκη, από την οποία προέκυπτε η επιθυμία του το Σχολείο τής Εταιρείας να φέρει το όνομα «Αρσάκειον» και να υπάρχουν πάντα 3 κορίτσια υπότροφα από την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Ήπειρο. Οι συνεννοήσεις αυτές έγιναν τον Σεπτέμβριο τού 1850. Σε απαντητική επιστολή προς τον Αρσάκη το Δ.Σ. την 3η Οκτωβρίου 1850 δήλωσε ότι «παρεδέχθη ευγνωμόνως και ανεγνώρισεν τον ανωτέρω όρον, αλλ’ αποφάσισε προσέτι παμψηφεί, ως δείγμα διηνεκούς ευγνωμοσύνης, να ομολογήσει προς την Υμετέραν φιλογένειαν τα εξής:

Α. Το κατάστημα τούτο να φέρει την εις όλην την ελληνικήν φυλήν προσφιλή από τούδε επωνυμίαν Σας και αύτη να εγγραφή επί μαρμαρίνης πλακός επάνω τής μεγάλης αυτού Πύλης.

Β. Ο Ιερός Ναός να τιμηθή επ’ ονόματι τού Αγίου τον οποίον Υμείς θέλετε προσδιορίσει.

Γ. Να τελείται κατ’ έτος εν τω Ναώ τούτω δαπάνη τής Εταιρείας λειτουργία Αρχιερατική υπέρ σωτηρίας Υμών και των οικείων σας.

Δ. Να διατηρώνται διηνεκώς ως υπότροφοι τής Εταιρείας τρία κοράσια εκ τής ιδιαιτέρας Υμών πατρίδος, τής Ηπείρου. Επειδή δε διάφοροι ομογενείς συνεισέφεραν και δύνανται ακόμα να συνεισφέρωσι υπέρ τής οικοδομής ταύτης, τα βοηθήματά τούτων θέλουν αποτελέσει αποθεματικόν κεφάλαιον τής Εταιρείας, τα ονόματά τους θέλουν εγγραφεί επί μαρμαρίνης στήλης εγερθησομένης εντός τού καταστήματος.».

 F007

Το Αρσάκειο στην Πανεπιστημίου το 1886 (από το φωτογραφικό Αρχείο τής Φ.Ε.                                                                                                                                            

Η δωρεά τού Αρσάκη εντυπωσίασε τους Αθηναίους. ΟΙ περισσότεροι χαίρονταν για το νέο στολίδι που θα αποκτούσε η πόλη, άλλοι πάλι δυσανασχετούσαν λέγοντας ότι η επωνυμία «Αρσάκειο» θα επισκιάσει το όνομα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Η βασίλισσα Αμαλία, ως προστάτις τής Φ.Ε., εξ αρχής έδειξε την ευαρέσκεια της προς τον ευεργέτη. Εξουσιοδότησε το Δ.Σ. τής Φ.Ε. να του εκφράσει τον έπαινό της και να του αναγγείλει ότι αποφάσισε να τού απονείμει τον Σταυρόν των Ανωτέρων Ταξιαρχών τού Βασιλικού Τάγματος τού Σωτήρος. Φρόντισε μάλιστα να σταματήσει τις αντιρρήσεις όσων θεωρούσαν ότι θα χαθεί το όνομα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας αν τα Σχολεία πάρουν το όνομα τού ευεργέτη. Έτσι, όταν η Γενική Συνέλευση των εταίρων τής Φ.Ε. διαλύθηκε, αφού απεδέχθη με χαρά και ανακούφιση την πρόταση τού Αρσάκη, είχαν διαλυθεί και όλοι οι φόβοι για την αδυναμία ολοκλήρωσης τού Σχολείου. Χαρούμενα τα μέλη τής Φ.Ε. αποχώρησαν για να γιορτάσουν τις Άγιες Ημέρες ήσυχοι για το μέλλον και την πρόοδο τού «Σχολείου τής Εταιρείας», που μελλοντικά όλοι θα αποκαλούσαν «Αρσάκειο».

                                                                                                                               

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός

  • Το κείμενο βασίστηκε σε στοιχεία από τα Πρακτικά τού Δ.Σ. τής Φ.Ε., το Αρχείο τής Φ.Ε. και το βιβλίο τού Κ. Μαμμόπουλου «Ο Απόστολος Αρσάκης και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία».