Η προσωπικότητα τού ευεργέτη Απόστολου Αρσάκη, 150 χρόνια μετά τον θάνατό του, γίνεται καλύτερα αντιληπτή μέσα από την επικοινωνία του με τη ΦΕ. Οι σκέψεις και οι προθέσεις τού ευεργέτη αποκαλύπτονται. Η αρχική αυστηρότητα με την οποία αντιμετωπίζει το ΔΣ τής ΦΕ δίνουν σταδιακά τη θέση τους στην εμπιστοσύνη και στον σεβασμό που, συν τω χρόνω, δημιουργείται μεταξύ τους. Το βιβλίο «Μνήμη Αποστόλου Αρσάκη επί τη εκατονταετηρίδι από τής τελευτής του» τού Γ.Α. Παπαδημητρίου (εν Αθήναις 1975), που βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη τής εν Αθήναις ΦΕ (το υπ’ αριθμ. 62) θα αποτελέσει τον οδηγό μας στην εξερεύνηση αυτή. Σε 7 ενότητες θα μελετήσουμε την αλληλογραφία αλλά και το διαρκές ενδιαφέρον τού Αρσάκη για το Αρσάκειο, το σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, για την ανέγερση τού οποίου προσέφερε ως δωρεά το ήμισυ τής περιουσίας του.

Ο Απόστολος Αρσάκης, έργο τού Κ. Δούκα. Από την πινακοθήκη τής ΦΕ

Ο Απόστολος Αρσάκης δεν ήταν μόνο ένας καλός γιατρός, αλλά και διαπρεπής πολιτικός. Γνώριζε πολύ καλά ότι την ελευθερία που απέκτησε ο ελληνικός λαός με «αρετή και τόλμη», η νεότερη γενιά θα μπορούσε να τη διατηρήσει μόνο με γνώση και σύνεση. Και αυτό μόνο η μόρφωση θα μπορούσε να το προσφέρει. Άξιος μαθητής τού Νεόφυτου Δούκα, ο Αρσάκης επιθυμεί να βοηθήσει την πατρίδα του, την οποία ουδέποτε είχε επισκεφθεί. Βλάχος στην καταγωγή, αυτοπροσδιορίζεται «Ηπειρώτης» στο διδακτορικό του, αλλά «Έλλην» κατά την επίσημη απογραφή των Βλάχων τού 1838.

Το εξώφυλλο τής διδακτορικής διατριβής τού Α. Αρσάκη όπου αυτοπροσδιορίζεται «Ηπειρώτης». (EPIROTAE)

Όμως η απελευθέρωση τμήματος τής Ελλάδας τον έκανε να καταλάβει ότι πατρίδα του ήταν η Ελλάδα, αυτή που έμαθε να αγαπάει από τη διδασκαλία τού Νεόφυτου Δούκα, αυτή για την ελευθερία τής οποίας, όταν ήταν νέος φοιτητής Ιατρικής στο Χάλλε, ζήτησε τη βοήθεια τού Ναπολέοντα με ένα ποίημά του.

Οι ακμάζουσες Παραδουνάβιες Ηγεμονίες αποτελούσαν τότε «γη τής Επαγγελίας» για τους υπόδουλους στον οθωμανικό ζυγό χριστιανούς. Εγκατεστημένος στο Βουκουρέστι ο ίδιος δεν γνώριζε πώς να βοηθήσει τον τόπο του. Απευθύνθηκε λοιπόν στους φίλους του Θεόκλητο Φαρμακίδη, Ανέστη Χατζόπουλο και τον καθηγητή Δαμιανό Γεωργίου, ζητώντας να του υποδείξουν πώς θα μπορούσε να βοηθήσει καλύτερα την Ελλάδα. Και οι τρεις, χωρίς προηγούμενη συνεννόηση μεταξύ τους, τον πληροφόρησαν ότι η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, που είχε συσταθεί από το 1836, είχε θέσει στόχο τη μόρφωση των Ελληνίδων, κυρίως των μελλουσών μητέρων και διδασκαλισσών, «αι οποίαι ως χελιδόνες θα έφερον εις το Ελληνικόν Έθνος το έαρ τής πνευματικής ελευθερίας». Συγχρόνως τον πληροφόρησαν ότι η ΦΕ προσπαθούσε να οικοδομήσει ιδιόκτητο σχολείο, αλλά δεν μπορούσε να συγκεντρώσει τα απαιτούμενα χρήματα. Ο Απόστολος Αρσάκης ενέκρινε εξ αρχής τον στόχο τής Εταιρείας, ήθελε όμως να ερευνήσει περισσότερο την επικρατούσα στην Ελλάδα πολιτική κατάσταση και γι’ αυτό δεν έδωσε αμέσως την απάντησή του.

                                                        

Η μήτρα για την εκτύπωση τού διπλώματος που απονεμόταν σε όσους γίνονταν μέλη τής ΦΕ.

Στις 6 Απριλίου 1850 ο Αρσάκης έλαβε επιστολή από τον Δαμιανό Γεωργίου, η οποία βρίσκεται στα Arhivele Nationale (Εθνικά Αρχεία) στο Βουκουρέστι, και στην οποία τού έγραφε: «Βρεθήκαμε οριστικά σύμφωνοι ότι πρέπει να βοηθήσετε την Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία,[ …] επειδή αύτη αποτελεί κατάστημα τού οποίου οι καρποί υπήρξαν ως τώρα ανώτεροι των προσδοκιών μας, έτι μεγαλύτεροι αναμένονται εις το μέλλον». Κατηγορηματικός ο Δ. Γεωργίου έγραψε ακόμα στον Αρσάκη ότι το οικόπεδο τής Εταιρείας βρίσκεται σε μία εκ των επιφανέστερων συνοικιών τής Αθήνας και το σχολείο θα κτιζόταν σε σχέδια τού επιφανούς αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυτατζόγλου. Φαίνεται ότι η επιστολή αυτή, αλλά και η εν γένει επικοινωνία του με φίλους του εντός και εκτός Ελλάδος, βοήθησαν τον ευεργέτη να αποκρυσταλλώσει την απόφασή του. Η είδηση τής δωρες έφτασε στην Αθήνα με επιστολή του στις 8 Οκτωβρίου 1850 και προκάλεσε στους μεν φίλους του έκπληξη για το ύψος τής προσφοράς, στο δε ΔΣ τής ΦΕ χαρά και ανακούφιση.

-----------

Αναγγελία τής δωρεάς τού Αποστόλου Αρσάκη στη Γενική Συνέλευση τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας

Στη Γενική Συνέλευση των μελών τής ΦΕ τής 24ης Δεκεμβρίου 1850 το ΔΣ ανακοίνωσε επισήμως στους εταίρους τη δωρεά τού Αρσάκη. Συγκινημένος ανέβηκε στο βήμα ο Γραμματέας τής Φ.Ε. Ευστάθιος Σίμος και πήρε τον λόγο για να αναγγείλει κάτι που ήταν ήδη γνωστό από φήμες σε ολόκληρη την πόλη.

                                                       

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, πρόεδρος τής ΦΕ το 1850. Ελαιογραφία σε καμβά από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

 

Απόσπασμα από τον λόγο τού Ευστάθιου Σίμου στη Γενική Συνέλευση τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας

            «Αλλ’ είναι τι Κύριοι μεταξύ πάντων τού οποίου την εις άκρον χαροποιόν αναγγελίαν δεν δυνάμεθα ούτε στιγμή ν’ αναβάλωμεν· λέγομεν αγγελίαν επίσημον, διότι δεν είναι βεβαίως κανείς εξ Υμών, εις τού οποίου τας ακοάς δεν έφθασε το χαρμόσυνον άκουσμα. Εννοούμεν την μεγάλην και γενναίαν δωρεάν τού εν Βλαχία φιλογενεστάτου συμπολίτου μας κυρίου Αρσάκη.» […] «Εις τον φιλογενή τούτον επεδαψίλευσεν ο Θεός τα δύο αγλαά και όχι πολύ συχνώς συναπαντώμενα δώρα, τής ευπορίας και τής παιδείας· τουτέστιν τον έβαλεν εις θέσιν και να διακρίνη και να πράξη, παντός άλλου ασφαλέστερον, το καλόν. Γνωστός εις τον σοφόν κόσμον διά τής επιστήμης, και θέλων να γίνει ευλογητός διά τής ευποιΐας, είχε προ πολλού προσδιωρισμένον ποσόν ικανών χρημάτων εις εκπλήρωσιν τού επωφελεστέρου προς τους ομογενείς του έργον. Δεν ευεργετείται λοιπόν, αλλά τιμάται η Εταιρεία μας διά τής εκλογής του» […] «Ιδών ότι το μέγιστον των προς το έθνος ευεργετημάτων είναι η εις το μέγιστον τού έθνους μέρος διάδοσις των αγαθών τής εις όλους εφικτής παιδείας, και ότι η πρώτη βάσις και το συντελεστικώτερον τούτου μέσον είναι η καλή αγωγή των γυναικών και των χρηστών μητέρων η μόρφωσις, διακρίνας οξυδερκώς και με Ελληνικήν φιλοτιμίαν ότι εις το ευγενές τούτο στάδιον διακρίνεται ιδίως η ελευθέρα Ελλάς κατά την άμιλλαν τού πολιτισμού προς γείτονα δύναμιν σταθμήσας και παραδεχθείς εν γνώσει τας προτροπάς φίλων του, φίλων και μελών τής Εταιρείας, τους οποίους όλοι πρέπει να ευγνωμονώμεν, αλλά των οποίων δεν επαναλαμβάνω ενταύθα τα προσφιλή ονόματα φοβούμενος μη γείνω οχληρός εις την μετριοφροσύνην των, απεφάσισεν όχι μόνον ν’ αναλάβη ο ίδιος την ιδία δαπάνη τού Καταστήματός μας και τού εν αυτώ Ιερού Ναού αποπεράτωσιν, εντός τού ανωτάτου όρου προϋπολογισμού των διακοσίων πεντήκοντα χιλιάδων δραχμών, αλλά και ν’αποζημιώση εντελώς την Εταιρείαν δι’ όσα μέχρι τούδε εις την οικοδομήν ταύτην εδαπάνησε και τα οποία υπερβαίνουν τας εκατόν χιλιάδας δραχμών.» […]

«Ιδού, Κύριοι, οποία η μεγάλη και αξιομνημόνευτος δωρεά τού φιλογενούς τούτου ανδρός. Από τής σήμερον η κατάστασις τής Εταιρείας μεταβάλλεται ουσιωδώς επί το κρείττον.»

«Εκ μέρους τού Συμβουλίου, και καθ’ ομόψηφον αυτού απόφασιν, λαμβάνω την τιμήν να σας προτείνω ν’ αναγορεύσετε τον κ. Αρσάκην Πρόεδρον Επίτιμον τής Εταιρείας […] Κατ’ αυτόν τον τρόπον θέλομεν αποδείξει ότι αν μεγάλην είχε την καρδίαν ο αμειβόμενος Ευεργέτης διά την ευποιΐαν, μεγάλην επίσης έχομεν την καρδίαν και ημείς διά την ευγνωμοσύνην.»

Η σελίδα τού Βιβλίου των Ευεργετών τής ΦΕ στην οποία καταγράφονται οι δωρεές τού Αποστόλου Αρσάκη. Αρχείο ΦΕ

 

Η αποδοχή τής δωρεάς

Το 1850 πρόεδρος τής ΦΕ ήταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ένας έξυπνος άνθρωπος που γνώριζε πολύ καλά πώς σκέπτονται οι Έλληνες που κατοικούσαν στην Ευρώπη αλλά και στις ηγεμονίες. Παράλληλα η θητεία του στην πολιτική οργάνωση τού απελευθερωτικού αγώνα τον είχε μάθει να μη θεωρεί δεδομένη τη στάση των συμπατριωτών του. Είχε αντιληφθεί ότι η ΦΕ είχε βρει τον σωτήρα της και δεν ήταν διατεθειμένος να χάσει αυτή την ευκαιρία. Ενθουσιασμένος από το γεγονός, έσπευσε, ως όφειλε, να ενημερώσει σχετικά την κυβέρνηση αλλά και τη βασίλισσα Αμαλία, η οποία ήταν προστάτις τής ΦΕ. Γνώριζε πολύ καλά ότι οποιαδήποτε μεσολάβηση τής βασίλισσας Αμαλίας θα αξιολογείτο πολύ θετικά από τον Απόστολο Αρσάκη και θα μπορούσε να αποτρέψει πολλές παρεξηγήσεις που θα παρουσιάζονταν στην επικοινωνία με τον ευεργέτη. Έτσι, πολύ γρήγορα και παρά την απουσία τού Όθωνα, η Αμαλία έσπευσε να τιμήσει τον ευεργέτη με το παράσημο τού Σταυρού των Ανωτάτων Ταξιαρχών.

                                                          

Η βασίλισσα Αμαλία, έργο τού Ν. Λύτρα. Από την πινακοθήκη τής ΦΕ

 

ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΠΕΡΙ ΑΠΟΝΟΜΗΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΣΗΜΟΥ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΤΩΝ ΑΝΩΤΑΤΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΠΟΣΤΟΛΟΝ ΑΡΣΑΚΗΝ[1] ΟΘΩΝ ΕΛΕΩ ΘΕΟΥ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Λαβόντες γνώσιν τής προς το επί των Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως ημέτερον Υπουργείον αναφοράς τού Προέδρου τής εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας υπ’ αριθ. 3204 και σημερινήν ημερομηνίαν εξ ού συνάγεται ότι ο εν Βουκουρεστίω ποστέλνικος κ. Απόστολος Αρσάκης, εξ Ηπείρου, απεφάσισε να οικοδομηθή εκ βάθρων ιδίοις αναλώμασι το εν Αθήναις κατάστημα τής ρηθείσης Εταιρείας και ότι εκ τού επί τούτω προσδιορισθέντος παρ’ αυτού ποσού 250.000 δραχμών και ικανόν ήδη μέρος, ήτοι 150.000 δραχμαί απεστάλη εις την Ελλάδα και ευρίσκεται εις την διάθεσιν τής Εταιρείας προς τον ανωτέρω σκοπόν, καθ’ ά εβεβαίωσεν ο πρόεδρος τής Εταιρείας και ημέτερος πρέσβυς εις Γαλλίαν κ. Αλεξ. Μαυροκορδάτος. Και θέλοντες να δώσωμεν πασιφανές δείγμα τής ημετέρας ευχαριστήσεως και ευμενίας προς τον ρηθέντα φιλογενή διά τα τοιαύτα ευγενή προς την πατρίδα αισθήματα, επί τη προτάσει τού ημετέρου Υπουργού επί τού Βασιλικού ημών Οίκου και των εξωτερικών σχέσεων, ευδοκούμεν να απονείμωμεν τον Σταυρόν των Ανωτάτων Ταξιαρχών από τον Ποστέλνικον[2] κ. Απ. Αρσάκην. Ο ημέτερος Υπουργός θέλει ενεργήσει τα περαιτέρω.  Εν Αθήναις την 2 Οκτωβρίου 1850 Εν ονόματι τού Βασιλέως Η Βασίλισσα          Αμαλία                       Δεληγιάννης

 

 

 

Ο Σταυρός των Ανωτάτων Ταξιαρχών, παράσημο με το οποίο η βασίλισσα Αμαλία τίμησε τον ευεργέτη τής ΦΕ Απόστολο Αρσάκη.

 

Γραπτή απάντηση τού ΔΣ τής ΦΕ στον Απόστολο Αρσάκη

Το ΔΣ τής ΦΕ, το οποίο γνώριζε καλύτερα από τον καθένα την οικτρή οικονομική κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η ΦΕ, αφού η οικοδομή δεν τελείωνε και τα εισοδήματα από τα δίδακτρα και τις εισφορές των μελών μόλις επαρκούσαν για την ενοικίαση των κτηρίων και τους μισθούς των εκπαιδευτικών και τού άλλου προσωπικού. Γι’ αυτό έσπευσε να απαντήσει στον Απόστολο Αρσάκη και να τον ευχαριστήσει για την απόφασή του. Φυσικά έκανε αποδεκτούς όλους τους όρους τού ευεργέτη.

Έγγραφο τού ΔΣ τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας προς τον Αρσάκη[3]

 

Αριθ. 3,206

                                                                                 Εν Αθήναις, την 3 Οκτωβρίου 1850

                                                           

Προς τον φιλογενέστατον[4]

                                                                        Κύριον Απόστολον Αρσάκην

                                                                                                Εις Βουκουρέστιον

 

            Μετά μεγίστης αγαλλιάσεως ηκούσαμεν τόσον παρά τού αυτόθεν επανελθόντος φιλογενούς κυρίου Α. Χατζόπουλου[5] καθώς και παρά των ενταύθα φιλογενών, τού τε σεβασμιωτάτου κυρίου Θ. Φαρμακίδου[6] και τού κυρίου Δαμιανού Γεωργίου, την οποίαν απεφασίσατε προς την ημετέραν εθνωφελεστάτην Εταιρίαν γενναίαν και ελευθέριον προσφοράν αναδεχθέντες, όχι μόνον να αποπερατώσετε ιδία δαπάνη το εν τη Μητροπόλει ταύτη ανεγειρόμενον αυτής Παρθεναγωγείον μετά τού εν αυτώ Ιερού Ναού, κατά το παραδεδεγμένον σχέδιον τού διακεκριμένου και ευρωπαϊκήν υπόληψιν έχοντος ομογενούς αρχιτέκτονος κυρίου Λυσάνδρου Καυτατζόγλου, αλλά και ν’ αποζημιώσετε

 

                                               

 

Σχέδια τού Λύσανδρου Καυτατζόγλου για το Αρσάκειο Μέγαρο. Μουσείο Μπενάκη

 

εντελώς την Εταιρίαν δι’ όσα μέχρι τούδε εις την οικοδομήν ταύτην εδαπάνησε, τα πάντα εντός τού ανωτάτου όρου τού προϋπολογισμού των διακοσίων πεντήκοντα χιλιάδων δραχμών, και ούτως ως κτήμα όλως Υμέτερον, ν’ αφιερώσετε αυτό διά παντός εις την Εταιρίαν, ενόσω αύτη διαμένει ως τοιαύτη, και υπό τον ρητόν όρον τού να μη χρησιμεύση ποτέ προς άλλον σκοπόν, ει μη προς τον οποίον απ’ αρχής διωρίσθη.

            Το Διοικητικόν Συμβούλιον συνελθόν εις έκτακτον συνεδρίασιν, όχι μόνον παρεδέχθη ευγνωμόνως και ανεγνώρισε τον ανωτέρω όρον, αλλ’ αποφάσισε εισέτι παμψηφεί, ως δείγμα διηνεκούς ευγνωμοσύνης, να ομολογήση προς την ημετέραν φιλογένειαν τα εξής:

Α. Το Κατάστημα τούτο να φέρη την εις όλην την ελληνικήν φυλήν προσφιλή από τούδε επωνυμίαν Σας και αύτη να εγγραφή επί μαρμαρίνης πλακός επάνω τής μεγάλης αυτού πύλης.

 

                                                

 Η κεντρική είσοδος τού Αρσακείου Μεγάρου με το όνομα τού ευεργέτη

 

Β. Ο Ιερός Ναός να τιμηθή επ’ ονόματι του Αγίου τον οποίον Υμείς θέλετε προσδιορίσει.

Γ. Να τελήται κατ’ έτος εν τω Ναώ τούτω δαπάνη τής Εταιρίας λειτουργία αρχιερατική, υπέρ σωτηρίας Υμών και των οικείων, χοροστατούντων και συνοδευομένων απάντων των εν τω Καταστήματι ενδιαιτωμένων κορασίων.[7]

Δ. Να διατηρώνται διηνεκώς ως υπότροφοι τής Εταιρείας τρία κοράσια[8] εκ τής ιδιαιτέρας Υμών πατρίδος Ηπείρου, ή αλλαχόθεν, κατ’ εκλογήν ημών ή των κληρονόμων σας[9]. υπό τον όρον τού να διδάξωσι μετά ταύτα, εφ ορισμένον τινα χρόνoν, ό,που Υμείς ή οι κληρονόμοι Σας ηθέλατε προσδιορίσει.

Επειδή δε διάφοροι μέχρι τούδε ομογενείς συνεισέφερον[10], και εν τω μεταξύ δύνανται να συνεισφέρωσιν, υπέρ τής οικοδομής ταύτης, τα δε βοηθήματα τούτων θέλουν αποτελέσει αποθεματικόν προσοδοφόρον κεράλαιον τής Εταιρίας, τα ονόματα αυτών θέλουν εγγραφή επί μαρμαρίνης στήλης, εγερθησομένης εντός τού Καταστήματος, επί τής οποίας θέλει εξηγηθή η γενομένη ως ανωτέρω των χρημάτων τούτων εις άλλην χρήσιν μετάβασις.

                                                        

 Η πλάκα με τα ονόματα των ευεργετών που βρίσκεται σήμερα στο Αρσάκειο Ψυχικού.

 

Η Α.Μ. η Βασίλισσα, προς την οποίαν, κατά χρέος, ως προστάτις τίς Εταιρίας, ελάβομεν την τιμήν να αναγγείλωμεν την ανωτέρω χαρμόσυνον αγγελίαν, ήκουσεν αυτήν μετ’ ανεκφράστου ευχαριστήσεως, και κατά τα διττά Αυτής υψηλά καθήκοντα, και ως Βασίλισσα κυβερνώσα εν ονόματι τού Βασιλέως, και ως βασίλισσα Προστάτις, ηυδόκησεν όχι μόνον να μας επιτρέψει να Σας εκφράσωμεν την υψηλήν αυτής ευαρέσκειαν, και τον εκ μέρους τής Αυτής Μεγαλειότητος έπαινον, αλλά και να σας απονείμη συγχρόνως εξ οικείας ευμενούς προαιρέσεως, ως δείγμα υψηλής και διακεκριμένης ευνοίας, τον Σταυρόν των Ανωτέρων Ταξιαρχών τού Βασιλικού Τάγματος τού Σωτήρος, πέμπουσα εις ημάς τα τε παράσημα τού ανωτέρω βαθμού και τα συνοδεύοντα αυτά βασιλικά έγγραφα ταύτα. Και τα μεν έγγραφα ταύτα, λαμβάνομεν την τιμήν να σας περικλείσωμεν ενταύθα, τα δε παράσημα παρεδώκαμεν εσφραγισμένα εις τον σήμερον αναχωρούντα κύριον Γ. Βοϊνέσκον, γενικόν αυτόθι Πρόξενον, και ίσως λάβετε αυτά ολίγας ημέρας βραδύτερον διότι ως μας ανέφερε σκοπεύει να ενδιατρίψη έξ ή οκτώ ημέρας εις Κωνσταντινούπολιν.

 

Το δίπλωμα τής ΦΕ προς τον Γ. Βοϊνέσκο, πρόξενο τής Ελλάδος στο Βουκουρέστι, που του απονεμήθηκε όταν έγινε μέλος τής ΦΕ. Αρχείο Ιστορικού Μουσείου

Συγχαίρομεν Υμάς, φιλογενέστατε Άνερ, διά την γενναίαν ταύτην και όντως αθάνατον πράξιν Σας. Η ένδοξος Ήπειρος, η εναβρυνομένη μέχρι τούδε δικαίως διά τα περιφανή ονόματα των μεγάλων τής όλης Πατρίδος ευεργετών, Ζωσιμάδων, Καπλανών, Ριζάρων, και λοιπών, θέλει ουχ ήττον εναβρύνεσθαι και δά το ημέτερον όνομα, εις γενεάς γενεών ευλογούμενον. Πείσθητε ότι καταλληλοτέραν χρήσιν δεν ηδύνασθε να κάμετε των χρημάτων Σας. Ο σκοπός τον οποίον θηρεύει η Φιλεκπαιδευτική Εταιρία αφορά τον διά τής κοινής εκπαιδεύσεως βελτίωσιν τής τύχης ολοκλήρου τού Ελληνικού λαού, και προς τούτο δεν υπάρχει βεβαίως μέσον άλλο συντελεστικώτερον παρά τον σχηματισμόν αγαθών μητέρων, διά των οποίων και μόνον δύναται να διαπλασθή ηθικώς και η νέα γενεά.

 

Μάθημα σε αίθουσα τού Αρσακείου Μεγάρου το 1886. Το διδασκόμενο μάθημα είναι η Γεωγραφία. Φωτογραφικό Αρχείο ΦΕ

 

Διά τής γενναίας και ελευθερίου προσφοράς Σας, και διά των μιμητών τούς οποίους ελπίζομεν ότι, κατά το μάλλον ή ήττον, θέλει ευρή η πράξις Σας αύτη, το στάδιον τής Εταιρίας θέλει γενή εις το εξής ευρύτερον͘[11] οι δε καρποί τής επί το κρείττον βεβαίας ταύτης μεταβολής αποβαίνοντες επωφελείς εις την φιλτάτην Πατρίδα, θέλουν εγχέει, είμεθα βέβαιοι, παρηγορίαν και χαράν άκραν εις την ευεργετικήν Σας ψυχήν.

Απεκδεχόμενοι έντιμον απάντησίν Σας, δηλωτικήν τής παραλαβής τής παρούσης και των εν αυτή, παρακαλούμεν να δεχθήτε την ειλικρινή διαβεβαίωσιν τής εξαιρέτου ημών υπολήψεως.

 

     Ο Πρόεδρος                                                                                Ο Γραμματεύς

Α. ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΣ                                                                  Ε. Α. ΣΙΜΟΣ

Υ.Γ. Αναμείναμεν μέχρι τής τελευταίας στιγμής τής αναχωρήσεως τού Ταχυδρομείου, και τα έγγραφα τής Κυβερνήσεως δεν ητοιμάσθησαν. Επειδή ο κύριος Βοϊνέσκος αναχωρεί ευθύς, αμφιβάλλομεν αν και εις αυτόν προφθάνουν να εγχειρισθώσιν.»

 

Επιστολή τού Αποστόλου Αρσάκη[12] προς τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία

                                               Boυκουρέστιον, τη 28 Οκτωβρίου 1850

 

Προς τον κύριον Πρόεδρον τού Διοικητικού Συμβουλίου τής

Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας

 

Κύριε Πρόεδρε,

         Έλαβον την από 3 τού τρέχοντος επιστολήν Σας, δι’ ής μοι κοινοποιείτε ότι το Διοικητικόν τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Συμβούλιον απεδέχθη ομοφώνως την εν ονόματί μου γενομένη αυτώ πρότασιν και ότι απεφάσισεν να μοι παραχωρήση ολοκλήρως την ανοικοδομήν εκ θεμελίων τού εν Αθήναις Παρθεναγωγείου, μετά τού εν αυτώ ιερού Ναού, καθ’ όπερ ήρξατο ήδη να κτισθή σχέδιον, ώστε, αποζημιών αμέσως και εντελώς την Εταιρείαν δι’ όσα μέχρι τούδε εξώδευσεν επί τη οικοδομή ταύτη, να αναλάβω εγώ αυτήν ως απ’ αρχής, και να εξακολουθήσω την αποπεράτωσιν αυτής, φυλαττομένου πάντοτε τού ανωτάτου όρου τού προϋπολογισμού των 250.000 δραχμών, και ούτω το κατάστημα τούτο, δαπάνη όλως εμή ανεγειρόμενον, να μείνη κτήμα εμόν ανεξάρτητον, αφιερωμένον δε διά παντώς και αναφαιρέτως εις την Εταιρίαν, εν όσω αυτή διαμένει ως τοιαύτη[13], και υπό τον όρον να μη χρησιμεύση ποτέ εις άλλον σκοπόν, ειμή εις όν απ’ αρχής διωρίσθη[14].

 

Το Αρσάκειο Παρθεναγωγείο. Φωτογραφία τού 1886. Αρχείο ΦΕ

 

         Το Διοικητικόν τής Εταιρίας Συμβούλιον είχε την καλοσύνην να προσθέση εις όλα αυτά και τέσσαρα άλλα άρθρα δηλωτικά όλως τής φιλόφρονος προς εμέ διαθέσεως αυτού, με την χαροποιοτάτην δι’ εμέ παρατήρησιν ότι πάντα ταύτα ηξιώθησαν και τής συγκαταθέσεως τής Α.Μ. τής Βασιλίσσης και Προστάτιδος τού Καταστήματος τούτου[15].

 

            Παρακαλώ, Κύριε, να βάλετε εις τους πόδας τής Α.Μ. την επισυναπτομένην επιστολήν, διαβεβαιωτικήν των προς αυτήν αισθημάτων μου, να ειπήτε και εις όλα τα Μέλη τού Διοικητικού τής Εταιρίας Συμβουλίου ότι ευχαριστώ αυτοίς διά την άνω εκτεθειμένην απόφασιν, την οποίαν δέχομαι καθ’ όλην αυτής την έκτασιν, ως βάσιν αμετάτρεπτον τής πράξεώς μου. Επί τη βάσει ταύτη διορίζω σήμερον δι ιδιαιτέρου γράμματός μου τον αυτόθι κύριον Α. Χατζόπουλον να μετρήση εις την με την οικοδομήν ταύτην επιτετραμμένην Επιτροπήν τα αναγκαία χρήματα, βαθμηδόν και αναλόγως με την πρόοδον τής οικοδομής, εξ ων έχω προ καιρού επί τοιούτω σκοπώ κατατεθειμένα εις την Εθνικήν Τράπεζαν, και επομένως να μοι φανερώση όταν έλθη καιρός, να στείλω και όσα άλλα ήθελον λείψει προς αναπλήρωσιν, ώστε το έργον να μη δοκιμάση εκ τούτου κανέν εμπόδιον.

 

Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Πίνακας τού ζωγράφου Δ. Τσόκου (1858) από τη Βουλή των Ελλήνων

 

                Αλλ’ επειδή περί τής Επιτροπής ταύτης ο λόγος, δόσατέ μοι παρακαλώ, Κύριε, την άδειαν να σάς ειπώ ότι επεθύμουν μεγάλως να διορίσω τον Θεόκλητον Φαρμακίδην[16] και τον Νικόλαον Χατζόπουλον[17] διά να συμπράξωσι μετά των άλλων Μελών τής Επιτροπής, ως Μέλη και αυτοί ομόψηφα και ομοδύναμα κατά πάντα. Συνιστώ αυτήν την μικράν μεν, αλλά στερεάν επιθυμίαν μου εις την ιδιαιτέραν κρίσιν και υποστήριξίν Σας. Εις δε τα εγκαίνια τού Ναού, και εις την εγκαθίδρυσιν των κορασίων εν τω Καταστήματι, ελπίζω προειδοποιούμενος να παρευρεθώ και να παρασταθώ αυτοπροσώπως[18].

           

            Παρακαλώ να δεχθήτε κατ’ αυτήν την ευκαιρίαν την έκφρασιν τής ιδιαιτέρας μου προς Υμάς υπολήψεως.

 

                                                                                                                   ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ

 

 

Παλαιότερη διακόσμηση οροφής σε ισόγεια αίθουσα τού Αρσακείου Μεγάρου, όπως αποκαλύφθηκε και αποκαταστάθηκε από τη ΔΕΠΟΣ.

 

Παναγιώτα Αναστ Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός

 

• Το κείμενο βασίστηκε σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, τα Πρακτικά τού ΔΣ τής ΦΕ, το βιβλίο «Μνήμη Αποστόλου Αρσάκη, επί τη εκατονταετηρίδι από τής τελευτής του.» τού Γ.Α. Παπαδημητρίου, Βιβλιοθήκη τής ΦΕ, 1975, το λεύκωμα «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια ‒ Τοσίτσεια Σχολεία, 160 χρόνια Παιδείας», το βιβλίο τού Δημ. Μιχαλόπουλου «Αρσάκης», Κάκτος 2005, το βιβλίο «Κείμενα τού Αποστόλου Αρσάκη», η Εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 2016.

 

[1] «Νέος Κουβαράς, 1962»

[2] Αρχικά σήμαινε αξιωματούχος επιφορτισμένος με τη φροντίδα των υπνοδωματίων τού ηγεμόνα, από τον 17ο αι. όμως σήμαινε ότι ο αξιωματούχος ήταν από τα βασικά μέλη τού Συμβουλίου τού ηγεμόνα.

[3] Πρακτικά ΦΕ, Γεν. Συνέλευσις 24-12-1850.

[4] Η προσφώνηση τού Αρσάκη είναι ενδεικτική τού σεβασμού τού ΔΣ τής ΦΕ προς τον ευεργέτη. Συγκρινόμενη με παρόμοιες προσφωνήσεις που βρίσκουμε στην αλληλογραφία τού Αρσάκη στο Ιστορικό Αρχείο τής Ρουμανίας (π.χ. Με δουλικούς χαιρετισμούς) διακρίνουμε και την αξιοπρέπεια τού ΔΣ το οποίο είχε πλήρη γνώση τής βοήθειας που του πρόσφερε ο ευεργέτης, αλλά και τής προσφοράς τής ΦΕ στη γυναικεία εκπαίδευση στην Ελλάδα.

[5] Ανέστης Χατζόπουλος. Ευγενέστατος άρχων Σερδάρης (Χριστιανός οπλοφόρος κατά τα χρόνια τής τουρκοκρατίας, που υπηρετούσε ως φύλακας στα όρια τού Άθω.). Ήταν μέλος τού Ιερού Λόχου και υπήρξε φίλος και αντιπρόσωπος τού Αποστόλου Αρσάκη στην Αθήνα επί 9 χρόνια. Ήταν εταίρος τής ΦΕ από το 1844.

[6] Με τον Θεόκλητο Φαρμακίδη ο Αρσάκης ήταν παλαιός γνώριμος από την εποχή που ζούσε στη Βιέννη. Είχαν μάλιστα διαφωνήσει τότε, γιατί ο Αρσάκης ήταν στην πλευρά των Αρχαϊστών, ενώ ο Θ. Φαρμακίδης ήταν οπαδός τού Κοραή. Φαίνεται όμως ότι ο χρόνος που πέρασε και η κοινή αγάπη τους για την ελεύθερη πλέον πατρίδα τους είχε φέρει κοντά τους δύο άνδρες.

[7] Μέχρι σήμερα, στον Ιερό Ναό τής Αγίας Αναστασίας τής Ρωμαίας, στις 29 Οκτωβρίου, τελείται μνημόσυνο στη μνήμη των ευεργετών Αποστόλου και Αναστασίας, ενώ στις 8 Νοεμβρίου, «Ημέρα των Ευεργετών στα Τοσίτσεια-Αρσάκεια Εκάλης» τελείται μνημόσυνο στη μνήμη των ευεργετών Μιχαήλ και Ελένης και Αποστόλου και Αναστασίας.

[8] Αργότερα έγιναν τέσσερα τα κοράσια.

[9] Πολλά χρόνια μετά τον θάνατο τού Αρσάκη μαθήτριες με καταγωγή από την Ήπειρο σπούδαζαν στο Αρσάκειο με υποτροφία, εφόσον πληρούσαν τις προϋποθέσεις που είχε θέσει η ΦΕ.

[10] Η ΦΕ από τής συστάσεώς της στηρίχθηκε οικονομικά στις εισφορές των ομογενών πλουσίων μελών της. Με τη δωρεά τώρα τού Αποστόλου Αρσάκη, η πολύτιμη προσφορά τους δεν θα ήταν σωστό να ξεχαστεί ή να υποβαθμιστεί. Το ΔΣ ήθελε να γνωρίζει ο βασικός ευεργέτης τής ΦΕ ότι η οφειλόμενη τιμή προς τους παλαιότερους ευεργέτες δεν ήταν δυνατόν να υποτιμηθεί. Οι αναφερόμενες πλάκες επί των οποίων γράφτηκαν τα ονόματα των ευεργετών αρχικά τοποθετήθηκαν στην είσοδο τού Αρσακείου Μεγάρου, ενώ σήμερα βρίσκονται στο περιστύλιο τής εισόδου τού Αρσακείου Ψυχικού.

[11] Μόλις η ΦΕ έλυσε το πρόβλημα τής ιδιόκτητης στέγης για το σχολείο της εστράφη προς άλλες δραστηριότητες, όπως ήταν τα «Εν Δήμοις Σχολεία», Αλληλοδιδακτικά προκαταρκτικά σχολεία σε περιοχές όπου η Αρβανίτικη είχε επικρατήσει τής Ελληνικής στην καθημερινή επικοινωνία, «Τα πλήρη Αρσάκεια Σχολεία με Νηπιαγωγείο, Προκαταρκτικό και Διδασκαλείο» που ίδρυσε στην Κέρκυρα, τη Λάρισα και την Πάτρα.

[12] Πρακτικά ΦΕ, Γενική Συνέλευσις 24-12-1850.

[13] Ο Αρσάκης όχι μόνο απεδέχθη την ύπαρξη και το καταστατικό τής ΦΕ, αλλά έθεσε και όρο να μην μεταβληθεί αυτό στις βασικές του αρχές.

[14] Το Αρσάκειο Μέγαρο κτίστηκε το 1850-1853 για να στεγαστεί εκεί το σχολείο τής ΦΕ. Το γεγονός ότι από το 1934 περίπου στεγάζει άλλοτε τα Δικαστήρια και σήμερα το Συμβούλιο τής Επικρατείας δεν αποτελεί παράβαση τού όρου, διότι η μεταφορά τού σχολείου έγινε λόγω τού ότι το κέντρο τής πόλεως των Αθηνών είχε μετατοπισθεί, ο θόρυβος ήταν έντονος, αλλά και η κίνηση ήταν πλέον πολύ έντονη, κάτι που το καθιστούσε το σχολείο ακατάλληλο για σχολείο θηλέων. Γι’ αυτό και η ΦΕ το είχε αντικαταστήσει με το εξ ίσου μεγαλοπρεπές αλλά πολύ πιο σύγχρονο κτήριο στο Αρσάκειο Ψυχικού.

[15] Εδώ αποδεικνύεται η ικανότητα αλλά και η προσωπικότητα του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Επειδή ο ίδιος είχε χρηματίσει Υπουργός εξωτερικών και γνώριζε πριν ακόμα δημιουργηθεί το Ελληνικό κράτος την σημασία που οι διπλωματικοί κύκλοι της Ευρώπης έδιναν στους Βασιλείς των κρατών. Η άμεση ενημέρωση της Βασίλισσας Αμαλίας, πρίν ακόμα και από τη Συνέλευση της ΦΕ αποτελούσε ταυτοχρόνως τιμή αλλά και δέσμευση του Ευεργέτη .

[16] Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης πέραν από παλιός συνεργάτης του Αρσάκη στον κύκλο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και διδάσκαλος του Γένους, ήταν πρωτεργάτης της ανακήρυξης του αυτοκεφάλου της Ελληνικής Εκκλησίας.

[17] Νικόλαος Χατζόπουλος ήταν γιός του Ανέστη Χατζόπουλου, γνωστού Ιερολοχίτη ο οποίος ήταν από πολύ νέος εγγεγραμμέμο μέλος της ΦΕ.

[18] Δυστυχώς ο Αρσάκης δεν παρέστη ούτε στα εγκαίνια του σχολείου αλλά ούτε του Ναού παρά την επίσημη πρόσκληση που του έστειλε η Εταιρεία.