Ελένη Τοσίτσα

«Ὁ σπείρων επ’ ευλογίαις, επ’ ευλογίαις και θερίσει»

Απόστολος Παύλος, Β΄ προς Κορινθίους

Υπήρξαν κάποιες γυναικείες μορφές τον 19ο αιώνα οι οποίες, σεμνές και μετρημένες, είναι γνωστές σε εμάς μόνο με το όνομα των μεγάλων συζύγων τους, αφού έζησαν στη σκιά τους, όπως το απαιτούσε η εποχή. Όμως η ήρεμη αλλά δυναμική παρουσία τους τις έκανε να ξεχωρίσουν και γι αυτό αξίζουν ιδιαίτερης μνείας.

Ο Μιχαήλ και η Ελένη Τοσίτσα σε νεαρή ηλικία

Η Ελένη, σύζυγος τού Μιχαήλ Τοσίτσα, είναι αναμφισβήτητα μια μεγάλη Κυρία τού προηγούμενου αιώνα. Λίγα πράγματα όμως είναι γνωστά για τη ζωή της. Γεννήθηκε στο Μέτσοβο το 1796. Οι γονείς της ανήκαν στους πρόκριτους τής περιοχής. Όπως οι περισσότερες γυναίκες την εποχή εκείνη δεν μορφώθηκε, πήρε όμως προσεγμένη, σωστή αγωγή, σύμφωνη με τις αρχές τής θρησκείας, ώστε να γίνει ευσεβής και άξια σύζυγος και οικοδέσποινα. Το 1818, σε ηλικία 22 ετών, παντρεύτηκε τον Μιχαήλ Τοσίτσα, ο οποίος τότε ήταν 31 ετών. Δύο χρόνια μετά τον γάμο τους μετέβησαν στην Αλεξάνδρεια τής Αιγύπτου. Η Ελένη ακολούθησε τον σύζυγό της σε όλες του τις μετακινήσεις και με τη σταθερή και σεμνή παρουσία της τον ανακούφιζε από τις φροντίδες των μεγάλων επιχειρήσεων και τον εμψύχωνε στις δύσκολες στιγμές που η ζωή επιφυλάσσει σε όλους, πλούσιους και φτωχούς. Όπως είναι γνωστό η οικονομική άνοδος τού Μιχαήλ Τοσίτσα στην Αίγυπτο συμπίπτει χρονικά με την έκρηξη τής ελληνικής επανάστασης. Παρά τις φιλικές σχέσεις τού Τοσίτσα με τον Μεχμέτ Αλή και την ουδέτερη στάση που επισήμως ο σύζυγός της ήθελε να τηρήσει, η Ελένη είχε οργανώσει δίκτυο εξαγοράς και απελευθέρωσης των Ελλήνων αιχμαλώτων που έφθαναν στα σκλαβοπάζαρα τής Αιγύπτου. Το έργο αυτό επιτελούσε με τους συνεργάτες της επί σειρά ετών με απόλυτη μυστικότητα και επιτυχία. Κανείς δεν υποπτεύθηκε ποτέ ότι οι αιχμάλωτοι Έλληνες τής Χίου, των Ψαρών και άλλων περιοχών τής Ελλάδας απελευθερώνονταν στην Αίγυπτο από την σύζυγο τού συμβούλου τού Μεχμέτ Αλή. 

Η Ελένη δεν απέκτησε παιδιά, αγκάλιασε όμως σαν δικά της τα ορφανά Ελληνόπoυλα στην Αλεξάνδρεια αλλά και στην Ελλάδα, δαπανώντας μεγάλα ποσά. Όταν πέθανε αιφνιδίως ο ανιψιός τού συζύγου της Νικόλαος Στουρνάρης, ο Μιχαήλ Τοσίτσας αρρώστησε βαρύτατα από αποπληξία και απεσύρθη από την ενεργό δράση. Στις 29 Νοεμβρίου 1854 το ζεύγος Τοσίτσα αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αλεξάνδρεια, λόγω τής διακοπής των ελληνοτουρκικών σχέσεων, και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Τα τελευταία χρόνια τής ζωής τού συζύγου της η Ελένη στάθηκε στοργικά δίπλα του. Έναν χρόνο μετά ο Μιχαήλ Τοσίτσας πέθανε και άφησε στη σύζυγό του Ελένη το μεγαλύτερο μέρος τής περιουσίας του και την όρισε εκτελεστή τής διαθήκης του με την παραγγελία να διαθέσει ένα μεγάλο μέρος της για τις ανάγκες τού έθνους.

H Eλένη Τοσίτσα. Πίνακας αγνώστου ζωγράφου

Από το σημείο αυτό ξεκίνησε η προσωπική δράση τής Ελένης Τοσίτσα. Η μεγάλη αυτή κυρία, που αν και βαθύπλουτη δεν έζησε ποτέ πολυτελώς, παρουσίασε τη δυναμική της προσωπικότητα. Ευπροσήγορη και γεμάτη πραότητα, θεώρησε τον πλούτο δώρο Θεού για την εκτέλεση κοινωφελών έργων. Αφού ενίσχυσε λοιπόν όλα τα ιδρύματα τα οποία κατά το παρελθόν είχαν ευεργετηθεί από τον σύζυγό της, έκανε και τις προσωπικές της επιλογές.

Με χρήματά της κτίστηκε η εκκλησία στο Αμαλίειο Ορφανοτροφείο Αθηνών, καθώς και το κωδωνοστάσιο τού ναού της Ζωοδόχου Πηγής. Παρά το ότι η ίδια δεν μορφώθηκε, όπως οι περισσότερες γυναίκες την εποχή εκείνη, η Ελένη κατάλαβε ότι ο τόπος έχει ανάγκη από μορφωμένες γυναίκες και άνδρες, γι' αυτό ενίσχυσε την ίδρυση παρθεναγωγείων. Την περίοδο που είχε εγκατασταθεί στην Αθήνα, η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία αντιμετώπιζε έντονο πρόβλημα έλλειψης διδακτικών αιθουσών. Λόγω τού μεγάλου αριθμού των κοριτσιών που ήθελαν να φοιτήσουν στο Σχολείο, οι μαθήτριες έκαναν μάθημα σε σκοτεινά και ανήλιαγα υπόγεια. Στη δύσκολη αυτή στιγμή, δέκα χρόνια μετά τον θάνατο τού συζύγου της, η Ελένη Τοσίτσα προσφέρθηκε να βοηθήσει στη μόρφωση των Ελληνίδων.

Προκειμένου να δημιουργηθεί ξεχωριστό σχολείο για τις εξωτερικές μαθήτριες η Ελένη Τοσίτσα αγόρασε οικόπεδο στη γωνία των οδών Σταδίου και Τυπογραφίας (Αρσάκη) και προσέφερε και τα χρήματα για να κτιστεί το Τοσίτσειο Εξωτερικό Σχολείο τής ΦΕ σε σχέδια Λ. Καυταντζόγλου.

Αποφάσισε να αγοράσει, με δικά της εξ ολοκλήρου έξοδα, οικόπεδο στη συμβολή των οδών Σταδίου και Τυπογραφίας (σήμερα Αρσάκη) και έδωσε χρήματα ώστε να κτιστεί εκεί το εξωτερικό Αλληλοδιδακτικό Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, ένα διώροφο κτήριο σε σχέδια τού Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Εκεί στεγάστηκε το Δημοτικό, το Γυμνάσιο και το Διδασκαλείο για τις μαθήτριες που έμεναν στην Αθήνα και επέστρεφαν σπίτι τους μετά τα μαθήματα. Ο αύλειος χώρος τού Σχολείου επικοινωνούσε εσωτερικά διά τού κήπου με το Αρσάκειο. Είχε μαρμάρινη πρόσοψη επί τής οδού Σταδίου και ευρύχωρο προθάλαμο με τέσσερεις αίθουσες διδασκαλίας και μία μεγάλη αίθουσα εκδηλώσεων. Στην αυλή του μπορούσαν να κάνουν διάλειμμα 300 μαθήτριες. Το κτήριο αυτό κατεδαφίστηκε το 1900 για να ανοικοδομηθεί το ενιαίο κτήριο που υπάρχει μέχρι σήμερα. Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, από ευγνωμοσύνη στη μεγάλη ευεργέτιδά της, με απόφαση του ΔΣ. ονόμασε το Σχολείο Τοσίτσειο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ίδια ουδέποτε αξίωσε τέτοια τιμή. Συνεχίζοντας τη συνειδητή προσπάθειά της να βοηθήσει στη μόρφωση των Ελληνίδων άρχισε να οικοδομεί στη γενέτειρα της, το Μέτσοβο, παρθεναγωγείο. Παράλληλα, δώρισε οικόπεδο για την επέκταση τού Πολυτεχνείου και προσέφερε στο ελληνικό κράτος το οικόπεδο για να κτιστεί το Αρχαιολογικό Μουσείο. 

Η Ελένη Τοσίτσα πέθανε την 1η Απριλίου 1866. Δυστυχώς δεν πρόλαβε να δει ολοκληρωμένο το κτήριο τού Τοσιτσείου. Η εικόνα όμως των μαυροφορεμένων Αρσακειάδων που είχαν παραταχθεί στο πεζοδρόμιο εμπρός στο Σχολείο για να αποδώσουν τιμές στη σπουδαία αυτή γυναίκα ήταν ίσως η πιο συγκινητική εικόνα για όλους τους παρευρεθέντες στην κηδεία της.

Κάθε χρόνο, στα Τοσίτσεια Σχολεία, στις 8 Νοεμβρίου, τελείται μνημόσυνο στη μνήμη των ευεργετών Μιχαήλ και Ελένης Τοσίτσα και Αποστόλου Αρσάκη. Εκατόν πενήντα και πλέον χρόνια μετά την ίδρυση τούπρώτου Τοσιτσείου Σχολείου οι μαθητές εξακολουθούν να τιμούν τους ευεργέτες τους.

Στους επικήδειους που εκφώνησαν διακεκριμένες προσωπικότητες τής εποχής και δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Αιών» (έτος ΚΗ΄, φύλλο 2111/11/4/1866) αποτυπώνεται ο σεβασμός των Ελλήνων για τη μεγάλη κυρία.

«Και ιδού λοιπόν, αδελφοί, όπερ εν αρχή ελέγομενˑ ιδού η Ελένη Τοσίτσα, σκορπίσασα τον υπό τής Θείας Πρόνοιας διαπιστευθέντα αυτή πλούτον, ουχί από επιδεικτικής διαθέσεως και ασκόπως εις έργα πρόσκαιρα και μάταια, άδοξα ή μικρού λόγου άξια, αλλ’ από πάσης ευσεβούς προαιρέσεως και σκοπιμώτατα εις έργα χρήσιμα, ένδοξα και μεγάλα, εις έργα κοινωφελή, εις ανεγέρσεις ναών, εις οικοδομάς σχολείων, εις περίθαλψιν πενήτων και απόρωνˑ ο έστιν ιδού η Ελένη Τοσίτσα, εν ω εσκόρπισεν τον πλούτον, επλούτησεν αυτή εν έργοις καλοίς, κατά την τού Αποστόλου παραγγελίαν, και έχει την δικαιοσύνην αυτής μένουσαν εις αιώνα τον άπαντα», είπε γι’ αυτήν ο Κωνσταντίνος Κοντογόνης, καθηγητής τής Θεολογίας.

«Αλλά και την χριστιανικήν εκπαίδευσιν και αγωγήν τού γυναικείου φύλου, ιδίως επόθησεν η φιλάγαθος αυτή γυνή, διότι σφοδρώς ησθάνετο την εθνικήν ταύτην ανάγκην, πεπεισμένη ότι άνευ μητέρων αγαθών και οικογενεικής αγωγής είναι αδύνατον να ευδαιμονήσῃ ποτέ το έθνος ημών», είπε ο Λέων Μελάς αποχαιρετώντας τη μεγάλη ευεργέτιδα εκ μέρους τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.

«Ο σπείρων επ’ ευλογίαις, επ’ ευλογίαις και θερίσει», λέει ο Απόστολος Παύλος στην Β΄ Επιστολή του προς Κορινθίους. Και με τις ευλογίες αυτές η αγαθή ψυχή τής Ελένης Τοσίτσα θα βρίσκεται πάντα ανάμεσα μας, όσο τα νέα παιδιά θα συνεχίσουν να δέχονται τους καρπούς τής παιδείας στο Σχολείο που της οφείλει την ύπαρξή του.

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός