Μαργαρίτης Ευαγγελίδης. Ο καθηγητής τού Αρσακείου που εργάστηκε για τον Μικρασιατικό Ελληνισμό

Ο Μαργαρίτης Ευαγγελίδης ήταν ένας από τους διακεκριμένους Μικρασιάτες τού τέλους τού 19ου και των αρχών τού 20ού αιώνα. Γεννήθηκε στη Μηχανιώνα[1] τής Κυζίκου στις 8 Σεπτεμβρίου 1850. Ολοκλήρωσε τις στοιχειώδεις σπουδές του στη γενέτειρά του την Κύζικο και στη συνέχεια πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου φοίτησε στη Μεγάλη τού Γένους Σχολή, από την οποία αποφοίτησε το 1871. Πρωτοετής φοιτητής στη Μεγάλη τού Γένους Σχολή, το 1886 ο Μαργαρίτης Ευαγγελίδης ίδρυσε την Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Μηχανιώνας «Πρόοδο», την οποία αργότερα επεξέτεινε σε Κυζικηνή Αδελφότητα «Πρόοδο».

Η Μηχανιώνα τής Κυζίκου πριν από την Μικρασιατική καταστροφή  ( Πηγή εικόνας: Φάρος του Θερμαϊκού)

Ο Ευαγγελίδης από το 1871 μέχρι το 1875 δίδαξε σε λύκεια και σε παρθεναγωγεία τής Κωνσταντινούπολης. Το 1875 γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή τού Πανεπιστημίου Αθηνών. Μεταξύ των ετών 1878 και 1883 συμπλήρωσε τις σπουδές του στη Γερμανία και εκπόνησε διδακτορική διατριβή. Μετά την επιστροφή του από τη Γερμανία, τον Ιανουάριο τού 1883, διορίστηκε καθηγητής στο Δ΄ Γυμνάσιο Αθηνών. Τον Δεκέμβριο τού 1885 έγινε υφηγητής τής Ιστορίας τής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τον Νοέμβριο τού 1886 διορίστηκε καθηγητής στο Βαρβάκειο Λύκειο. Το 1892, ενώ υπηρετούσε ως καθηγητής στο Α΄ Γυμνάσιο Αθηνών, μετατέθηκε (τον Σεπτέμβριο) στο Α΄ τμήμα τού Βαρβακείου Γυμνασίου. Τον Φεβρουάριο τού 1893 διορίστηκε καθηγητής των Ελληνικών και Φιλοσοφικών στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή.

Φιλοσοφικά μελετήματα υπό Μαργαρίτου Ευαγγελίδου, Αθήνα 1885 (Εστία Νέας Σμύρνης)

Τον Οκτώβριο τού επόμενου έτους, 1894, διορίστηκε τακτικός καθηγητής τής Ιστορίας τής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1901, έπειτα από πρόταση τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, ανέλαβε τη διδασκαλία των φιλοσοφικών μαθημάτων και τής ιστορίας τής παιδαγωγικής στο Αρσάκειο, στο οποίο δίδαξε για 22 συνολικά χρόνια, μέχρι το 1923, οπότε λόγω ασθενείας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη διδασκαλία.

Μαργαρίτης Ευαγγελίδης, φωτογραφία από το Πανελλήνιο Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδος 1821-1921

 Η συμβολή του στην προαγωγή των φιλοσοφικών σπουδών υπήρξε αξιόλογη. Το μεγαλύτερο όμως έργο του ήταν η ίδρυση τού συλλόγου «Η Ανατολή», τού οποίου εξελέγη πρόεδρος, θέση την οποία διατήρησε για 34 έτη, από το 1891 ώς το 1925. Με την ίδρυση αυτού τού συλλόγου ο Ευαγγελίδης σκοπό είχε να βοηθήσει στη διάδοση τής ελληνικής και τής χριστιανικής παιδείας στους υπόδουλους συμπατριώτες του τής Μικράς Ασίας και τού Πόντου και να στηρίξει το εθνικό τους φρόνημα. Πέτυχε τον στόχο του αυτό διοχετεύοντας αφ’ ενός χιλιάδες εκπαιδευτικών στα εκεί σχολεία, σχεδόν επί 20 χρόνια, και αφ’ ετέρου εκδίδοντας, επί σειρά  ετών, το περιοδικό «Ξενοφάνης». Το περιοδικό ήταν μοναδικό στο είδος του και αποτελεί μέχρι και σήμερα πολύτιμη πηγή για τη μελέτη τής ζωής και τής δράσης τού Μικρασιατικού Ελληνισμού. Ο Ευαγγελίδης αναλώθηκε στον αγώνα υπέρ τού Ελληνισμού τής Μικράς Ασίας θέτοντας σε δεύτερη μοίρα την πανεπιστημιακή σταδιοδρομία του. Μέσω τού Συλλόγου «Ανατολή» προωθούσε το μεγαλόπνοο πρόγραμμά που οραματίστηκε και έθεσε σε εφαρμογή ο ίδιος. Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο ο Σύλλογος ανέλαβε τα έξοδα διαβίωσης των Μικρασιατών σπουδαστών που είχαν αποκλειστεί λόγω των εχθροπραξιών.

Ξενοφάνης, Σύγγραμμα περιοδικόν τού Συλλόγου των Μικρασιατών «Ανατολή», Αθήνα 1896 (Εστία Νέας Σμύρνης)

Ο Ευαγγελίδης ήταν ισχυρή προσωπικότητα και κατασταλαγμένος νους. Με τον σύλλογο «Ανατολή» κατέστησε σαφές σε όλους ότι ήταν απαραίτητη η διάδοση των ελληνικών γραμμάτων και η ενίσχυση τής ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας, προκειμένου να καλλιεργηθεί και να στηριχθεί το εθνικό φρόνημα. Για την ίδρυση τού Συλλόγου ο Ευαγγελίδης συνεργάστηκε με ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών και με φοιτητές τού Πανεπιστημίου, όπως ήταν ο Κωνσταντίνος Λαμέρας, ο Παύλος Καρολίδης, ο Γεώργιος Παχτίκος, ο Αχιλλέας Κελαϊδίτης και ο Γεώργιος Πασχαλίδης.

Ως πρόεδρος τού Συλλόγου επεδίωξε και πέτυχε συνεργασία με τη Ριζάρειο Ιερατική Σχολή, το Ομήρειο και το Αρσάκειο Παρθεναγωγείο για την εκπαίδευση υποτρόφων τού Συλλόγου και, το 1900, ίδρυσε το «Ιεροδιδασκαλείον τής Αποκαλύψεως» στην Πάτμο. Το 1906 υπέγραψε με τον Θεμιστοκλή Σοφούλη, πρόεδρο τής Συνέλευσης των Σαμίων, σύμβαση βάσει τής οποίας το Ιεροδιδασκαλείο μεταφέρθηκε από την Πάτμο στη Σάμο. Πέτυχε επίσης την ίδρυση Διδασκαλείου Νηπιαγωγών στα Φλαβιανά, το σημερινό Ζιντζίντερε τής Καππαδοκίας. Το 1911 εξασφάλισε χορηγίες από θρησκευτικούς, εκπαιδευτικούς και κρατικούς φορείς, συνεργάστηκε στενά με άλλους συλλόγους και είχε αλληλογραφία με τις κοινοτικές και τις θρησκευτικές αρχές των μικρασιατικών κοινοτήτων, τους Έλληνες των παροικιών τού εξωτερικού και πρώην υποτρόφους τού Συλλόγου στην προσπάθειά του να αναδείξει τον Σύλλογο σε μείζονα παράγοντα τής εκπαιδευτικής κίνησης στη Μικρά Ασία.

Λόγος πανηγυρικός απαγγελθείς κατά την 9ην επέτειον τού Συλλόγου των Μικρασιατών Ανατολής υπό τού προέδρου αυτού Μαργαρίτου Ευαγγελίδου, Αθήνα 1900 (Εστία Νέας Σμύρνης)

Το 1907 ανατέθηκε στον Μαργαρίτη Ευαγγελίδη η διδασκαλία και των μαθημάτων τής Συστηματικής Φιλοσοφίας μέχρι την πλήρωση τής κενής έδρας, το 1912. Τον Ιούνιο τού 1919 ο Ευαγγελίδης εξελέγη πρύτανης τού Πανεπιστημίου Αθηνών για το ακαδημαϊκό έτος 1920-1921. Όμως η κακή κατάσταση τής υγείας του και η εισαγωγή του για εγχείρηση στο Αρεταίειο νοσοκομείο, το 1924, τον ανάγκασαν να διακόψει τη διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο. Τον Οκτώβριο τού 1922 το Υπουργείο των Θρησκευμάτων και τής Παιδείας, προνοώντας για τους πρόσφυγες φοιτητές, διόρισε επιτροπή προκειμένου να αποφαίνεται για την εγγραφή ή μη των προσφύγων στο Πανεπιστήμιο. Στην επιτροπή αυτή ήταν μέλος και ο Μαργαρίτης Ευαγγελίδης, ως πρόεδρος τού Συλλόγου Μικρασιατών «Η Ανατολή» και γνώστης των μικρασιατικών πραγμάτων. Εξάλλου, ήδη ο Ευαγγελίδης, με εντολή τού Υπουργείου, επιθεωρούσε εκπαιδευτήρια, επόπτευε απολυτήριες και εισιτήριες εξετάσεις, την εργασία των καθηγητών, την πρόοδο των μαθητών και διαβίβαζε τα πορίσματα των επιθεωρήσεών του στο Υπουργείο.

Μάλιστα, για να βοηθήσει τους πρόσφυγες στέγασε στα γραφεία τού Συλλόγου 26 προσφυγικές οργανώσεις και φρόντισε για την ίδρυση νυκτερινών σχολών στις περιοχές όπου ζούσαν πολλοί πρόσφυγες όπως η Καισαριανή, το Περιστέρι, η Ν. Ιωνία, η Δραπετσώνα κ.α.

Ήταν ακόμη μέλος τού περιοδικού τής Επιστημονικής Εταιρείας «Αθηνά».

Το συγγραφικό έργο τού Μαργαρίτη Ευαγγελίδη είναι μεγάλο και ποικίλο. Δημοσίευσε έργα του κατά το διάστημα που βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη και στο Βερολίνο, όμως τα περισσότερα έργα του δημοσιεύτηκαν όταν ζούσε στην Αθήνα. Από το συγγραφικό του έργο, επιστημονικό και γενικού ενδιαφέροντος, ξεχωρίζουν οι λογοδοσίες του στην Αδελφότητα «Πρόοδος» μεταξύ των ετών 1866-1875, οι επιμνημόσυνοι και επικήδειοι λόγοι, τα άρθρα του στον «Nεολόγο» τής Κωνσταντινούπολης. Έγραψε ακόμα στις εφημερίδες «Αιών» και «Ακρόπολις» τής Αθήνας, κείμενα φιλοσοφικά, εκπαιδευτικά, ιστορικά και θρησκευτικά. Πολύτιμος βοηθός στο έργο του ήταν η Αρσακειάς σύζυγός του Θηρεσία Ροκά, η οποία ήταν η 2η γυναίκα που ενεγράφη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ήταν καθηγήτρια τού Αρσακείου και μαχητική φεμινίστρια.

Ο Κανονισμός του Μκρασιατικόύ Συλλόγου "Ανατολή" (Εστία Νέας Σμύρνης)

Ο Μαργαρίτης Ευαγγελίδης πέθανε στην Αθήνα στις 20 Μαρτίου 1932 σε ηλικία 82 ετών. Στην Νέα Μηχανιώνα, κοντά στην Θεσσαλονίκη, έγιναν με κάθε επισημότητα τα αποκαλυπτήρια τής προτομής τού καθηγητού Μαργαρίτη Ευαγγελίδη τη Δευτέρα τού Πάσχα 18 Απριλίου 1960.

Η προτομή τού καθηγητή Μαργαρίτη Ευαγγελίδη στην Νέα Μηχανιώνα, κοντά στη Θεσσαλονίκη (Πηγη εικόνας :Κέντρο Ιστορίας Ν. Φιλαδελφείας)

Πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του, ο γιος του Κίμων και η κόρη του Μαρία εμπιστεύτηκαν στον εγγονό τού Μαργαρίτη Ευαγγελίδη χειρόγραφα τού πατέρα τους, από τα οποία αποδεικνύεται ότι ο Ευαγγελίδης είχε αρχίσει να γράφει την ιστορία τής πατρίδας του Μηχανιώνας γύρω στο 1915 και εξακολούθησε τη συγγραφή μέχρι το 1927, χωρίς να προλάβει να δώσει στα χειρόγραφα μια τελική μορφή. Το έργο αυτό ολοκλήρωσε και εξέδωσε ο εγγονός του με τον τίτλο «Η Μηχανιώνα τής Κυζίκου, ιστορία και παράδοση».

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός

• Το κείμενο βασίστηκε σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, στο βιβλίο τής Μαρίας Βαϊάννη «Μικρασιατικός Ελληνισμός και Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία (Α)», το άρθρο τού Α. Ζούμπου στο 24 (4) τεύχος τού επιστημονικού περιοδικού «Παρνασσός», Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1982, σ. 484-493, και στην εισήγηση τού Θεοδωρή Πυλαρινού στο 2ο Συμπόσιο τής ΚΕΜΙΠΟ.

[1] Η Μηχανιώνα (σήμερα Cakilkoy) είναι παραθαλάσσια πόλη στο ΒΑ άκρο τής χερσονήσου τής Κυζίκου στην Προποντίδα. Στις αρχές τού 20ού αιώνα ο πληθυσμός της ήταν αμιγώς ελληνορθόδοξος.