Μικρασιάτισσες μαθήτριες στα Σχολεία τής Φ.Ε. τον 19ο και τον 20ό αιώνα
19ος αιώνας
Από τα πρώτα χρόνια τής λειτουργίας τού Διδασκαλείου τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, ο αριθμός των μαθητριών που φοιτούσαν σε αυτό αυξανόταν τόσο, ώστε το 1847 το Δ.Σ. τής Φ.Ε. αναγκάστηκε να δηλώσει διά τού Τύπου ότι δεν μπορεί να δεχθεί άλλες μαθήτριες «δι’ έλλειψιν τόπου». Οι περισσότερες των απoφοίτων τού Διδασκαλείου γίνονταν δασκάλες, διότι όπως λέει και η Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου «την εποχή αυτή παρατηρείται μεγάλη έλλειψη από δασκάλες και η ζήτηση δεν περιορίζεται μόνο εις το ελεύθερο κράτος αλλά επεκτείνεται και στον υπόδουλο ελληνισμό.»[1]
Ειδυλλιακή άποψη τής Σμύρνης από το βουνό περί τα τέλη τού 19ου αι. Περιοδικό «Εστία». 1894.
Ακόμα από το πρώτο έτος λειτουργίας τού Σχολείου «εντοπίζονται και μικρασιατικής καταγωγής μαθήτριες στο σχολείο τής Φ.Ε., όπου οι εκπαιδευόμενες ήταν κατά κανόνα εσωτερικές, κυρίως υπότροφοι τής Εταιρείας, τής κυβερνήσεως ή και άλλων φορέων (Δήμων, κοινοτήτων, συλλόγων), χωρίς να αποκλείονται και εκείνες οι οποίες φοιτούσαν καταβάλλοντας μηνιαία δίδακτρα (σύσσιτοι)».[2]
Από τα Πρακτικά τής Φ.Ε. αλλά και τα Μαθητολόγια τής εποχής, που μας δίνουν μια έστω και ελλιπή εικόνα, διαπιστώνουμε ότι «Ήδη από το 1837, πρώτο έτος λειτουργίας τού Σχολείου τής Εταιρείας, αναφέρονται δύο υπότροφοι τής Φ.Ε. από την Σμύρνη, η Σοφία Σαράντου και η Σοφία Τολίου, ενώ το 1838 “εισήχθη εις το κατάστημα” η Ελένη Δημητριάδου από τις Κυδωνίες».[3]
Θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν ότι μιλάμε για μια περίοδο κατά την οποία η Φ.Ε. δεν είχε άλλα εισοδήματα παρά μόνο τις συνδρομές των μελών της και τα δίδακτρα. Ο κύριος στόχος της ήταν να αποκτήσει ένα ιδιόκτητο σχολείο για να απαλλαγεί από το βάρος των ενοικίων. Η χορηγία τού Αρσάκη δεν έχει γίνει ακόμα. Έγινε το 1850 και αποτέλεσε σημαντική οικονομική ανακούφιση για την Φ.Ε.
Παρά τις δυσκολίες η Φ.Ε. δεν δίσταζε να ανταποκρίνεται σε αιτήματα Μικρασιατών και να δέχεται υπότροφες μαθήτριες από την Μικρά Ασία, ώστε να λάβουν σωστή και υψηλού επιπέδου ελληνική εκπαίδευση.
Όπως προκύπτει από τον πίνακα που δημοσιεύει στο βιβλίο της η Μαρία Ν. Βαϊάννη, από το 1836 έως το 1900 φοίτησαν στα Σχολεία τής Φ Ε. 320 Μικρασιάτισσες μαθήτριες. Εξ αυτών, με βάση τα Πρακτικά των συνεδριάσεων τού Δ.Σ. 28 ήταν υπότροφοι τής Φ.Ε., υπήρχαν όμως και υπότροφοι άλλων φορέων.
Από τις Μικρασιάτισσες που φοίτησαν στα Σχολεία τής Φ.Ε. κατάγονταν
199 από την Κωνσταντινούπολη, 60 από την Σμύρνη, 16 από τις Κυδωνίες, 11 από την Τραπεζούντα, 5 από την Προύσα, 5 από την Σαμψούντα, 3 από την Μάκρη, 1 από το Αδραμύττιο, 1 από το Αϊδίνι, 1 από τα Αλάτσατα, 1 από το Βουρδούριο, 2 από την Ευδοκιούπολη, 2 από την Έφεσο, 1 από την Κερασούντα, 1 από το Κίρκαγατς, 1 από την Μερσίνα, 1 από την Νικομήδεια, 1 από το Οδεμήσιο, 2 από την Σπάρτη, 1 από την Φιλαδέλφεια.
20ός αιώνας
Με την Συνθήκη της Λωζάνης και την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, ο Ελληνισμός τής Μικράς Ασίας και τής Ανατολικής Θράκης ξεριζώθηκε από την πατρίδα του. Χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιοι εξοντώθηκαν, αλλά και μεγάλος αριθμός Ελλήνων επέστρεψε στην Ελλάδα χωρίς περιουσία, χωρίς στέγη, χωρίς εργασία. Η καταστροφή τού 1922 επέφερε μεγάλες αλλαγές στην ελληνική κοινωνία και επηρέασε την ζωή στην Ελλάδα τόσο στον κοινωνικό όσο και στον πολιτικό και τον πολιτισμικό τομέα.
Η καταστροφή τής Σμύρνης. Φωτογραφία από ιταλικό πλοίο, στις 14 Σεπτεμβρίου 1922. Wikipedia
Όπως ήταν φυσικό, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή ο αριθμός των κοριτσιών από την Μικρά Ασία που φοίτησαν στα Σχολεία τής Φ.Ε. αυξήθηκε σημαντικά. Υπάρχουν καταγεγραμμένα 672 ονόματα μαθητριών με καταγωγή από την Ανατολική Θράκη και την Μικρά Ασία που φοίτησαν συνολικά σε όλα τα Αρσάκεια Σχολεία. Ο μεγαλύτερος αριθμός καταγράφεται, όπως ήταν φυσικό, στο Αρσάκειο Αθηνών (487 μαθήτριες). Αλλά και στα εκτός Αθηνών Σχολεία φοίτησαν 73 μαθήτριες στο Αρσάκειο Λάρισας, 70 στο Αρσάκειο Πατρών, 6 στο Αρσάκειο Κερκύρας και 2 στην Αρσάκειο Αστική Σχολή Καλαμάτας. Δίπλα στο όνομα κάθε μαθήτριας αναγράφεται η παρατήρηση «πρόσφυξ» ή «πατέρας πρόσφυξ», καθώς και ο φορέας που υποστήριζε την φοίτηση. Όταν η φοίτηση γίνεται με χορηγία τής Φ.Ε. σημειώνεται «ενίσχυση από την Φ.Ε.» (αναφέρεται σε 88 μαθήτριες), αλλά και ο Σύλλογος «Ανατολή» συνέβαλλε οικονομικά για την φοίτηση 46 μαθητριών. Υπήρχαν βέβαια και άλλοι φορείς, όπως οι κατά τόπους Μητροπόλεις, που ενίσχυσαν την φοίτηση προσφύγων στα Αρσάκεια καταβάλλοντας τα δίδακτρα.
Σύμφωνα με τον πίνακα που δημοσιεύεται στο βιβλίο τής Μαρίας Βαϊάννη κατά το πρώτο ήμισυ τού 20ού αιώνα στα Σχολεία τής Φ.Ε. φοίτησαν:
227 μαθήτριες από την Σμύρνη, 97 από την Κωνσταντινούπολη, 16 από το Αϊδίνι (στην κοιλάδα τού Μαιάνδρου), 14 από την Αττάλεια, 24 από τα Βουρλά (Βρύουλα), 10 από την Σαμψούντα (αρχαία Αμισό), 12 από την Τραπεζούντα, 7 από τα Άδανα (αρχαία Κιλικία), 1 από το Αδραμύττιο, 3 από την Αδριανούπολη, 1 από το Ακ Δαγ (στην κεντρική Ανατολία), 7 από τα Αλάτσατα (στην χερσόνησο τής Ερυθραίας τής επαρχίας Σμύρνης), 3 από την Αργυρούπολη (στην Μαύρη θάλασσα), 2 από την Αρτάκη (στο διαμέρισμα Μαρμαρά), 7 από το Αξάρι (τα αρχαία Θυάτειρα), 3 από το Βουρδούριο (Πολυδώριον Πισιδίας), 2 από τα Δαρδανέλλια (το στενότερο σημείο τού Ελλησπόντου), 3 από Δερελί (στην Μαύρη Θάλασσα), 2 από το Δεκελί (απέναντι από την Λέσβο), 1 από τους Επιβάτες (κωμόπολη τής Ανατολικής Θράκης), 4 από Εσκί Σεχίρ (το βυζαντινό Δορύλαιο), 2 από την Έφεσο, 1 από τα Θείρα (παραθαλάσσια πόλη κοντά στη Σμύρνη), 1 από το Ικόνιο (στην αρχαία Φρυγία), 1 από την Ίμβρο, 2 από το Καβακλί (Ανατολική Ρωμυλία), 3 από την Καισάρεια (πρωτεύουσα τής Καππαδοκίας), 3 από τον Κασαμπά (πόλη τής Λυδίας), 1 από την Κεσάνη (στην Ανατολική Θράκη), 1 από την Κιλικία, 2 από την Κίο (αποικία των Μιλησίων στην Προποντίδα), 2 από τα Κοτύωρα (παράλια Μαύρης Θάλασσας), 3 από την Κρήνη (απέναντι από την Χίο), 2 από την Κύζικο (πόλη στην Προποντίδα), 1 από την Μαγνησία (αποικία Μαγνήτων στη Μικρά Ασία), 2 από την Μάδυτο (πόλη Ανατ. Θράκης), 9 από την Μάκρη (παραθαλάσσια πόλη της Λυκίας), 2 από την Μηχανιώνα (στην χερσόνησο τής Κυζίκου), 3 από την Μερσίνα (νότια Τουρκία,το Ζεφύριον των αρχαίων Ελλήνων), 1 από το Μοσχονήσιο (νησί απέναντι από το Αϊβαλί), 1 από την Μπάλια (πόλη τού Μαρμαρά), 1 από το Μπουρνάμπασι (κοντά στον Μπουρνόβα στην Σμύρνη), 2 από τον Μπουρνόβα (η Πρινόβαρις των Βυζαντινών, προάστιο τής Σμύρνης), 1 από το Ναζλί (τα Λύγδα τής Μικράς Ασίας), 1 από την Νεάπολη (Νεφ Σεχίρ), 7 από την Νικομήδεια (πόλη τής Βυθινίας), 1 από το Ουσάκ (πόλη δυτικής Τουρκίας «Τημένου Θήραι» στην αρχαιότητα), 2 από την Πάνορμο (στα παράλια τής Προποντίδας), 7 από την Πέργαμο, 9 από την Προύσα, 2 από τις Σαράντα Εκκλησιές (πόλη τής Ανατολικής Θράκης), 1 από το Σεβδίκιοϊ (στην περιοχή τής Σμύρνης), 1 από τον Σκοπό (Ανατολική Θράκη), 1 από την Ταρσό (πόλη κοντά στα Άδανα), 2 από την Τρίγλια (κωμόπολη στην Προύσα), 1 από την Υάμπολη (πόλη τής Ανατολικής Θράκης), 5 από την Φιλαδέλφεια (πόλη τής Λυδίας), 3 από Παλαιά Φώκαια (αρχαία πόλη βόρεια τής Σμύρνης).
Υπάρχουν ακόμα καταγραφές στις οποίες δεν αναφέρεται συγκεκριμένος τόπος καταγωγής, όπως: 27 μαθήτριες από την Μικρά Ασία, 8 από τον Πόντο, 15 από την Θράκη.
Παρατηρούμε ότι τον 20ό αιώνα, και κυρίως μετά το 1922, αυξήθηκε αισθητά ο αριθμός των κοριτσιών από την Σμύρνη που έγιναν δεκτά στα Σχολεία τής Φ.Ε. Η τραγική μοίρα τής πανέμορφης αυτής πόλης, που αποτελούσε μαζί με την Αλεξάνδρεια και την Θεσσαλονίκη ένα από τα τρία μεγαλύτερα λιμάνια τής Ανατολικής Μεσογείου και κρατούσε τα σκήπτρα τού εμπορίου, συγκλόνισε βαθύτατα τον Ελληνισμό. Η Φ.Ε. δεν μπορούσε παρά να δεχθεί στα Σχολεία της τις Ελληνίδες τής Σμύρνης, οι οποίες έχοντας φοιτήσει στα παρθεναγωγεία τής πόλης είχαν πολύ υψηλό επίπεδο παιδείας, που, όπως συνήθιζαν να λένε, «ήταν ένα χρυσό βραχιόλι στο χέρι τους που κανένας δεν μπορεί να τους το αφαιρέσει». Αντίστοιχα μεγάλωσε και ο αριθμός και των πόλεων από τις οποίες προέρχονταν οι νέες μαθήτριες, αλλά και ο αριθμός των «προσφύγων» μαθητριών από μικρότερες πόλεις ή κωμοπόλεις.
Από το 1891 η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία είχε αρχίσει να συνεργάζεται με τον Σύλλογο «Ανατολή», ο οποίος είχε ιδρυθεί στην Αθήνα τον Νοέμβριο τού ιδίου έτους με στόχο να βοηθήσει τον Μικρασιατικό Ελληνισμό σε θέματα παιδείας, ώστε να λάβει αποδοτικότερη και καλύτερη παιδεία. Στο Αρχείο του Συλλόγου, που φυλάσσεται στην βιβλιοθήκη τής Εστίας Νέας Σμύρνης, διαβάζουμε ότι η Φ.Ε. χαιρέτισε την ίδρυση τού Συλλόγου, ο οποίος επικοινωνούσε και συνεργαζόταν με τους φορείς τής εκπαίδευσης που μπορούσαν και ήθελαν να βοηθήσουν στην αποστολή του. Η συνεργασία των δύο αυτών φορέων κορυφώθηκε τα πρώτα χρόνια τού 20ού αιώνα, και κυρίως μετά το 1922, οπότε κυριολεκτικά συντόνισε το έργο τής εκπαίδευσης των προσφύγων στην Ελλάδα. Ψυχή τού Συνδέσμου «Ανατολή» ήταν ο ιδρυτής του Μαργαρίτης Ευαγγελίδης, ο οποίος ήταν και καθηγητής στην Φ.Ε.
Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ
φιλόλογος ‒ ιστορικός
- Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φ.Ε., τον επετειακό τόμο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια – Τοσίτσεια Σχολεία. 160 χρόνια Παιδείας», τα βιβλία τής Μαρίας Βαϊάννη «Μικρασιατικός Ελληνισμός και Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. 1836-1900» και «Μικρασιατικός Ελληνισμός και Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. 1900-1930», τής Σιδ. Ζιώγου-Καραστεργίου «Η μέση εκπαίδευση των γυναικών στην Ελλάδα» και τής Ελ. Φουρναράκη «Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών, ελληνικοί προβληματισμοί».
[1] Σιδ. Ζιώγου-Καραστεργίου, «Η μέση εκπαίδευση των γυναικών στην Ελλάδα», σ.100-103
[2] Ελ. Φουρναράκη, «Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών, ελληνικοί προβληματισμοί (1830-1910)», σ. 121-126
[3] Μαρία Ν. Βαϊάννη, «Μικρασιατικός Ελληνισμός και Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, 1836-1900», σ.117