Αθηνά Μεσολωρά

«Η μάνα τού στρατιώτη»

Λένε ότι ήρωες είναι όσοι τη στιγμή που έπρεπε άκουσαν το σάλπισμα και έδωσαν το «παρών» όπου και όπως έπρεπε. Είναι αυτοί που δεν κρύφτηκαν ποτέ και είναι πάντα έτοιμοι να πιάσουν το νήμα τής Ιστορίας στην ατελείωτη πορεία του.

Τις ημέρες αυτές που ο ελληνικός λαός γιορτάζει την εθνική επέτειο αξίζει να θυμόμαστε κάποιες Αρσακειάδες οι οποίες με το έργο τους ενίσχυσαν τον ελληνικό στρατό βοηθώντας ουσιαστικά στο έργο του. Μεταξύ πολλών άλλων, η Αρσακειάδα Αθηνά Μεσολωρά υπήρξε η μεγαλύτερη προσωπικότητα στην Ελλάδα στον τομέα τής Νοσηλευτικής, που κυριολεκτικά αφιέρωσε τη ζωή της στην ανακούφιση τού ανθρώπινου πόνου. Η ανιδιοτέλεια και η προσφορά της συνετέλεσαν ώστε το όνομά της να θεωρείται συνώνυμο τής φιλοπατρίας και τής φιλαλληλίας.

Φωτογραφικό πορτρέτο τής Αθηνάς Μεσολωρά, νοσηλεύτριας τού Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (Πανδέκτης)

Η Αθηνά Μεσολωρά, κόρη τού καθηγητή τού Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννη Μεσολωρά, γεννήθηκε το 1889 στην Αθήνα και φοίτησε στο Αρσάκειο. Σε ηλικία 22 ετών, το 1911, όταν ιδρύθηκε η πρώτη Πρακτική Σχολή Αδελφών Νοσοκόμων, η Αθηνά Μεσολωρά ανέλαβε τη διεύθυνσή της. Ήταν η πρώτη νοσηλεύτρια με ειδίκευση στη Δημόσια Υγιεινή. Το 1914 υπηρέτησε ως αδελφή νοσοκόμος και κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, ως αδελφή προϊσταμένη τού Ερυθρού Σταυρού, προσέφερε τις υπηρεσίες της στη Μ. Ασία και την Κωνσταντινούπολη. Το 1920, με υποτροφία τής Ένωσης των Συνδέσμων των Ερυθρών Σταυρών, φοίτησε στο King’s College τού Λονδίνου για θέματα δημόσιας υγείας. Το 1923 ανέλαβε τη διεύθυνση τής Σχολής Νοσοκόμων τού Ερυθρού Σταυρού και τότε εισήγαγε τον θεσμό των Εθελοντριών τού Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Το 1926 ανέλαβε διευθύνουσα στην πρώτη, τριετούς φοιτήσεως, Σχολή Νοσοκόμων και Επισκεπτριών Αδελφών και το 1930 τη διεύθυνση των Αδελφών τού νοσοκομείου τού Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Ως διευθύντρια οργάνωσε το σύστημα νοσηλείας στο νεοϊδρυθέν νοσοκομείο τού Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν διευθύνουσα τού Τμήματος Νοσοκόμων και μέλος τού Κεντρικού Συμβουλίου τού νοσοκομείου.

Η Μεσολωρά έγινε η Ελληνίδα Φλόρενς Ναϊτινγκέηλ, η σύγχρονη πρόμαχος τής υγείας, αφού έθεσε τις βάσεις για την επιστημονική Νοσηλευτική, ανάγοντας το νοσηλευτικό έργο σε λειτούργημα. Με την απαράμιλλη δράση της κατόρθωσε να αναδείξει τη Σχολή Αδελφών Νοσοκόμων σε ίδρυμα εφάμιλλο με τα καλύτερα τού εξωτερικού και σε φυτώριο στελεχών. Για την προσφορά της ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός τής απένειμε, το 1939, το ανώτατο παράσημο «Φλόρενς Ναϊτινγκέηλ», τής «πρώτης εθελόντριας αδελφής στον κόσμο».

Η Αθηνά Μεσολωρά σε πρόχειρο ιατρείο στο μέτωπο τής Ηπείρου (Αρχείο Πουλίδη, ΕΡΤ)

Όταν την 6η πρωινή τής 28ης Οκτωβρίου 1940 ο ήχος των σειρήνων ξύπνησε τους Αθηναίους, το έθνος αντιμετώπισε με ηρωισμό την ύπουλη επίθεση. Η Αθηνά Μεσολωρά, 51 ετών τότε, ήταν μέλος τής Συμβουλευτικής Επιτροπής Εθνικής Άμυνας τού Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Με την ιδιότητα της αυτή δεν δίστασε να ανέβει στα βουνά κοντά στους στρατιώτες, δίνοντας το παράδειγμα αυτοθυσίας και προσφοράς στις άλλες νοσοκόμες. Τότε συγκρότησε το Σώμα Αδελφών που βοήθησε πολύ στη λειτουργία των νοσηλευτικών σχηματισμών. Συνολικά απασχολήθηκαν περίπου 3.200 εθελόντριες αδελφές και νοσηλευτικά στελέχη. Οι υπηρεσίες τους ήταν πολυτιμότατες στη ζώνη των πρόσω, όπου οι τραυματίες, οι ασθενείς και οι μαχητές με κρυοπαγήματα έβρισκαν θερμή μητρική στοργή και περίθαλψη. Ήταν πολύτιμες βοηθοί στην Υγειονομική Υπηρεσία τού ελληνικού στρατεύματος. Κυρίες και δεσποινίδες, προερχόμενες από το σύνολο τής ελληνικής κοινωνίας, αρκετές από σημαντικές και πλούσιες οικογένειες, με οικονομική ανεξαρτησία, εγκατέλειψαν την άνετη ζωή, παρακολούθησαν ένα ταχύρρυθμο εκπαιδευτικό πρόγραμμα και προσέτρεξαν για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους απαλύνοντας τον πόνο των ηρωικών μαχητών. Ο μικρός αυτός στρατός εθελοντριών, συναγωνιζόμενος σε ενθουσιασμό, αφοσίωση και εργατικότητα τις μόνιμες αδελφές τού στρατού νοσήλευσε 55.000 Ελληνόπουλα. Με απαράμιλλο θάρρος εργάστηκε σε 58 στρατιωτικά νοσοκομεία, ορεινά χειρουργεία, σταθμούς υποδοχής και τραυματιών.

Φωτογραφία τής Αθηνάς Μεσολωρά με τη στολή τού Ερυθρού Σταυρού (Πανδέκτης)

Η Μεσολωρά και οι εθελόντριές της ήταν πανταχού παρούσες. Έγιναν το σύμβολο τής μαχόμενης Ελλάδας. Βρέθηκαν παντού, αντιμετώπισαν κινδύνους, υπέστησαν ταλαιπωρίες, αλλά κατόρθωσαν να υπερνικήσουν τις δυσκολίες. Οι ιστορίες που διηγούνται όσες αδελφές υπηρέτησαν μαζί με τη Μεσολωρά είναι ατελείωτες. Μια φορά ανεβαίνοντας σε κάποιο ηπειρώτικο ύψωμα η Αθηνά Μεσολωρά γλίστρησε και οι νοσοκόμες που ήταν δίπλα της έσπευσαν να τη βοηθήσουν. «Δεν χρειάζεται», τους απάντησε, «στον ανήφορο δεν πέφτει κανείς, μόνον στον κατήφορο…». Όταν πάλι εύρισκε κάποια νοσοκόμα να κοιμάται εξαντλημένη, τη σκέπαζε και καθόταν εκείνη στη θέση της μέχρι το πρωί. Όπως ήταν φυσικό, το όνομά της συνδέθηκε άρρηκτα με την αλληλεγγύη, τη βοήθεια στους τραυματίες, τους πρόσφυγες, τους σεισμοπαθείς. Ήταν προσωπικότητα προβεβλημένη διεθνώς.

Λίγες ημέρες μετά την απελευθέρωση, η Αθηνά Μεσολωρά αποτίει φόρο τιμής στο Μνημείο τού Αγνώστου Στρατιώτου.

Όταν στον πόλεμο τής ανατέθηκε η εποπτεία τού μετώπου τής Β. Ηπείρου τυχαία σώθηκε από τον βομβαρδισμό τού νοσοκομείου των Ιωαννίνων. Στις 20 Απριλίου 1941, ημέρα τής Ανάστασης, τα γερμανικά βομβαρδιστικά στούκας άρχισαν να βομβαρδίζουν το νοσοκομείο. Ο καθηγητής Κοντιάδης, προβλέποντας τι θα ακολουθούσε, διέταξε τις αδελφές να κατεβούν στο καταφύγιο. Αυτές αρνήθηκαν, γιατί δεν ήθελαν να αφήσουν μόνους τούς χειρουργημένους στρατιώτες. Ο βομβαρδισμός βρήκε τους γιατρούς να χειρουργούν, τις αδελφές εμπρός στο τραπεζάκι με τα εργαλεία, τους τραυματίες ναρκωμένους. Κρότος φοβερός τράνταξε το οικοδόμημα, τα φώτα έσβησαν, τα τζάμια έσπασαν, φοβερός καπνός και πηχτή μαύρη σκόνη έπνιξαν τα πάντα. Μέσα σε αυτή την κόλαση τής καταστροφής όμως οι αδελφές ξεχώρισαν μια μορφή τρεμάμενη από τον πόνο, με σπαραγμένη την καρδιά, να τριγυρίζει μέσα στα συντρίμμια και ανάμεσα στις νεκρές υπάρξεις που πριν από λίγα λεπτά ζούσαν. Ήταν η Αθήνα Μεσολωρά. «Πώς μάς φάνηκε σαν την είδαμε ζωντανή εκεί πλάι! Δοξάσαμε τον Θεό που στάθηκε κοντά της και τη φύλαξε, για να σταματήσει τα κλάματά μας, να περιμαζέψει τα συντρίμμια των νεκρών αδελφών, για να εκτελέσει το ιερό καθήκον τής ταφής. Ήταν μια ανακούφιση για όλες μας η παρουσία της στις τραγικές αυτές στιγμές», είπαν οι αδελφές. Την επόμενη μέρα οι γερμανικές δυνάμεις πέρασαν τα σύνορα.

Η «μάνα τού στρατιώτη» στο Αργυρόκαστρο

Τα χρόνια τής κατοχής που ακολούθησαν, οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής τη φυλάκισαν γιατί αρνήθηκε να συνεργαστεί με τους κατακτητές. Το 1954 αναγκάστηκε να αποσυρθεί. Παρέμεινε ωστόσο αρωγός στις προσπάθειες εκσυγχρονισμού τού νοσηλευτικού συστήματος. Έγραψε την Ιστορία τής Νοσηλευτικής στην Ελλάδα. Τιμήθηκε με πλήθος μεταλλίων και παρασήμων με ανώτερο, εκτός από αυτό τής Florence Nightingale, το Μέγα Βραβείο Αρετής τής Ακαδημίας Αθηνών.

Η πρωτοπόρος νοσηλεύτρια τη δεκαετία τού 1930

Κατά την τελευταία δεκαετία τής ζωής της (1955-1965) υπηρέτησε ως πρόεδρος τού Εθνικού Συνδέσμου Νοσηλευτών Ελλάδος. Η Αθηνά Μεσολωρά αφιέρωσε τη ζωή της στον πάσχοντα συνάνθρωπο, υπήρξε πρωτεργάτις τής Νοσηλευτικής στην Ελλάδα, υπηρέτησε με σθένος την πατρίδα και έφυγε ήρεμη και πλήρης από τη ζωή στις 9 Σεπτεμβρίου 1965. Κηδεύτηκε την επομένη στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.

Ο γλύπτης Μιχαήλ Τόμπρος φιλοτέχνησε δύο προτομές της, μία μαρμάρινη, που βρίσκεται εντός τού νοσοκομείου τού Ερυθρού Σταυρού, και μία μπρούτζινη, που βρίσκεται στον Εθνικό Σύνδεσμο Διπλωματούχων Νοσηλευτριών Ελλάδος. Αντίγραφό τους στήθηκε το 1998 στην πλατεία που φέρει το όνομά της στο πλάι τού νοσοκομείου τού Ερυθρού Σταυρού, ενώ ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός θέσπισε ειδικό μετάλλιο αρετής «Αθηνά Μεσολωρά», το οποίο απονέμεται στις αδελφές νοσοκόμους ως επιβράβευση τής ευδόκιμης υπηρεσίας τους

Η προτομή τής Αθηνάς Μεσολωρά, έργο τού Μιχαήλ Τόμπρου, στον περίβολο τού Ερυθρού Σταυρού

Το αφιέρωμα αυτό αποτελεί ευκαιρία να αναβαπτιστούμε και εμείς στο ηρωικό πνεύμα τού έπους τού 1940-1941 και να μάθουμε ότι η ζωή καταξιώνεται και ο άνθρωπος ολοκληρώνεται όταν πιστεύει σε ιδανικά και μάχεται γι’ αυτά στα μικρά και στα μεγάλα γεγονότα τής καθημερινής ζωής. Το έθνος ολόκληρο έδινε τότε τη μάχη. Όλοι οι Έλληνες ένας άνθρωπος, όλοι μια προσφορά. Είτε αγωνιζόταν στη πρώτη γραμμή με τη λόγχη στο χέρι είτε στα μετόπισθεν με κάθε είδους προσφορά για τις πολλές ανάγκες που ο πόλεμος είχε δημιουργήσει. Η ηρωική γενιά τού ’40 έκανε την ανθρωπότητα να παρακολουθεί τον γιγάντιο αγώνα με κομμένη την ανάσα και εμάς υπερήφανους.

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το βιβλίο «Φυσιογνωμίαι τινες Αρσακειάδων», ΣΑΦΕ 1936, το λεύκωμα «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια ‒ Τοσίτσεια Σχολεια, 160 χρόνια Παιδείας», «Το καταματωμένο Πάσχα τού 1941 στα Ιωάννινα», τής Ελένης Βραχνή, περιοδικό Δράσις 2008, «Η υγειονομική υπηρεσία στρατού κατά τον πόλεμο 1940-41», ΓΕΣ, και «Αναμνήσεις από τον πόλεμο 1940-41» τής Ζωής Τσουκαλά-Κακαρούκα.

[1] Ημερολόγιο 1940 -1941 Βασιλεία Λάσκαρη, Εθελόντρια Αδελφή Ε.Ε.Σ.
[2] Έκθεσις Προϊσταμένης Αδελφής πλωτού Νοσοκομείου «Αττικής» Έφης Δημοπούλου-Αναστασιάδου
[3] 1941.Ευχαριστήριος επιστολή τραυματία του 15^ου Στρατιωτικού Νοσοκομείου
[4] Έκθεσις Ειρήνης Μ. Μαστοράκη, Αποφοίτου Σχολής Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού
[5] Μαρία Καραϊωσηφίδου, Προϊσταμένη Εκπαιδεύσεως Σχολής Νοσοκόμων και Επισκεπτριών Αδελφών
[6] Έκθεσις Πηνελόπης Κεχρά - Κομνηνού, Αδεφλής Ε.Ε.Σ.