Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από το βιβλίο " Μικρασιατικός Ελληνισμός και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία  1836 - 1900" (τόμος Α) της φιλολόγου  Μαρίας Ν. Βαϊάννη, έκδοση της Ενώσεως Σμυρναίων Αθηνών.  Ευχαριστούμε την συγγραφέα κ. Μ. Βαϊάννη και τον Πρόεδρο της Ενώσεως Σμυρναίων Αθηνών,  Γεώργιο Αρχοντάκη διότι μας παραχώρησαν την άδεια ,να αναρτήσουμε στο αφιέρωμά μας κεφάλαια από τον Α΄ και Β΄ τόμο του βιβλίου. "

Μαθήτριες Μικρασιατικής καταγωγής
στα σχολεία της Φ.Ε. μέχρι το 1900

Στην ενότητα που προηγήθηκε, επιδιώχθηκε να καταδειχθεί, από τα υπάρχοντα στο Αρχείο της Φ.Ε. στοιχεία, η αξιολογότατη και πολυεπίπεδη συμβολή του Μικρασιατικού Ελληνισμού στην προσπάθεια που κατέ­βαλλε η Εταιρεία να θεμελιώσει στην Ελλάδα τη γυναικεία εκπαίδευση.

Η προσπάθεια αυτή σε σύντομο χρονικό διάστημα απέδωσε πλούσι­ους καρπούς, με πρώτο ενδεικτικό αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των μαθητριών από την κυρίως Ελλάδα και από το χώρο του Αλύτρω­του Ελληνισμού. Οι μαθήτριες αυτές στην πλειονότητά τους αποσκοπούσαν στην απόκτηση πτυχίου και στην άσκηση του επαγγέλματος της δασκάλας· άλλωστε την εποχή εκείνη η ζήτηση διδασκαλισσών ήταν μεγά­λη σε όλο το χώρο τού Ελληνισμού, ελεύθερου και μη.

Υπογραμμίζει χαρακτηριστικά ή Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου: «Στα 1840, τρία χρόνια μετά την ίδρυση του σχολείου, ο αριθμός των μαθη­τριών είχε φτάσει τις 64. Η αύξηση συνεχίζεται και κατά τα επόμενα χρό­νια με ανάλογους ρυθμούς. Από το 1847 έως το 1858, ο αριθμός των μα­θητριών, τόσο στο αλληλοδιδακτικό όσο και στο ανώτερο τμήμα, είχε σχεδόν τριπλασιαστεί. Στις αρχές του σχολικού έτους 1847-48 μάλιστα, το Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας αναγκάστηκε να δηλώσει στις εφη­μερίδες ότι δεν μπορεί να δεχτεί άλλες μαθήτριες “δι’ έλλειψιν τόπου”». Και συνεχίζει επισημαίνοντας ότι «ο μεγαλύτερος αριθμός από τις από­φοιτες του Παρθεναγωγείου της Φ.Ε. γίνονται δασκάλες» και ακόμη ότι «την εποχή αυτή παρατηρείται μεγάλη έλλειψη από δασκάλες, και η ζήτη­ση δεν περιορίζεται μόνο στο ελεύθερο κράτος, αλλά επεκτείνεται και στον υπόδουλο Ελληνισμό».

Κατά συνέπεια, είναι φυσικό να εντοπίζονται και μικρασιατικής κα­ταγωγής μαθήτριες στο Διδασκαλείο της Φ.Ε., όπου οι εκπαιδευόμενες ήταν κατά κανόνα εσωτερικές, κυρίως υπότροφοι της Εταιρείας, της ελληνικής κυβερνήσεως ή και άλλων φορέων (δήμων, κοινοτήτων, συλλό­γων), χωρίς να αποκλείονται και εκείνες οι οποίες φοιτούσαν καταβάλλο­ντας μηνιαία δίδακτρα (σύσσιτοι).

Οι πηγές που μας πληροφορούν για την ύπαρξη μικρασιατικής κα­ταγωγής μαθητριών είναι τα Πρακτικά των συνεδριάσεων των Διοικη­τικών Συμβουλίων της Φ.Ε., όπου συζητούνταν οι αιτήσεις για χορήγηση υποτροφίας ή μείωσης διδάκτρων· σπανιότερα οι Εκθέσεις Πεπραγμένων των Γενικών Συνελεύσεων καθώς επίσης και τα υπάρχοντα Μαθητολόγια τού 19ου αί. των ετών 1870-1900 και τα Πρακτικά συνεδριάσεων των επί πτυχίω εξετάσεων των μαθητριών Εσωτερικού και Εξωτερικού Διδασκα­λείου της Φ.Ε., όπου, εκτός των άλλων στοιχείων, αναγράφεται και ο τό­πος καταγωγής κάθε μαθήτριας. Επομένως, η μνεία των μικρασιατικής καταγωγής μαθητριών στηρίζεται στα υπάρχοντα (ελλιπή) στοιχεία και δεν μπορεί να διεκδικήσει το χαρακτήρα της πληρότητας.

Παρά ταύτα, η αναφορά στις υπάρχουσες πηγές σε μικρασιατικής καταγωγής μαθήτριες είναι αρκετή για να συμπεράνει κανείς την απήχηση του έργου της Φιλεκπαιδευτικής στις συνειδήσεις των Μικρασιατών Ελλήνων, τούς ισχυρούς δεσμούς αμοιβαίας εμπιστοσύνης καθώς επίσης και την επιθυμία της Εταιρείας να διευκολύνει κατά το δυνατό και κατά περίπτωση τη φοίτηση Μικρασιατισσών μαθητριών στα σχολεία της, εκτι­μώντας τη σημασία μιας τέτοιας προσφοράς.

Από τα στοιχεία επομένως που διαθέτουμε, θα μπορούσαμε να δια­κρίνουμε δύο ομάδες μικρασιατικής καταγωγής μαθητριών:

α) Εκείνες οι οποίες απασχόλησαν τα κατά καιρούς Διοικητικά Συμ­βούλια της Φ.Ε. με το αίτημα χορήγησης υποτροφιών, έκπτωσης διδά­κτρων ή εξόδων εγκατάστασης ή άλλης, κατά περίπτωση, ειδικής διευκό­λυνσης, και

β) Εκείνες των οποίων τα ονόματα και η ιδιαίτερη πατρίδα αναφέρονται στα υπάρχοντα Μαθητολόγια τού 19ου αιώνα.

Η ιδιαίτερη μνεία της πρώτης ομάδας θεωρήθηκε σκόπιμη, διότι κα­ταδεικνύει τις εκπαιδευτικές ανάγκες, τις επιδιώξεις και τις γενικότερες τοποθετήσεις του Μικρασιατικού Ελληνισμού σε θέματα παιδείας αφ’ ενός και την κατά το δυνατόν αντιμετώπισή τους εκ μέρους της Φιλεκ­παιδευτικής Εταιρείας αφ’ ετέρου, παρά το ότι τα οικονομικά της δεν ήταν πάντα ιδιαιτέρως ανθηρά.

Αναλυτικότερα, ήδη από το 1837, πρώτο έτος λειτουργίας τού σχο­λείου της Εταιρείας, αναφέρονται δύο υπότροφοι της Φιλεκπαιδευτικής από τη Σμύρνη, η Σοφία Σαράντου και η Σοφία Τολίου, ενώ το 1838 «εισήχθη εις το κατάστημα» ή Ελένη Δημητριάδου από τις Κυδωνιές.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, το εκάστοτε Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας υιοθετώντας συγκεκριμένη πλέον τακτική:

• Έκανε δεκτή ως υπότροφο της Εταιρείας τη θυγατέρα του ιερέως Παϊσίου από την Καισάρεια.
• Ενέκρινε την αίτηση του Αλ. Σούτσου «να εισαχθή ως σύσσιτος εις το κατάστημα η αδελφή του Κλεοπάτρα».
• Διευκόλυνε σε οικονομικά θέματα τη θυγατέρα του Ν. Σαλτέλη, διότι όπως ανέφερε ο ίδιος «ων πενέστατος δεν δύναται να πληρώση πλέον των 50 δραχμών κατά μήνα διά την θυγατέρα του και παρακαλεί το Συμβούλιον να συγκατατεθή εις τούτο».
• Απεφάσισε «να μη ζητηθώσι δίδακτρα κυμβάλου παρά της εξωτε­ρικής μαθήτριας Κλεοπάτρας Γαϊτανάκη διά την τρέχουσαν τριμηνίαν, διότι ό πατήρ αυτής και εσχάτως ευηργέτησε την εταιρίαν διά προσφοράς χιλίων δραχμών».
• Ενέγραψε σύσσιτο την Ουρανία Μαρκουίζου από την Κωνσταντι­νούπολη (τή συστάσει Λ. Μελά).
• Ικανοποίησε το αίτημα του γυμνασιάρχου Σοφοκλή από την Κων­σταντινούπολη, προκειμένου «να στείλη έν κοράσιον διά να προπαρασκευασθή ως διδάσκαλος εις μίαν κώμην της Καισαρείας».

— Ενέκρινε έκπτωση διδάκτρων σε υπότροφο του συλλόγου Βουγιούκ-Δερέ Κωνσταντινουπόλεως τή προτάσει Ν. Μαυροκορδάτου.

• Ενέκρινε έκπτωση διδάκτρων για τις τρεις θυγατέρες Σαντοριναίου από την Κωνσταντινούπολη.
• Ενέκρινε έκπτωση διδάκτρων για τη θυγατέρα του εκ Μάκρης Μουσαίου, «επειδή διά τούς πολλούς υπέρ της διαδόσεως του Ελληνι­σμού αγώνας του είναι άξιος συνδρομής».
• Διευκόλυνε τη φοίτηση ως ημισυσσίτων με ειδικούς όρους τριών θυγατέρων του Π. Σούτσου.
• Ανταποκρίθηκε στην αίτηση του πρωτοσυγκέλλου του Οικουμενι­κού Θρόνου και προέβη σε μείωση διδάκτρων για τη Μ. Κωνσταντινίδου από την Κωνσταντινούπολη, «ίνα τελειώσασα τας σπουδάς της εν τω Αρσακείω επανάκαμψη απόστολος των Μουσών εις την αναγεννωμένην πατρίδα της».
• Προσέφερε οικονομικές διευκολύνσεις στην «εκ Σμύρνης Ψιμιλοπούλου να εισέλθη διά να διδαχθή επί εξ μήνας ή επί έτος την νηπιαγωγικήν».
• Απεφάσισε δύο από τις υποτροφίες του κληροδοτήματος Αρσάκη να δοθούν σε νεάνιδες μικρασιατικής καταγωγής (από την Τραπεζούντα του Πόντου και την Καισάρεια της Καππαδοκίας) κατόπιν διαγωνισμού. Ύστερα από αλληλογραφία με το Σύλλογο Σχολείων Τραπεζούντος επελέγη η Βασιλική Κεφάλα ως υπότροφος του Πόντου, ενώ ως υπότροφος της Καππαδοκίας επροτάθη από τον Κ. Βαγιάννη, σημαντικό παράγοντα της δημόσιας ζωής στην Κωνσταντινούπολη, να επιλεγεί μία από τις υποτρόφους της επαρχίας στη Βασιλεύουσα.

-Έκρινε άξιες ειδικής μεταχείρισης τις ορφανές γονέων Αφροδίτη και Αικατερίνα Θ. Παλαιολόγου τη

συστάσει του Οικουμενικού Πατριάρχου.

• Έκανε δεκτή ως υπότροφο τη Σοφία Ελευθεριάδου από την Αμάσεια.
• Ενέκρινε απαλλαγή διδάκτρων για τη Μαρία Μπουρίνη από τα Αλάτσατα τη συστάσει του εξάρχου του Αγίου Τάφου.
• Συγκατετέθη σε μείωση τροφείων και διδάκτρων για την Αναστα­σία Ιωάννου, υπότροφο της κοινότητας Κίρκαγατς τή αιτήσει της εκεί δη­μογεροντίας.
• Περιέλαβε στις υποτρόφους την εκ Σπάρτης Εύθαλία Ουλκέρογλου, κατόπιν διαγωνισμού, τή συστάσει του μητροπολίτη Πισιδίας Παρθένιου.
• Προσέφερε οικονομικές και διευκολύνσεις εγκατάστασης καθώς επίσης και απαλλαγή του ημίσεως των τροφείων και διδάκτρων στη Μελ­πομένη Σεραφείμ, υπότροφο της κοινότητας Σπάρτης Πισιδίας, κατόπιν αιτήσεως της εκεί δημογεροντίας.
• Ενέκρινε ελάττωση τροφείων και διδάκτρων για την ορφανή Μα­ρία Ζαμπάκη τη αιτήσει της Εφορείας των σχολείων Μάκρης καί Λιβισίου, ομοίως και για την εκ Βουρδουρίου Ελένη Καρακάς, δεσμεύοντάς τες να διδάξουν και οι δύο στις πατρίδες τους, μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους.
• Περιέλαβε στις μαθήτριες του Αρσάκειου την Ελένη Αθανασιάδου από το Οδεμήσιο.
• Προσέφερε οικονομικές διευκολύνσεις σε νέα από την Τραπεζούντα, τή αιτήσει τού εκεί Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου «Ξενοφών».

Από όσα, επομένως, διετυπώθησαν έως τώρα σχετικά με το θέμα των υποτρόφων, έγινε ήδη σαφές, με βάση τα αναφερόμενα στα Πρακτικά των Διοικητικών Συμβουλίων της Φ.Ε., ότι συχνά οι κοινότητες του Μικρασιατικού Ελληνισμού έστελναν στο Αρσάκειο υποτρόφους της επι­λογής τους, πολλές φορές κατόπιν διαγωνισμού, των οποίων ανελάμβαναν τα έξοδα διαμονής και φοιτήσεως, με την προϋπόθεση ότι θα επέστρεφαν και θα δίδασκαν, μετά το πέρας των σπουδών τους, στις ιδιαίτε­ρες πατρίδες τους. Δεν έλειπαν εξ άλλου και οι πρωτοβουλίες για απο­στολή υποτρόφων και ανάληψη των εξόδων τους και εκ μέρους πλούσιων ομογενών και παραγόντων της Εκκλησίας και της δημόσιας ζωής του μικρασιατικού χώρου.

Μία άλλη παρατήρηση αφορά τη στάση της Φιλεκπαιδευτικής. Επειδή η ζήτηση για εν μέρει ή εξ ολοκλήρου δωρεάν φοίτηση στα σχο­λεία της Εταιρείας ήταν μεγάλη, τα δε οικονομικά της δεν ήταν πάντοτε  ιδιαιτέρως ανθηρά, η Φιλεκπαιδευτική υποχρεωνόταν, εκ των πραγμάτων, να τροποποιεί στα μέτρα των δυνατοτήτων της ή και να απορρίπτει (όχι ιδιαιτέρως συχνά) αιτήσεις για χορήγηση υποτροφίας ή παροχής οικονομικών διευκολύνσεων, όπως συνέβη, π.χ., στην περίπτωση του ηγεμόνος Σάμου Αδοσίδου, του οποίου αρνήθηκε να ικανοποιήσει την αίτηση, επειδή «ένεκεν της οικοδομής δεν ηδύνατο να δαπανήση εις υποτροφίας».

Κατά κανόνα όμως, έχοντας επίγνωση της εθνικής σημασίας του έργου της, η Φιλεκπαιδευτική ανταποκρινόταν, παρά το οικονομικό κό­στος, με προθυμία στα αιτήματα των παραγόντων της εκπαίδευσης του Μικρασιατικού Ελληνισμού και έδινε την ευκαιρία σε μικρασιατικής κα­ταγωγής μαθήτριες να γίνονται κάτοχοι της παιδείας του επιπέδου που παρείχαν τα σχολεία της.

Μαρία Ν. Βαϊάννη

Φιλόλογος Ιστορικός

(Από το Βιβλίο «Μικρασιατικός Ελληνισμός και Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία,1836-1900)