Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος.

3ος πρόεδρος τής ΦΕ Ο πολιτικός τού Αγώνα

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος γεννήθηκε στις 3 Φεβρουαρίου 1791 στο Αρναούτκιοϊ (Μέγα Ρεύμα), προάστιο τής Κωνσταντινούπολης. Ήταν γιος τού λόγιου και αξιωματούχου (ποστέλνικου) στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες Νικολάου Μαυροκορδάτου και τής Σμαράγδας Καρατζά.^. Από την πλευρά τού πατέρα του καταγόταν από την ισχυρή φαναριωτική οικογένεια των Μαυροκορδάτων και ήταν τρισεγγονός τού εξ Απορρήτων Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Διδάχθηκε τα πρώτα του γράμματα από οικοδιδάσκαλο και έμαθε από νωρίς να μιλά με εξαιρετική ευχέρεια την Τουρκική και τη Γαλλική. Σπούδασε στη Μεγάλη τού Γένους Σχολή.

Πορτρέτο τού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, έργο τού Καρλ Κρατσάιζεν (Wikipedia)

Το 1812 ο θείος του Ιωάννης Καρατζάς έγινε ηγεμόνας τής Βλαχίας και τον όρισε γραμματέα του. Σύντομα πήρε και εκείνος το αξίωμα τού ποστέλνικου. Όταν το 1818 ο Ιωάννης Καρατζάς, φοβούμενος για τη ζωή του, έφυγε από το Βουκουρέστι, ο Μαυροκορδάτος τον ακολούθησε στη Γενεύη, όπου παρακολούθησε μαθήματα οχυρωματικής. Στη συνέχεια πήγαν στην Πίζα, εγκαταστάθηκαν στο σπίτι τού Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιου και ο Αλέξανδρος παρακολούθησε μαθήματα Ιατρικής στο εκεί Πανεπιστήμιο. Το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία από τον Τσακάλωφ, ο οποίος τον επισκέφθηκε στην Πίζα μαζί με τον Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο. Εκεί ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος γνωρίστηκε και με τον Άγγλο ποιητή Πέρσι Σέλλεϋ, μέσω τού οποίου διοχέτευσε στον βρετανικό Τύπο δύο επιστολές με σχόλια για την Ελληνική Επανάσταση, οι οποίες δημοσιεύτηκαν στην Morning Chronicle και στο περιοδικό Examiner, δύο από τα πιο γνωστά έντυπα τής εποχής.

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος διευθύνει την άμυνα στην Α΄ πολιορκία τού Μεσολογγίου, έργο τού Peter von Hess.

Με το ξέσπασμα τής Επανάστασης τού 1821 ο Μαυροκορδάτος εξόπλισε ένα πλοίο και μαζί με πολλούς Έλληνες τής Ευρώπης και φιλέλληνες αναχώρησε για την Ελλάδα. Έφθασε στο Μεσολόγγι και άρχισε αμέσως τις ενέργειες για τοπική πολιτική οργάνωση. Ορίστηκε πληρεξούσιος τού Δημητρίου Υψηλάντη και συγκάλεσε τη «Συνέλευση τής Δυτικής Χέρσου Ελλάδος» τής οποίας εξελέγη πρόεδρος.

Συμμάχησε με τους προεστούς και εξελέγη πρόεδρος τής Α΄ Εθνικής Συνέλευσης τής Επιδαύρου, τού Εκτελεστικού Σώματος και αργότερα τού Βουλευτικού. Η σύντομη «Διακήρυξη» που προτάσσεται στο «Προσωρινό πολίτευμα» συντάχθηκε από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον στενό του φίλο Αναστάσιο Πολυζωίδη.

Ο Μαυροκορδάτος όμως για να ενδυναμώσει τη θέση του και να εφαρμόσει τις περί συγκεντρωτικής εξουσίας ιδέες του αποφάσισε να αναλάβει και στρατιωτική δράση, ώστε να αποκτήσει ακόμα μεγαλύτερο κύρος. Γι’ αυτό οργάνωσε εκστρατεία στην Ήπειρο, η οποία έληξε με την αποτυχημένη μάχη τού Πέτα, με αποτέλεσμα ο στρατός των Ελλήνων και φιλελλήνων να υποστεί πανωλεθρία. Ο Μαυροκορδάτος τότε, μαζί με τον Μάρκο Μπότσαρη, τον Δημήτριο Μακρή και πολλούς Σουλιώτες αγωνιστές, κατέφυγαν στο Μεσολόγγι το οποίο είχε άθλια οχύρωση και μόνο 360 υπερασπιστές. Ο Μαυροκορδάτος με τους Σουλιώτες οργάνωσαν την άμυνα τής πόλεως, κέρδισαν χρόνο και κατάφεραν να αποκρούσουν την Α΄ πολιορκία των Τούρκων.

Υποδοχή τού Βύρωνα στο Μεσολόγγι στις 5 Ιανουαρίου 1824. Πίνακας τού Θεόδωρου Βρυζάκη. (Εθνική Πινακοθήκη)

Ο στόχος του να ενισχύσει την κεντρική εξουσία και να καταργήσει την αυτοτέλεια των οπλαρχηγών τον έφερε σε ανοιχτή σύγκρουση με τους στρατιωτικούς και κυρίως με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη. Το 1823 ο Μαυροκορδάτος εξελέγη από τη Β΄ Εθνοσυνέλευση τού Άστρους γραμματέας τού Εκτελεστικού και στη συνέχεια πρόεδρος τού Βουλευτικού. Τότε εκδηλώθηκε η σύγκρουση μεταξύ Βουλευτικού και Εκτελεστικού, των οποίων ηγούντο ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος με τους νησιώτες και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης με τους στρατιωτικούς και τους Πελοποννήσιους, αντίστοιχα. Τον Δεκέμβριο τού 1823 ο Μαυροκορδάτος πήγε πάλι στο Μεσολόγγι ως διευθυντής, τακτοποίησε τα πράγματα και έθεσε τις βάσεις για την ένδοξη άμυνα τής Β΄ πολιορκίας τής πόλης. Όμως, με τον ηρωικό θάνατο τού Μάρκου Μπότσαρη και τον ξαφνικό θάνατο τού λόρδου Μπάιρον, ο Μαυροκορδάτος στερήθηκε δύο πολύτιμα στηρίγματα. Την περίοδο αυτή μαίνονταν στην Πελοπόννησο οι εμφύλιοι πόλεμοι, στους οποίους ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος έλαβε ενεργά μέρος, κάτι που του χρεώνεται ιστορικά. Οι δύο εμφύλιοι έληξαν με την επικράτηση τής κυβερνητικής παράταξης.

Η πολύτιμη προσφορά τού Μαυροκορδάτου στον τομέα τής διπλωματίας αναγνωρίζεται όμως από όλους. Στις επαφές του με τους ξένους εξηγούσε ότι η πτώση τής Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν αναπόφευκτη και ωφέλιμη για τις ευρωπαϊκές δυνάμεις. Στη Διακήρυξη τής Ανεξαρτησίας φρόντισε να εξηγήσει ότι η Επανάσταση ήταν εθνική και όχι ταξική και να καθησυχάσει τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, διαχωρίζοντας τις θέσεις τής Ελληνικής Επανάστασης από τους Καρμπονάρους, καταργώντας τα σύμβολα τής Φιλικής Εταιρείας και καθιερώνοντας ως σημαία τη γαλανόλευκη. Κατάλαβε από την αρχή ότι ο Τζωρτζ Κάνινγκ θα συντελούσε στην αλλαγή τής στάσης τής Αγγλίας απέναντι στην Ελλάδα και έγινε αγγλόφιλος. Φρόντισε να συνάψει δάνειο με την Αγγλία για τους όρους τού οποίου κατηγορήθηκε σφοδρότατα. Η χρησιμοποίηση των χρημάτων τού δανείου θεωρήθηκε από πολλούς αιτία τού εμφυλίου πολέμου.

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, έργο τού Αδάμ Φρίντελ (1830). Από τα πορτρέτα των προσωπικοτήτων που διακρίθηκαν κατά την Ελληνική Επανάσταση

Ο τεράστιος όγκος τής αλληλογραφίας τού Μαυροκορδάτου περιλαμβάνει επιστολές προς κάθε κατεύθυνση. Ο Μαυροκορδάτος πίστευε ότι για την απελευθέρωση τής Ελλάδος ήταν απαραίτητη η εξωτερική βοήθεια. Το 1828 ο Καποδίστριας τον διόρισε μέλος τού Πανελληνίου και τον Μάρτιο τού ίδιου έτους έγινε μέλος τού Γενικού Φροντιστηρίου, με αρμοδιότητα τα ναυτικά. Δεν συμμετείχε στην Δ΄ Εθνοσυνέλευση τού Άργους και δεν αποδέχθηκε τον διορισμό του στη Γερουσία. Γρήγορα ο Μαυροκορδάτος παραιτήθηκε από όλες τις θέσεις του και αποσύρθηκε στην Ύδρα όπου διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην «ανταρσία τής Ύδρας». Το 1833 διορίστηκε από την Αντιβασιλεία υπουργός Οικονομικών (25 Ιανουαρίου) και Στρατιωτικών (3 Απριλίου). Τον ίδιο χρόνο διορίστηκε υπουργός Εξωτερικών και πρόεδρος τού υπουργικού συμβουλίου. Διαφώνησε με την καταδίκη σε θάνατο τού Κολοκοτρώνη και τού Πλαπούτα και οι Βαυαροί τον έστειλαν πρεσβευτή στο Μόναχο σε τιμητική εξορία. Το 1841, ενώ ήταν πρεσβευτής στο Λονδίνο, τον κάλεσε ο Όθων να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο Μαυροκορδάτος έθεσε όρους για ριζικές καθεστωτικές, οικονομικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις και για την απομάκρυνση των Βαυαρών. Ο Όθων δυστρόπησε επί έναν μήνα, μετά δέχτηκε κατ’ αρχήν και ο Μαυροκορδάτος, ως πρωθυπουργός πλέον, υπέβαλε στο παλάτι έκθεση για τις μεταρρυθμίσεις που έπρεπε να γίνουν, η οποία απορρίφθηκε. Για τον λόγο αυτό και παραιτήθηκε. Μετά την Επανάσταση τού 1843 έγινε αντιπρόεδρος τής Συντακτικής Συνέλευσης και τον Μάρτιο τού 1844 πρωθυπουργός. Τον Αύγουστο όμως παραιτήθηκε, προκειμένου να αποτραπεί ο εμφύλιος πόλεμος στον οποίο οδηγούσε τη χώρα το κόμμα τού Κωλέττη.

Πίνακας τού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου από ανώνυμο καλλιτέχνη. Ιδιωτική συλλογή (Wikipedia)

Στις 19 Σεπτεμβρίου 1850 ο Όθωνας, για να αποδυναμώσει την αντιπολίτευση, διόρισε τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο πρέσβη τής Ελλάδας στο Παρίσι με τον βαθμό τού έκτακτου απεσταλμένου και πληρεξούσιου υπουργού. Ο Μαυροκορδάτος επέστρεψε στην Ελλάδα το 1854 και σχημάτισε και πάλι κυβέρνηση, επιτυγχάνοντας να απαλύνει τις συνέπειες τής αγγλογαλλικής κατοχής που επιβλήθηκε κατά τη διάρκεια τού Κριμαϊκού πολέμου, όταν η Ελλάδα με επικεφαλής το βασιλικό ζεύγος θέλησε να υλοποιήσει τη Μεγάλη Ιδέα πολεμώντας στο πλευρό τής Ρωσίας κατά τής Τουρκίας και των Αγγλογάλλων. Από τη θέση αυτή ο Μαυροκορδάτος παραιτήθηκε τον Σεπτέμβριο τού 1855. Το 1863 εξελέγη πρόεδρος τής Επιτροπής για τη σύνταξη σχεδίου τού Συντάγματος Επί τής πρωθυπουργίας του αγοράστηκαν τα πρώτα ελληνικά επιβατηγά ατμόπλοια. Πήγε ο ίδιος στο Λονδίνο όπου παρήγγειλε τρία πλοία έναντι 24.000 λιρών.

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος έζησε την ιστορία τής Επανάστασης και τού νέου ελληνικού κράτους ως πρωταγωνιστής, άλλοτε με θετικό και άλλοτε με αρνητικό πρόσημο. Έζησε την Ελληνική Επανάσταση, δύο εμφυλίους πολέμους και υποδέχθηκε τον λόρδο Βύρωνα στο Μεσολόγγι. Δεν συνεργάστηκε με τον Καποδίστρια, πήρε αξιώματα από τον Όθωνα, έζησε τον Κριμαϊκό πόλεμο, είδε τον γαλλικό στρατό να αποβιβάζεται στον Πειραιά με αποτέλεσμα τη μετάδοση χολέρας στην Αθήνα. Είδε να κατασκευάζονται μεγάλα δημόσια έργα με χρήματα τού Σίμωνα Σίνα και τού Ευάγγελου Ζάππα. Δέχθηκε θετικά την κίνηση των Επτανήσων να ζητήσουν με ψήφισμα την ένωσή τους με την Ελλάδα. Είδε την έξωση του Όθωνα και υποδέχθηκε τον νέο βασιλέα τής Ελλάδας, τον Γεώργιο τον Α΄. Ευτύχησε μάλιστα το 1864 να δει την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα.  

Μέλος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας έγινε το 1840, όταν επρόκειτο να φύγει ως πρέσβης για το Λονδίνο. Το 1850 εξελέγη πρόεδρος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και παρέμενε στη θέση αυτή επικεφαλής 15 Διοικητικών Συμβουλίων. Συνεργάστηκε με εξέχουσες προσωπικότητες τής εποχής: τον Νίκο Χατζόπουλο, φίλο τού Απόστολου Αρσάκη, τον Παύλο Καλλιγά, τον Στέφανο Κουμανούδη, τον Νικόλαο Θεοχάρη, τον Ευστάθιο Σίμο, τον Κωνσταντίνο Ασώπιο, τον Λέοντα Μελά (μετέπειτα πρόεδρο τής ΦΕ) και τον Αλέξανδρο Σούτσο. Επί των ημερών του το Σχολείο τής Εταιρείας απέκτησε μεγαλύτερο κύρος και περιουσία. Είχε την τύχη τα πρώτα χρόνια να συνεργαστεί με τη διευθύντρια Σεβαστή Μάνου. Αναγκάστηκε να απομακρύνει την Ελβετίδα Μουσάρ Κουρβουαζιέ, γιατί δεν μπορούσε το ΔΣ να συνεργαστεί μαζί της. Τότε η βαρόνη Ιφιγένεια Σίνα σύστησε ανεπιφύλακτα στο ΔΣ ως διευθύντρια την Ελβετίδα Αμεναΐδα Καβανιάρη. Επειδή δε η ΦΕ δεν είχε τη δυνατότητα να καταβάλλει τον απαιτούμενο μισθό, το ζεύγος Σίνα ανέλαβε να πληρώνει τη μισθοδοσία της για όσο χρόνο θα παρέμενε διευθύντρια. Η Καβανιάρη αποδείχθηκε η καλύτερη ξένη διευθύντρια τού Σχολείου τής ΦΕ.

Τα γεγονότα που συνέβησαν επί τής προεδρίας του ήταν καθοριστικά για το μέλλον τής ΦΕ:

1) Ο Απόστολος Αρσάκης έκανε την πρώτη του δωρεά στη ΦΕ (1850), την οποία ανακοίνωσε στο ΔΣ ο φίλος του Ανέστης Χατζόπουλος.

Απόστολος Αρσάκης, έργο τού Ι. Δούκα, από την Πινακοθήκη τής ΦΕ

2) Το ΔΣ τής ΦΕ αποφάσισε να αγοράσει την οικία Βούρου, που βρισκόταν στη γωνία των οδών Μενάνδρου (Πεσμαζόγλου) και Σταδίου στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο (1851).

Η οικία Βούρου, στη γωνία Σταδίου και Μενάνδρου (Πεσμαζόγλου), από το Αρχείο τής ΦΕ

3) Αποπερατώθηκε η οικοδόμηση τού Αρσακείου Μεγάρου και πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνιά του (1852).

Το Αρσάκειο στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου και Μενάνδρου (Πεσμαζόγλου). Είναι το πρώτο ιδιόκτητο Σχολείο τής ΦΕ. Κτίστηκε με χρήματα τού Αποστόλου Αρσάκη, ο οποίος ήθελε ένα σχολείο «προκαλούν την προσοχήν των ξένων και την ελπίδα των ομογενών». Η φωτογραφία προέρχεται από το λεύκωμα τού εορτασμού των 50 χρόνων τής ΦΕ. (Αρχείο ΦΕ)

4) Το 1854 έπληξε επιδημία χολέρας τον Πειραιά που γρήγορα εξαπλώθηκε και στην Αθήνα. Το Αρσάκειο την αντιμετώπισε.

5) Καθιερώθηκε τελετή για τις ετήσιες εξετάσεις τού Σχολείου ανοιχτή σε κοινό (1855).          

6) Ψηφίστηκε νέος Διοργανισμός τής ΦΕ (1857).                                                                           

7) Η Ελένη Τοσίτσα προσέφερε 30.000 δρχ. για την ανέγερση νέου Εξωτερικού Αλληλοδιδακτικού Σχολείου (1857).  

8) Το 1858 την Αθήνα έπληξε επιδημία τύφου.

9) Το 1859 ο Τύπος τής εποχής επετέθη στη διευθύντρια τού Σχολείου Μουσάρ Κουρβουαζιέ, διότι συμμετείχε στον εορτασμό τού εθίμου τού Κλήδονα. Η υπερπήδηση τής φωτιάς θεωρήθηκε άσεμνη για την εποχή.

Ο Μιχαήλ και η Ελένη Τοσίτσα. Πίνακας αγνώστου ζωγράφου από την Αλεξάνδρεια.

10) Το Αρσάκειο Διδασκαλείο ανακηρύχθηκε ισότιμο προς τα κρατικά (1861).                                     

11) Ιδρύθηκε η πρώτη Βιβλιοθήκη στο Αρσάκειο (1862).                                                                         

12) Πραγματοποιήθηκε η δεύτερη δωρεά τού Αποστόλου Αρσάκη προς τη ΦΕ. 

13) Εισήχθη το μάθημα τής Ζωγραφικής στα Σχολεία (1863).     

14) Ξεκίνησε η οικοδόμηση τού πρώτου Τοσιτσείου Σχολείου σε σχέδια Λύσανδρου Καυταντζόγλου.

10. Η οδός Σταδίου το 1886. Το παλαιό κτήριο είναι η οικία Βούρου, δίπλα, επί τής Σταδίου, το κτήριο που στέγαζε το Νέο Νηπιαγωγείο και στη γωνία το Τοσίτσειο. (Αρχείο ΦΕ) 

15) Το 1866 πέθανε η Ελένη Τοσίτσα πριν προλάβει να δει τελειωμένο το σχολείο που κτίστηκε με τη δωρεά της.

Το 1863 ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος αποσύρθηκε στο εξοχικό του σπίτι στην Αίγινα, όπου έζησε τυφλός και φτωχός μέχρι το 1865, οπότε πέθανε σε ηλικία 74 ετών. Ο τάφος του βρίσκεται στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Όπως έγραψε γι’ αυτόν ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος στην «Ιστορία τού Ελληνικού Έθνους»: «ο Μαυροκορδάτος υπήρξεν […] ο εξοχότερος πολιτικός ανήρ όν παρήγαγεν η Επανάστασις, επενεργήσας ως ουδείς άλλος εις την τύχην τού έθνους διά τε των αρετών αυτού και των ελαττωμάτων του».

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, από την ανέκδοτη Ιστορία τής ΦΕ «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 1836-1936» τού Στέφανου Γαλάτη, την «Ιστορία τού Ελληνικού Έθνους» τού Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου και το έργο τού Αλ. Γ. Πρωτοψάλτη «Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος, ο βίος και το έργον του μέχρι και τής Καποδιστριακής περιόδου», Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι 1982.