Ιωάννης Κοκκώνης, ο εμπνευστής τής ίδρυσης τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας

Ο Ιωάννης Κοκκώνης γεννήθηκε το 1795 στο Καστρί τού Αγίου Πέτρου Κυνουρίας, αλλά μεγάλωσε στη Σμύρνη, όπου έμαθε και τα πρώτα γράμματα. Με την έκρηξη τής ελληνικής επανάστασης πήγε στην Ύδρα και το 1824 έφυγε για το Παρίσι, όπου σπούδασε Παιδαγωγικά. Εκεί ήρθε σε επαφή με τον κύκλο τού Αδαμάντιου Κοραή. Το 1829 επέστρεψε στην Ελλάδα και έγινε συνεργάτης τού Ι. Καποδίστρια. Στις 18 Οκτωβρίου ορίστηκε μέλος τής επί τής Προπαιδείας Επιτροπής και εισηγητής στην κρίση των οδηγών Αλληλοδιδακτικής.

Το 1830 μετέφρασε τον οδηγό τής Αλληλοδιδακτικής τού δασκάλου του Ch. Sarasin. Τo βιβλίο αυτό αποτέλεσε για πολλά χρόνια διδακτικό οδηγό για τους δασκάλους. Τον Οκτώβριο τού 1830 διορίστηκε επιθεωρητής «των κατά την Πελοπόννησον εκπαιδευτικών καταστημάτων». Ήρθε σε σύγκρουση με τον Νεόφυτο Νικητόπουλο, ο οποίος υποστήριζε μια περισσότερο φιλελεύθερη προσέγγιση στην αλληλοδιδακτική μέθοδο. Από τη θέση αυτή παραιτήθηκε το 1832 εξαιτίας τής πολιτειακής μεταβολής. Τον Οκτώβριο τού 1835 διορίστηκε διευθυντής τού Διδασκαλείου και των Δημοτικών σχολείων, διαδεχθείς τον Christian Ludwig Corck, o oποίος ήταν οπαδός τής συνδιδακτικής μεθόδου. Τη θέση αυτή κράτησε ώς τις 30 Ιουλίου 1852.

Ο Ιωάννης Κοκκώνης από την πινακοθήκη τής ΦΕ

Ο Ι. Κοκκώνης ήταν πολύ δραστήριος άνθρωπος και δεν υποχωρούσε αν δεν πετύχαινε τον στόχο του. Επειδή δε κατείχε υψηλή κυβερνητική θέση, συγκέντρωνε τα βέλη των δυσαρεστημένων από τους Βαβαρούς και τον Όθωνα. Από την εμπειρία του στον χώρο τής εκπαίδευσης στην Ελλάδα, γνώριζε την αδυναμία τού κράτους να δαπανήσει χρήματα για την εκπαίδευση γενικά, και ιδιαίτερα για την «εκπαίδευση των κορασίων». Συνέλαβε λοιπόν την ιδέα τής ίδρυσης μιας εταιρείας η οποία θα λειτουργούσε διά των συνδρομών των μελών της και θα είχε στόχο να βοηθήσει το κράτος σε θέματα παιδείας. Έτσι, με τη βοήθεια τού Γεώργιου Γεννάδιου και τού Μισαήλ Αποστολίδη ιδρύθηκε το 1836 η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Την επόμενη χρονιά ο Κοκκώνης έπεισε το Δ.Σ. τής Φ.Ε. να ιδρύσει σχολείο θηλέων, αναγνωρίζοντας το μεγάλο έλλειμμα τού κράτους στο θέμα αυτό.

Ο Στέφανος Γαλάτης στο ανέκδοτο έργο του «Ιστορία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, 1836-1936» γράφει τα εξής: «Προ τής Αλώσεως, ασχέτως προς τα κρατούντα εν Κωνσταντινουπόλει και ταις μεγάλαις πόλεσι τής Αὐτοκρατορίας, αι μικρότεραι πόλεις και τα χωρία, ιδίως τής Χερσονήσου διετήρουν αυστηρά χριστιανικάς αρχάς και μεγάλην συντηρητικότητα εις τα οικογενειακά έθιμα. Τα έθιμα ταύτα, επί τής εποχής τής δουλείας, λόγω τού περιορισμού τής εν γένει κινήσεως και τού εγκλεισμού τής οἰκογενειακής ζωής εις τον οίκον, κατέστησαν επί 370 έτη τας κοινωνικάς και οικογενειακάς σχέσεις μέχρι υπερβολῆς περιορισμένας και επιδεκτικάς παρεξηγήσεων και δεισιδαιμονίας». Βλέπουμε, λοιπόν, ότι σημαντικός παράγων στο θέμα τής εκπαίδευσης ήταν το φύλο. Τα αυστηρά αυτά έθιμα είχαν ριζώσει τόσο πολύ, ώστε διατηρήθηκαν και μετά την απελευθέρωση ώς τα τελευταία χρόνια τού 19ου αιώνα.

Ο Ιωάννης Κοκκώνης

Υπήρξαν κάποιες προσπάθειες οργάνωσης σχολείων για κορίτσια, όπως η ίδρυση τού παρθεναγωγείου «Παρθενών» στην Αθήνα από τη Φιλόμουσο Εταιρεία, η ίδρυση «Γυναικείας Σχολής» στο Ναύπλιο το 1828 από την Ελένη Δανέζη και η προσπάθεια τής Ευανθίας Καΐρη να εκπαιδείσει κορίτσια στην Ερμούπολη τής Σύρου. Αυτές οι πρωτοβουλίες όμως δεν ήταν αρκετές για να δώσουν λύση στο πρόβλημα. Εμπόδιο αποτελούσε η επικρατούσα αντίληψη ότι οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν εντελώς διαφορετικούς ρόλους. Η νοοτροπία αυτή δεν άφηνε περιθώρια για γρήγορες ή θεαματικές εξελίξεις. Έτσι όταν απελευθερώθηκε η Ελλάδα το γυναικείο φύλο ήταν σχεδόν απαίδευτο. Μόνο σε περιοχές όπου η επιρροή των Φαναριωτών ήταν ισχυρή, όπως στην Κωνσταντινούπολη ή στα νησιά τού Αιγαίου και αλλού, υπήρχε κάποια δυνατότητα εκπαίδευσης των κοριτσιών. Στην αλλαγή τής θέσης τής γυναίκας πρωτοστάτησαν οι Έλληνες των κοινοτήτων τού εξωτερικού, οι οποίοι έφεραν νέες πολιτικές και κοινωνικές ιδέες για ελευθερία και πρόοδο. Έτσι στις πόλεις άρχισε να παρουσιάζει άνθηση ο θεσμός τής «οικοτρόφου παιδαγωγού». Επηρεασμένοι μάλιστα από τα νεοφερμένα ευρωπαϊκά ήθη, τα οποία έφθασαν στην Ελλάδα μέσω των Βαβαρών αλλά και των Ελλήνων που επέστρεφαν από τις ελληνικές κοινότητες τού εξωτερικού, προτιμούσαν Αγγλίδες, Γαλλίδες ή Ελβετίδες παιδαγωγούς.

Στοιχειώδης Γεωγραφία υπό Ι. Π. Κοκκώνη

Για τον λόγο αυτό ο Κοκκώνης επέμενε στην ανάγκη μόρφωσης των γυναικών, αλλά και επειδή θεωρούσε ύποπτη την πρωτοβουλία των Αμερικανών μισιονάριων στον χώρο τής εκπαίδευσης «των κορασίων». Έτσι έπεισε τη Γενική Συνέλευση των εταίρων τής Φ.Ε. να αποφασίσει την ίδρυση σχολείου για τα κορίτσια. Στην πρόταση τού Κοκκώνη αντέδρασαν πολλοί εκ των μελών τής ΦΕ και στράφηκαν προσωπικά εναντίον του. Αντίθετος με την ιδέα αυτή ήταν και ο Αλέξανδρος Ραγκαβής, ο οποίος αποχώρησε κατηγορώντας τον Κοκκώνη ότι η αιτία που τον ώθησε να πείσει το Δ.Σ. τής Φ.Ε. να εστιάσει τις προσπάθειές του στην «εκπαίδευσιν των κορασίων» δεν ήταν το ενδιαφέρον του για τη μόρφωση των γυναικών, αλλά ο φόβος του μήπως η εκπαίδευση των Ελληνίδων αφεθεί, λόγω συνθηκών, στα χέρια μισσιονάριων. Είναι αλήθεια ότι ο Κοκκώνης ανήκε στην ομάδα των «φιλορθόδοξων» και αντιμετώπιζε με μεγάλη δυσπιστία τους διαμαρτυρόμενους και τους αγγλικανούς ιεραποστόλους. Όπως γράφει στα Απομνημονεύματά του ο Αλ. Ραγκαβής: «η φιλόθρησκος αυτή ανησυχία τού Κοκκώνη εχώρει μέχρις αδίκου πολλάκις υπερβολής». Προφανώς οι αντίθετοι δεν μπορούσαν να διακρίνουν την αναγκαιότητα τής δημιουργίας ενός παρθεναγωγείου. Όμως αυτή η παρέκκλιση από τους αρχικούς σκοπούς τής Φ.Ε. έδωσε πλούσιους καρπούς. Βέβαια ο ίδιος ο Κοκκώνης, σε έκθεσή του «Περί τής ενεστώσης καταστάσεως τής Δημοτικής ἐκπαιδεύσεως», το 1839, γράφει για τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία: «Αύτη, έχουσα μόνον σκοπόν το να βοηθή εις την διάδοσιν τής στοιχειώδους εκπαιδεύσεως μεταξύ τού λαού, απεδέχθη προς τοις άλλοις και έργον επωφελέστατον προς το παρόν και αναγκαιότατον, το να μορφώση ιδίως διδασκαλίσσας προς εκπαίδευσιν των κορασίων».

Όμως στις εκλογές τής Φ.Ε. τού 1840 ο Κοκκώνης δεν επανεξελέγη στο Δ.Σ. Ο Δ.Ν. Φωτίλας συγκέντρωσε 18 ψήφους παραπάνω. Το ενδιαφέρον όμως τού Κοκκώνη για τη Φ.Ε. και το έργο της δεν σταμάτησε ποτέ. Αυτό αποδεικνύεται από την αποτελεσματική αντίδρασή του στην προσπάθεια των αντιπάλων του να αλλάξουν το όνομα τής Εταιρείας από Φιλεκπαιδευτική σε Φιλοπαιδευτική. Όλες οι νεότερες πηγές πάντως τής ΦΕ αναφέρονται με σεβασμό στο έργο του και αναγνωρίζουν την καθοριστική συμβολή του στη δημιουργία τού Σχολείου.

Ο τάφος τού Ιωάννη Κοκκώνη στο Α΄ Νεκροταφείο

Το 1839 ο Κοκκώνης άρχισε να εκδίδει το περιοδικό «Ο Παιδαγωγός» και συέγραψε σειρά διδακτικών βιβλίων. Το 1855 συμμετείχε σε επιτροπή για τη βελτίωση τού Οδηγού τής Αλληλοδιδακτικής. Το 1863 διορίστηκε μέλος τού πενταμελούς Γνωμοδοτικού Συμβουλίου Δημοσίας Εκπαίδευσης, αλλά απολύθηκε τον επόμενο χρόνο, μαζί με πολλά άλλα μέλη της. Σημειώνεται ότι ο 1862 είχε εξοριστεί ο Όθων και το 1864 ήρθε στην Ελλάδα ο Γεώργιος ο Α΄. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1864 ο Ιωάννης Κοκκώνης πέθανε στην Αθήνα. Ο τάφος του βρίσκεται στο Α΄ Νεκροταφείο, δίπλα σε εκείνον τού Οδυσσέα Ανδρούτσου.

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

Φιλόλογος – ιστορικός