Όταν το 1850 ο Απόστολος Αρσάκης αποφάσισε να γίνει ο μεγάλος ευεργέτης τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας το μόνο που γνώριζε για τη ΦΕ ήταν ότι ιδρύθηκε το 1836 από ανθρώπους οι οποίοι ήθελαν αρχικά να βοηθήσουν το κράτος σε θέματα παιδείας. Αλλά ήδη από το 1837 εστίασε τις προσπάθειές της στην «εκπαίδευση των κορασίων», γιατί το ελληνικό κράτος δεν είχε τα χρήματα να την οργανώσει. Ο στόχος της τον εύρισκε απόλυτα σύμφωνο. Με τη δωρεά του ο Αρσάκης βοήθησε τη ΦΕ να αποκτήσει και να αποπερατώσει το ιδιόκτητο σχολείο της και συγχρόνως να αποκτήσει τα χρήματα που της χρειάζονταν για να ολοκληρώσει το έργο της.

 

Μέχρι το 1874 που πέθανε, ο Απόστολος Αρσάκης παρακολουθούσε για 24 χρόνια τη δράση τού ΔΣ τής ΦΕ από τα Πρακτικά του ΔΣ και των Γενικών Συνελεύσεων που του έστελναν, αλλά και από τις πληροφορίες που του έδιναν οι φίλοι του στην Αθήνα και αλλού. Αξίζει λοιπόν να δούμε ποια ήταν η κατάσταση στην Ελλάδα όταν έκανε τη δωρεά του και το σχολείο τής Εταιρείας στο κέντρο της Αθήνας πήρε το όνομά του.

1850

* To 1850 πρόεδρος τής Φ.Ε. έγινε ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Διευθύντρια τού Σχολείου ήταν η Φαναριώτισσα Σεβαστή Μάνου, μια εξέχουσα φυσιογνωμία που οργάνωσε το Σχολείο με τον καλύτερο τρόπο.

* Το επίνειο των Αθηνών, ο Πειραιάς, είχε αποκλειστεί από τον αγγλικό στόλο, προκειμένου οι Άγγλοι να αποτρέψουν την εμπλοκή των Ελλήνων στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο. O Aρσάκης, που από τη φύση του δεν ήταν ενθουσιώδης, ως πολιτικός γνώριζε ότι οι κινήσεις πρέπει να γίνονται με σύνεση. Αυτός ήταν ίσως ο λόγος που άργησε να απαντήσει στο αίτημα τής Φ.Ε. για χρηματοδότηση, Με επιστολές προς φίλους του σε όλη την Ευρώπη προσπαθούσε να βεβαιωθεί ότι η πολιτική κατάσταση τής Ελλάδας είναι σταθερή και βιώσιμη.

* Τον ίδιο χρόνο φαίνεται να κλείνει ένα θέμα που είχε ταλανίσει πολύ την Ελλάδα: Αναγνωρίζεται από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως το Αυτοκέφαλο τής Εκκλησίας της Ελλάδος. Ο Αρσάκης ήταν θεοσεβούμενος και φυσικά η τακτοποίηση αυτού τού ζητήματος πρέπει να τον ανακούφισε.

* Αναγγέλλεται και επίσημα στους εταίρους τής ΦΕ η δωρεά τού Αποστόλου Αρσάκη. Κατόπιν αυτού η Αμαλία, εν ονόματι τού βασιλέως Όθωνος απονέμει στον Αρσάκη το Παράσημο του Σταυρού των Ανωτάτων Ταξιαρχών. Η τιμητική εμπλοκή τής βασίλισσας Αμαλίας στο θέμα τής δωρεάς τού Αρσάκη στη ΦΕ προκάλεσε χαρά και ανακούφιση στον Αρσάκη ο οποίος από την πείρα του γνώριζε πώς να συζητά με αρχηγούς κρατών. Όμως του ήταν δύσκολο να καταλάβει τις ευαισθησίες και το ευμετάπειστον τής γνώμης πολλών Ελλήνων εταίρων τής ΦΕ.

                                              

Η βασίλισσα Αμαλία. Πίνακας τού Λύτρα από την Πινακοθήκη τής ΦΕ

1851

* Εξαιτίας τού αποκλεισμού δημιουργήθηκε οικονομική κρίση στην Ελλάδα.

* Η οικοδόμηση πάντως τού ιδιοκτήτου σχολείου τής Εταιρείας συνεχίζεται με γρήγορους ρυθμούς.

                                              

Σχέδια τού Λύσανδρου Καυταντζόγλου για το Παρθεναγωγείο τής ΦΕ

* Συντάσσεται και ψηφίζεται νέο Καταστατικό τού Διδασκαλείου τής Φ.Ε.

* Ομογενείς από τη Θεσσαλία προσέφεραν 80.000 κεραμίδια για την κατασκευή τής στέγης τού οικοδομήματος. Αυτό αποδεικνύει ότι, παρά το ότι έγινε γνωστή η μεγάλη δωρεά τού Αρσάκη, ο ενθουσιασμός για τη ΦΕ και το έργο της δεν είχε σταματήσει.

                                              

Το Αρσάκειο Μέγαρο το 1886. Αρχείο ΦΕ                           

• Το ΔΣ τής ΦΕ αποφασίζει την αγορά τής οικίας Βούρου, η οποία βρισκόταν επί τής οδού Σταδίου, ακριβώς πίσω από το οικόπεδο τής Εταιρείας. Στο κτήριο αυτό στεγαζόταν τότε το Συμβούλιο τής Επικρατείας και η ΦΕ φοβόταν ότι αν το αγόραζε κάποιος άλλος θα μπορούσε να βλέπει τις μαθήτριες που θα προαυλίζονταν. Ο Αρσάκης δεν ήταν μόνο λόγιος, γιατρός και πολιτικός. Οι οικονομικές κινήσεις που είχε κάνει μέχρι τότε τον είχαν βοηθήσει να αποκτήσει μεγάλη περιουσία σε ρευστό και χρήματα. Είναι σίγουρο ότι η απόφαση τής ΦΕ να αγοράσει το διπλανό οικόπεδο πρέπει να τον ευχαρίστησε και ως διορατικός άνθρωπος θα κατάλαβε ότι σταδιακά όλο το οικοδομικό τετράγωνο θα ανήκε στη ΦΕ.
  
  

Η οικία Βούρου, η οποία αγοράστηκε από τη ΦΕ. 1886. Αρχείο ΦΕ   

1852

* Αποπεράτωση των έργων οικοδόμησης τού Αρσακείου Μεγάρου. Όχι όμως και η οικοδόμηση τού ναού τής Αγίας Αναστασίας.

* Ο Νεόφυτος Βάμβας, ιδιοκτήτης τού παρακείμενου επί τής οδού Πανεπιστημίου οικοπέδου, δωρίζει στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία μέρος τού οικοπέδου του, προκειμένου να τετραγωνιστεί το οικόπεδο τής ΦΕ.

                                              

Το Αρσάκειο Μέγαρο και η παραπλεύρως ευρισκόμενη οικία Ν. Βάμβα. 1886. Αρχείο ΦΕ

* Ο Απόστολος Αρσάκης ανησυχεί για την καθυστέρηση στην οικοδόμηση τού ναού αλλά και για τη συμπεριφορά κάποιων εταίρων τής ΦΕ σχετικά με την ονομασία τού Σχολείου. Ο ιερός ναός άργησε να τελειώσει. Προτεραιότητα δόθηκε στο κτήριο που θα στέγαζε το σχολείο για να απαλλαγεί το γρηγορότερο η ΦΕ από το βάρος των ενοικίων που πλήρωνε. Απαράδεκτη ήταν όμως η στάση των εταίρων στη Γενική Συνέλευση τής ΦΕ, οι οποίοι για να μην ατονήσει το όνομα τής ΦΕ πρότειναν μέχρι και παρεμφερή ονόματα για το σχολείο, όπως «Δωρεά Αποστόλου Αρσάκη» κ.ά.

1853

* To ΔΣ τής ΦΕ αναγκάζεται να λύσει τη συμφωνία συνεργασίας με την Ελβετίδα διευθύντρια Μουσάρ Κουρβουαζιέ, διότι η νοοτροπία και οι πρακτικές της δεν ήταν σύμφωνες με το πνεύμα τού Σχολείου.

1854

* Διευθύντρια τού Αρσακείου αναλαμβάνει η Αμεναΐς Καβανιάρη, την οποία σύστησε η Ιφιγένεια Σίνα, που ανέλαβε και τη μισθοδοσία της.

* Έχει ξεκινήσει πλέον ο Κριμαϊκός πόλεμος. Επαναστατικά κινήματα ξεσπούν στην Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Οι Αγγλογάλλοι καταλαμβάνουν τον Πειραιά για να αποτρέψουν την επίσημη εμπλοκή τής Ελλάδας στον πόλεμο.

* Εκδηλώνεται επιδημία χολέρας, η οποία μεταδόθηκε γρήγορα μέχρι την Αθήνα.

• Ολοκληρώνεται η οικοδόμηση τού ναού τής Αγίας Αναστασίας τής Ρωμαίας. Προγραμματίζονται τα εγκαίνια, όπου όμως δεν παρίσταται ο Απόστoλος Αρσάκης.
  
  

Η είσοδος τού ναού τής Αγίας Αναστασίας τής Ρωμαίας. 1886. Αρχείο ΦΕ

1855

* Η βασίλισσα Αμαλία ιδρύει το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο για τα ορφανά που έχασαν τους γονείς τους από χολέρα. Το γεγονός στρέφει μεγάλο ρεύμα δωρεών προς το ίδρυμα.

* Με πρόταση τής διευθύντριας Αμεναΐδος Καβανιάρη καθιερώθηκαν οι ανοιχτές σε κοινό εξετάσεις τού Σχολείου στο τέλος κάθε σχολικού έτους.

1857

* Οι Αγγλογάλλοι αποχωρούν από τον Πειραιά.

* Ψηφίζεται νέος Διοργανισμός τής ΦΕ.

* Στο Αρσάκειο φοιτά μεγάλος αριθμός μαθητριών και καθίσταται πλέον αναπόφευκτος ο χωρισμός τού Εσωτερικού από το Εξωτερικό σχολείο.

* Δωρεά τής Ελένης Τοσίτσα στη ΦΕ για την οικοδόμηση εξωτερικού σχολείου σε οικόπεδο που βρισκόταν στη γωνία των οδών Σταδίου και Τυπογραφίας. Η είδηση, αν και δεν σχολιάστηκε, πρέπει να ευχαρίστησε τον Αρσάκη, αφού επιβεβαίωσε την πρόβλεψή του για το οικοδομικό τετράγωνο.

1858

• Κατόπιν αποφάσεως τής Κυβερνήσεως και με απόφαση τής Βουλής ο Απόστολος Αρσάκης πολιτογραφείται Έλλην. Ο Αρσάκης, αν και ζούσε πολλά χρόνια στη Ρουμανία και είχε φτάσει στα ανώτερα αξιώματα, εντούτοις δεν πήρε ποτέ επισήμως τη ρουμανική υπηκοότητα. Με τον γάμο του είχε ενταχθεί στην ανώτερη τάξη των Βογιάρων. Οι περισσότεροι είχαν την εντύπωση ότι ήταν ένας από αυτούς, έως ότου το 1838, κατά την απογραφή των Βλάχων που διενεργήθηκε στη Βλαχία, δήλωσε ότι είναι Έλληνας στην ιθαγένεια, αν και επισήμως δεν ήταν αληθές.
  
  

Ο Απόστολος Αρσάκης την εποχή που ήταν πρωθυπουργός τής Ρουμανίας.

 

* Στην Αθήνα εξαπλώνεται επιδημία τύφου.

 

1861

* Στην Αθήνα ξεσπά αντιδυναστική αναταραχή.

* Το Αρσάκειο Διδασκαλείο αναγνωρίζεται ισότιμο με τα κρατικά. Το κύρος του στην ελληνική εκπαίδευση είναι αναμφισβήτητο.

1862

* Στο Αρσάκειο ιδρύεται η πρώτη Βιβλιοθήκη.

* Έξωση τού Όθωνα.



Η έξωση τού Όθωνα.

 

1863

* Ο Γεώργιος Α΄ γίνεται βασιλιάς τής Ελλάδας.

*Ο Αρσάκης κάνει νέα δωρεά στη ΦΕ.

* Εισάγεται το μάθημα τής ζωγραφικής στο Αρσάκειο.

1864

* Ένωση τής Επτανήσου με την Ελλάδα. Το γεγονός συγκίνησε τον Αρσάκη γιατί πραγματοποιήθηκε ένα παλιό όνειρο των Ελλήνων και τού ιδίου. Η ελπίδα να απελευθερωθεί και η ιδιαίτερή του πατρίδα, η Ήπειρος, ήταν ακόμα ζωντανή.

1865

* Κτίζεται το Τοσίτσειο στο οικόπεδο στη γωνία των οδών Σταδίου και Τυπογραφίας (Αρσάκη).

* Με διαθήκη της η Ελένη Τοσίτσα προσφέρει 20.000 δρχ. στη ΦΕ.

* O Αρσάκης στέλνει στη ΦΕ ποσό 5.000 δρχ. από τόκους κεφαλαίου που βρίσκεται στη Ρουμανία για τη ΦΕ.

1866

* Ξεσπά επανάσταση στην Κρήτη. Ολοκαύτωμα τού Αρκαδίου.

* Ο Λέων Μελάς πρόεδρος τής ΦΕ. Η παρουσία τού Ηπειρώτη συγγραφέα στη θέση τού προέδρου τής ΦΕ ήταν για τον Αρσάκη μια ευχάριστη έκπληξη. Η επικοινωνία μεταξύ τους ήταν συχνή και οι σχέσεις πολύ φιλικές.



Ο Λέων Μελάς. 1880. Πίνακας τού Ροϊλού. Από την Πινακοθήκη τής ΦΕ

 

1867.

*Εγκαινιάζεται το Τοσίτσειο Εξωτερικό Σχολείο τής ΦΕ.

* Προσφυγοπούλες από την Κρήτη γίνονται δεκτές ως υπότροφοι στα Σχολεία τής ΦΕ.

* Ιδρύονται τα πρώτα εν Δήμοις Σχολεία[1] τής ΦΕ στο Μενίδι, στην Κηφισιά, στα Κιούρκα και στο Γαύριο τής Άνδρου. Το εγχείρημα ήταν πολύ σπουδαίο και σύμφωνο με τις αρχές τού Αρσάκη για την αναγκαιότητα τής παιδείας. Οι διδαχές τού Νεόφυτου Δούκα τον είχαν επηρεάσει καθοριστικά.

                                              

Ο Νεόφυτος Δούκας, ο αρχαϊστής εκπρόσωπος τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού δίδαξε στη Βιέννη τον Απόστολο Αρσάκη την ελληνική γλώσσα και γραμματεία και τον επηρέασε πολύ ως προσωπικότητα.

* Ο Αρσάκης διορίζει επίσημα τον φίλο του Νικόλαο Χατζόπουλο, που βρίσκεται στην Αθήνα, επίτροπο πληρεξούσιό του, προκειμένου να τον αντιπροσωπεύσει στα θέματα που αφορούσαν στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και τη δωρεά του.

1868

* Ίδρυση τού Αρσακείου Κερκύρας 4 χρόνια μετά την ένταξη των Επτανήσων στο ελληνικό κράτος. Η είδηση πρέπει να χαροποίησε ιδιαίτερα τον Αρσάκη. Τα Επτάνησα ήταν γι’ αυτόν μια περιοχή γειτονική στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Ήπειρο. Δεν είχε διστάσει μάλιστα να τα αναφέρει και στο ειδύλλιο που είχε γράψει στα φοιτητικά του χρόνια αφιερωμένο στον Ναπολέοντα προσπαθώντας να στρέψει την προσοχή του στην απελευθέρωση της Ελλάδας: «ήλυθον νάσον ταν γείτονα. Ένθεν θριάσδεν Δάμος άπας Έλλην Κερκύρας φαίνετο χαίρων.» [Ήρθα στο γειτονικό νησί όπου με ενθουσιασμό όλοι οι κάτοικοι τής Κέρκυρας ξεκάθαρα χαίρονταν][2].Ο Αρσάκης ως έξυπνος άνθρωπος αλλά και όντας πολιτικός σίγουρα θα κατάλαβε ότι με την ίδρυση τού Αρσακείου Κερκύρας η ΦΕ αναλάμβανε την υποχρέωση να προσφέρει εκπαιδευτικές υπηρεσίες σε κάθε περιοχή που σταδιακά θα εντάσσονταν στο ελληνικό κράτος. Η σκέψη αυτή θα πρέπει να ικανοποίησε πολύ έναν παλιό μαθητή τού Νεόφυτου Δούκα.

                                              

Το κτήριο όπου στεγάστηκε το Αρσάκειο Κερκύρας το 1868 όπως είναι σήμερα.

1869

* Γιγαντώνεται η Κρητική Επανάσταση.

1870

* Στη Βουλγαρία ιδρύεται η Βουλγαρική Εξαρχία.

* Γεννάται το «Μακεδονικό ζήτημα».

* Ο Απόστολος Αρσάκης επιθυμεί να ιδρύσει σχολείο στη γενέτειρά του Χοταχόβα και έρχεται σε επαφή με τους ιθύνοντες τής περιοχής.

* Ο Αρσάκης ζητεί από τη ΦΕ να θέσει υπό την προστασία της το Αρσάκειο Χοταχόβας.

1871

* Ιδρύεται το Αρσάκειο Προκαταρκτικό Αλληλοδιδακτικό σχολείο Πατησίων.

* Η Φ.Ε. αποφασίζει να δεχθεί την εποπτεία τού Αρσακείου Χοταχόβας. Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία του που το Αρσάκειο ανέλαβε την ευθύνη σχολείου εκτός των ελληνικών συνόρων.

                                              

Το σχολείο τής Χοταχόβας που ίδρυσε ο Αρσάκης στη γενέτειρά του σε παλαιά φωτογραφία. Σήμερα δεν διατηρείται πλέον σε αυτή την κατάσταση.

• Ο Αρσάκης προσφέρει στη ΦΕ 75.000 δρχ. για τη συντήρηση τού σχολείου στη Χοταχόβα.

   * Πρόεδρος τής ΦΕ ο Παναγιώτης Ρομποτής.

* Ο Αρσάκης πληροφορείται από τη διευθύντρια τού Αρσακείου Αμεναΐδα Καβανιάρη ότι δύο αδελφές, η Μαρία και η Ελένη Χριστίδου, βρίσκονται με τον πατέρα τους στη Ρουμανία. Ο Αρσάκης αμέσως τις καλεί οικογενειακώς στο Παραϊπάνι και ζητά να μάθει από αυτές πώς ήταν η ζωή στο Αρσάκειο, τι μαθήματα παρακολουθούσαν, αν πήγαιναν συχνά στην εκκλησία κ.ά.

                                  

Η Μαρία Αλεξανδρίδου, το γένος Χριστίδου, μία εκ των δύο αδελφών που γνώρισαν τον Αρσάκη, έγινε διευθύντρια τού Αρσακείου.

 

1873

* Ιδρύεται το Αρσάκειο Προκαταρκτικό Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Ελευσίνας.

* Αποφοιτούν οι πρώτες νηπιαγωγοί από τα Διδασκαλεία τής ΦΕ.

                                  

Τάξη τού Αρσακείου Νηπιαγωγείου το 1886. Αρχείο ΦΕ

1874

* Η Ελλάδα βρίσκεται εκ νέου στα πρόθυρα οικονομικής κρίσης.

* Η ΦΕ ιδρύει το Αρσάκειο Προκαταρκτικό Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Αβιάς Μάνης.

* Ο Αρσάκης, σε βαθύ γήρας, προσφέρει στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία για τον ναό τής Αγίας Αναστασίας έναν Επιτάφιο «καλλιτεχνηθέντα εν Ρωσία» και έναν Σταυρό χρυσοκέντητο κατασκευασμένο στη Ρουμανία.


Ο χρυσοκέντητος Επιτάφιος, δώρο τού Αρσάκη στη ΦΕ το 1874.

* Θάνατος τού Αποστόλου Αρσάκη στο Βουκουρέστι στις 16 Ιουλίου 1874.

Παναγιώτα Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

 

• Το κείμενο βασίστηκε σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, τα Πρακτικά τού ΔΣ τής ΦΕ, το βιβλίο «Μνήμη Αποστόλου Αρσάκη επί τη εκατονταετηρίδι από τής τελευτής του» τού Γ.Α. Παπαδημητρίου, Βιβλιοθήκη τής ΦΕ 1975, το βιβλίο τού Δημ. Μιχαλόπουλου «Αρσάκης», Κάκτος 2005, το βιβλίο «Κείμενα του Απόστολου Αρσάκη», η Εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 2016.

 

[1] Αλληλοδιδακτικά προκαταρκτικά σχολεία σε δήμους και περιοχές όπου οι κάτοικοι μιλούσαν τα Αρβανίτικα στην καθημερινή τους επικοινωνία.

[2] Κείμενα τού Αποστόλου Αρσάκη, σελ. 45, έκδοση ΦΕ.