Ανδρέας Μεταξάς

Ο πρώτος “πρωθυπουργός” τής Ελλάδας, 2ος πρόεδρος τής ΦΕ (1841-1850)

Ο Ανδρέας Μεταξάς γεννήθηκε στο Αργοστόλι το 1790. Ήταν γόνος ιστορικής οικογένειας, η οποία προερχόταν από την Κωνσταντινούπολη και είχε εγκατασταθεί στην Κεφαλονιά από τον 15ο αιώνα. Ήταν ο δευτερότοκος γιος τού Πέτρου Μεταξά και τής Βιολέτας Λοβέρδου και είχε άλλα τρία αδέλφια. Εκτός από Ελληνικά μιλούσε Ιταλικά και Γαλλικά και ήταν μελετητής τής αρχαίας ελληνικής Ιστορίας. Λίγα χρόνια πριν από την ελληνική επανάσταση παντρεύτηκε τη Μαριέτα Βούρβαχη. Κατά τα προεπαναστατικά χρόνια εργαζόταν ως δικολάβος. Είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία και όταν κηρύχθηκε η Επανάσταση έσπευσε στην Πελοπόννησο. Μαζί με τον αδερφό του Αναστάσιο και τον εξάδελφό του Κωνσταντίνο συγκρότησαν στρατιωτικό σώμα 350 ανδρών από την Κεφαλλονιά, εξοπλισμένων και με δύο τηλεβόλα που είχε προσφέρει ο Ευαγγελινός Πανάς. Μαζί με τους οπλαρχηγούς Σισίνη και Πλαπούτα εξεστράτευσαν εναντίον των Τουρκαλβανών τού Λάλα. Ο Μεταξάς διακρίθηκε στη μάχη και έκτοτε οι συμπολεμιστές του τον αποκαλούσαν «κόντε Λάλα», όμως τραυματίστηκε και στα δύο χέρια και έτσι δεν μπορούσε πλέον να λάβει μέρος σε μάχες. Γι’ αυτό έκτοτε ασχολήθηκε κυρίως με την πολιτική. Μετά την ήττα τους οι Τουρκαλβανοί κατέφυγαν στην Πάτρα.

Ο Ανδρέας Μεταξάς, έργο άγνωστου καλλιτέχνη. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Με ομόφωνη απόφαση τού Εκτελεστικού στις 25 Μαΐου 1822 ο Μεταξάς πολιτογραφήθηκε Έλληνας κάτοικος Πελοποννήσου, για τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει μέχρι τότε προς την πατρίδα. Το 1822 διορίστηκε υπουργός Αστυνομίας και τον Απρίλιο τού 1826 υπουργός τού Πολέμου. Αργότερα υπήρξε πληρεξούσιος στην Εθνοσυνέλευση του Άργους και μέλος τού Νομοτελεστικού. Μαζί με τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη και τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στάλθηκε από την κυβέρνηση στη Βερόνα, όπου γινόταν το συνέδριο τής Ιεράς Συμμαχίας. Στόχος ήταν να αναζητήσουν οικονομικούς πόρους αλλά και να πείσουν τις Μεγάλες Δυνάμεις να μην επέμβουν εναντίον τής Ελλάδος. Με τη βοήθεια τού Ιωάννη Καποδίστρια, τον οποίο γνώριζε, πέτυχαν τελικά να μην υπάρξει ένοπλη επέμβαση των Δυνάμεων εναντίον τής Ελλάδας.

Ο Ανδρέας Μεταξάς έφιππος στη μάχη τού Λάλα. Έργο τού Peter von Hess, επιχρωματισμένη λιθογραφία.

Ο Ανδρέας Μεταξάς πρωτοστάτησε στην εκλογή τού Ιωάννη Καποδίστρια και παρέμεινε μέχρι τέλους πιστός του σύμμαχος. Ο Καποδίστριας τον τίμησε με σημαντικά αξιώματα. Έγινε μέλος του «Πανελληνίου» και διορίστηκε προϊστάμενος τού «Φροντιστηρίου των στρατιωτικών», καθώς και έκτακτος επίτροπος τής Πελοποννήσου. Από τη θέση αυτή ο Μεταξάς βοήθησε κυρίως στην οργάνωση τού τακτικού στρατού. Μετά τον θάνατο τού Καποδίστρια, αν και ρωσόφιλος, αντιτάχθηκε στην εκλογή τού Αυγουστίνου Καποδίστρια, την οποία θεωρούσε καταστροφική. Παρά ταύτα διετέλεσε μέλος τής προσωρινής κυβέρνησης μέχρι την έλευση τού Όθωνα.

Η Αντιβασιλεία διόρισε τον Μεταξά νομάρχη στη Λακωνία και στη συνέχεια, τον Οκτώβριο τού 1835, σύμβουλο τής Επικρατείας. Σύντομα όμως, λόγω των φιλελεύθερων φρονημάτων του, τον εξόρισαν στη Μασσαλία και αργότερα τον τοποθέτησαν πρέσβη τής Ελλάδας στην Ισπανία. Το 1839, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, διορίστηκε και πάλι σύμβουλος τής Επικρατείας. Το 1841 χρημάτισε υπουργός Στρατιωτικών στην κυβέρνηση τού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Στην Επανάσταση τής 3ης Σεπτεμβρίου αγωνίστηκε για την παραχώρηση Συντάγματος.

Ο Ανδρέας Μεταξάς. Πίνακας τού 1842 από την Πινακοθήκη τής ΦΕ

Μετά τον θάνατο τού Κολοκοτρώνη ο Μεταξάς ανέλαβε αρχηγός τού ρωσικού κόμματος. Την 3η Σεπτεμβρίου τού 1843 ο Όθων τού έδωσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης με σκοπό την προετοιμασία για την ψήφιση τού Συντάγματος. Λίγες ημέρες αργότερα, με απειλή παραίτησης, πέτυχε να πείσει το υπουργικό συμβούλιο για τη διεύρυνση τής κυβέρνησης με τη συμμετοχή των Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και Ιωάννη Κωλέττη, που ήταν αρχηγοί τού αγγλικού και τού γαλλικού κόμματος αντιστοίχως. Πάντως ο Ανδρέας Μεταξάς ήταν ο πρώτος αρχηγός κυβερνήσεως στην πολιτική ιστορία τής Ελλάδος που ονομάστηκε πρωθυπουργός. Η πρωθυπουργία του υπήρξε σοβαρή και επιτυχημένη. Εξελέγη βουλευτής Αττικής και έγινε υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση Ι. Κωλέττη, αλλά παραιτήθηκε επειδή διαφώνησε με τις προσπάθειες τού τελευταίου να παραβιάσει το Σύνταγμα.

Το 1846-1847 διετέλεσε γερουσιαστής και το 1850-1859 εξελέγη και πάλι βουλευτής Αττικής. Το 1850 προάχθηκε σε αντιστράτηγο και παρασημοφορήθηκε με τον Μεγαλόσταυρο τού Τάγματος τού Σωτήρος. Τον Σεπτέμβριο τού 1850 διορίστηκε πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη. Το 1850 ήταν και η χρονιά που αποσύρθηκε από την προεδρία τής ΦΕ. Το 1854 επέστρεψε στην Αθήνα και αποσύρθηκε από την πολιτική. Υποστήριξε κρυφά την εξέγερση τής Θεσσαλίας και τής Ηπείρου, όμως προσπάθησε να αποτρέψει την μετάβαση εκεί τού Όθωνα, προλαμβάνοντας έτσι μεγάλα δεινά.

Οι προσωπικότητες που βρέθηκαν στο τιμόνι τής ΦΕ τα πρώτα χρόνια τής ίδρυσής της μετείχαν ενεργά στα πρώτα βήματα τού ελληνικού κράτους. Ο Ανδρέας Μεταξάς έζησε τη δημιουργία τής Εθνικής Τράπεζας από τον Γεώργιο Σταύρου, συμμετείχε στη στρατιωτική επανάσταση τού Καλλέργη και τού Μακρυγιάννη, βίωσε την αποχώρηση των βαυαρικών στρατευμάτων, έγινε πρωθυπουργός και είδε να γίνονται μετά από αυτόν πρωθυπουργοί ο Κωνσταντίνος Κανάρης, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Ιωάννης Κωλέττης, ο Κίτσος Τζαβέλας και ο Αντώνιος Κριεζής. Έζησε τον αποκλεισμό τού Πειραιά από τον αγγλικό στόλο και την αναγνώριση τού Αυτοκέφαλου τής Εκκλησίας τής Ελλάδος το 1850.

Ο Ανδρέας Μεταξάς έγινε μέλος τής ΦΕ το 1839 και πρόεδρός της από το 1841 έως το 1850, έχοντας προεδρεύσει σε 5 ΔΣ. Όταν έγινε η εξέγερση τής 3ης Σεπτεμβρίου και ονομάστηκε πρώτος «πρωθυπουργός» τής Ελλάδας ήταν συγχρόνως και πρόεδρος τής ΦΕ. Συνεργάστηκε με διακεκριμένες προσωπικότητες, όπως ήταν ο Κωνσταντίνος Κοντογόνης, ο Αναστάσιος Χατζόπουλος, ο Ευστάθιος Σίμος και ο Λέων Μελάς. Το έργο του αποδείχθηκε σημαντικό για την πορεία τού Σχολείου.

Το πρώτο και μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετώπισε ο Ανδρέας Μεταξάς στη ΦΕ ήταν η συσσωρευμένη δυσαρέσκεια στο πρόσωπο τού Ι. Κοκκώνη από μεγάλο μέρος των μελών για δύο λόγους. Πρώτον διότι πίστευαν ότι δεν χρειαζόταν η ΦΕ να ιδρύσει σχολείο θηλέων και δεύτερον διότι κατηγορούσαν τον Κοκκώνη ως ισχυρογνώμονα, επειδή υποστήριζε φανατικά τις απόψεις του. Όμως ο Κοκκώνης κατείχε δημόσια θέση και απολάμβανε σεβασμό από την Αντιβασιλεία και τον Όθωνα σε μια εποχή που ο λαός ξεσηκωνόταν ζητώντας «Σύνταγμα». Πάντως είναι γεγονός ότι κατά τις αρχαιρεσίες τής 21ης Ιανουαρίου 1840 για την ανάδειξη νέου ΔΣ, ο Ιωάννης Κοκκώνης και ο Γεώργιος Γεννάδιος δεν επανεξελέγησαν. Αντιπρόεδρος τής ΦΕ έγινε ο Χρήστος Κλονάρης ή Κλωνάρης, ενώ Γραμματέας ο Δ. Ν. Φωτίλας. Η διαμάχη ολοκληρώθηκε με την πρόταση για αλλαγή τής ονομασίας τής ΦΕ από Φιλεκπαιδευτική σε Φιλοπαιδευτική, που διατυπώθηκε και στη Γενική Συνέλευση των μελών τής ΦΕ τής 29ης Σεπτεμβρίου 1840: «έγινεν έπειτα πρότασις να διορθωθή το όνομα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, εις το Φιλοπαιδευτική, και ούτω να εγγλυφή εις το Μετάλλιον τής Εταιρείας. Συζητηθείσης τής προτάσεως ταύτης αποχρόντως ενεκρίθη παμψηφεί η λέξις Φιλοπαιδευτική». Στο γεγονός εναντιώθηκε σθεναρά ο Κοκκώνης και οι φίλοι του, με αποτέλεσμα να μην εγκριθούν τα Πρακτικά τής Γενικής Συνέλευσης από τα μέλη και η ΦΕ να μην αλλάξει όνομα. Η ικανότητα, η εξυπνάδα και η εντιμότητα τού Ανδρέα Μεταξά συνετέλεσε ώστε η ΦΕ να συνεχίσει απρόσκοπτα το έργο της. Είχε μάλιστα την τύχη επί των ημερών του διευθύντρια τού Νηπιαγωγείου να είναι η Βάμβω Ιωάννου. Μεγάλο πρόβλημα αντιμετώπισε το Σχολείο με την Αγγλίδα διευθύντρια Cannon, η οποία συγκρίνοντας τις μαθήτριες κόρες αγωνιστών και άλλων Αθηναίων με τα παιδιά Άγγλων αριστοκρατών τις υποτιμούσε και φερόταν άσχημα στους γονείς. Η ΦΕ αναγκάστηκε να την απομακρύνει. Ευτυχώς δέχθηκε τη θέση τής διευθύντριας η Κωνσταντινουπολίτισσα Σεβαστή Μάνου για την οποία στα Πρακτικά τής ΦΕ περιλαμβάνονται μόνον ύμνοι.

Έτσι επί τής προεδρίας τού Ανδρέα Μεταξά συνέβησαν ακόμα τα εξής:

1) Το 1842 νοικιάστηκε η οικία Βritsbridge για να στεγάσει το οικοτροφείο τού Σχολείου.

2) Επειδή η βασίλισσα Αμαλία παρακολουθούσε πάντα με ενδιαφέρον το έργο τής ΦΕ, ο Ανδρέας Μεταξάς τής ζήτησε να αναλάβει και επίσημα υπό την προστασία της τη ΦΕ και έτσι ανακηρύχθηκε προστάτις της.

Η βασίλισσα Αμαλία, έργο τού Νικηφόρου Λύτρα, φιλοτεχνημένο το 1893 κατόπιν παραγγελίας τής ΦΕ. Η Αμαλία πίστεψε και υποστήριξε το έργο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και μεσολάβησε ώστε να αγοραστεί το οικόπεδο για την οικοδόμηση ιδιόκτητου Σχολείου. Επισκεπτόταν συχνά το Σχολείο και παρακολουθούσε το έργο του. Έθεσε το Σχολείο υπό την αιγίδα της και ανακηρύχθηκε Μεγάλη Ευεργέτις. Αρχείο ΦΕ.

3) Επί των ημερών του, το 1842, με μεσολάβηση τής βασίλισσας Αμαλίας η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία αγόρασε από τη Μονή Ζωοδόχου Πηγής τής Άνδρου, προς 2 δραχμές τον πήχη, ένα οικόπεδο 8.620 τετραγωνικών πήχεων στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου (τότε ονομαζόταν Μεγάλο Βουλεβάρτο) και Πεσμαζόγλου (τότε ονομαζόταν Μενάνδρου). «Αντικρύ τού κτηρίου τής Βασιλικής Τυπογραφίας». Με μεσολάβηση τού Όθωνα «η συγκατάθεσις τής αγοράς» έγινε «κατά την αίτησιν τής Εταιρείας» (πέτυχε δηλαδή καλύτερη τιμή). Αργότερα η Ιερά Μονή προσέφερε δωρεάν στη Φ.Ε. το υπόλοιπο τμήμα τού οικοπέδου που τής ανήκε. Το 1846 έγινε η θεμελίωση για την ανέγερση τού ιδιόκτητου Σχολείου τής ΦΕ.

Λεπτομέρεια από το «μοντέλο τής πόλεως των Αθηνών τού 1842» των Ιωάννη Τραυλού και Νικηφόρου Γερασίμωφ. Σημειώνονται α) το οικόπεδο που αγόρασε η ΦΕ, β) το κτήριο τού Πανεπιστημίου Αθηνών, γ) το κτήριο τής Βασιλικής Τυπογραφίας, που κτίστηκε μόλις έγινε πρωτεύουσα η Αθήνα (1834), δ) το Προάστιο, η «φοιτητική» συνοικία που δημιουργήθηκε πίσω από το Πανεπιστήμιο, δηλ. η σημερινή Νεάπολη και τα Εξάρχεια. Μουσείο τής Πόλεως των Αθηνών

4) Το 1842 ψηφίστηκε ο Κανονισμός τού Διδασκαλείου τής ΦΕ.

5) Το 1842 ο Ανδρέας Μεταξάς ζήτησε από τον Δήμαρχο Αθηναίων Ανάργυρο Πετράκη τη βοήθεια που όφειλε στη ΦΕ ο Δήμος για τη συντήρηση τού Σχολείου, αφού η ίδρυση σχολείου κορασίων ήταν δική του υποχρέωση.

6) Η αναζήτηση δωρητών ήταν βασική μέριμνα για κάθε ΔΣ τής ΦΕ. Επί προεδρίας Ανδρέα Μεταξά ο Μιχαήλ Τοσίτσας και ο Νικόλαος Στουρνάρης ενίσχυσαν οικονομικά τη ΦΕ.

7) Επειδή ο αριθμός των μαθητριών αυξανόταν συνεχώς, το ΔΣ αναγκάστηκε να ενοικιάσει την οικία Ηπίτου για τη στέγαση τάξεων τού Σχολείου. Ο Ηπίτης ήταν μέλος τής ΦΕ και προσέφερε και τις ιατρικές του υπηρεσίες δωρεάν στις εσωτερικές Αρσακειάδες.

«Ιχνογραφία γενική τού οικοπέδου τής ΦΕ και των πέριξ οδών και οικιών». Είναι το σχέδιο για την οικοδόμηση Σχολείου τής Εταιρείας από τον Σταμάτη Κλεάνθη. Το σχέδιο τού Κλεάνθη προέβλεπε ένα κτήριο σε σχήμα Π με τη διαφορά ότι η κορυφή τού Π δεν έβλεπε στη μεγάλη λεωφόρο, αλλά σε αυλή στο πίσω μέρος τού οικοπέδου. Με τον τρόπο αυτό προστάτευε τις Αρσακειάδες από τα αναιδή βλέμματα των νεαρών Αθηναίων. ΓΑΚ.

8) Το 1844 η ΦΕ έστειλε βιβλία σε σχολεία τής Κρήτης και δέχθηκε στο Διδασκαλείο Κρητικοπούλες υποτρόφους.

9) Επί των ημερών τού Ανδρέα Μεταξά ξέσπασε και η διαμάχη μεταξύ Σταμάτη Κλεάνθη και Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Στο ΔΣ τής 4ης Νοεμβρίου 1845 ζήτησε να λάβει μέρος στον διαγωνισμό για το σχέδιο τού Σχολείου και ο αρχιτέκτων Ζέζος. Επιτροπή μηχανικών τού Στρατού έκρινε τα 3 σχέδια και διατύπωσαν πολλές συγκεκριμένες παρατηρήσεις, οι οποίες όμως μόνο στα σχέδια τού Καυταντζόγλου μπορούσαν να πραγματοποιηθούν, ενώ στις άλλες δύο περιπτώσεις θα έπρεπε να ανατραπεί το αρχικό σχέδιο. Έτσι το ΔΣ τής ΦΕ προέκρινε τα σχέδια τού Λύσανδρου Καυταντζόγλου, παρά το γεγονός ότι ο προϋπολογισμός για την ολοκλήρωση τού έργου ήταν μεγαλύτερος. Ο Κλεάνθης τότε παρέδωσε στον πρόεδρο τής Φ.Ε. έκθεση με τον τίτλο «Έκθεσις περί τού εν Αθήναις ανεγερθησομένου καταστήματος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας», την οποία τού ζήτησε να διαβάσει στη Συνέλευση. Ο Ανδρέας Μεταξάς αρνήθηκε και τότε ο Κλεάνθης τη δημοσίευσε σε ειδικό φυλλάδιο. Στην έκθεση αυτή απάντησε ο Καυταντζόγλου με νέο φυλλάδιο με τον τίτλο «Απάντησις εις την υπό τού κ. Κλεάνθους έκθεσιν περί τού εν Αθήναις ανεγερθησομένου καταστήματος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας». 

10) Καθιερώθηκε το δίπλωμα δημοδιδασκάλου για τις απόφοιτες τής ΦΕ.

11) Το 1850 η βασίλισσα Αμαλία δυσαρεστήθηκε με τη ΦΕ λόγω των αντιβασιλικών δημοσιευμάτων τού Κωνσταντίνου Λεβίδη, ο οποίος ήταν μέλος τού ΔΣ.

Το δίπλωμα που καθιερώθηκε να παίρνουν οι Αρσακειάδες δασκάλες

Ο Ανδρέας Μεταξάς πέθανε στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο τού 1860, σε ηλικία 70 ετών. Ήταν γενναίος, ειλικρινής, ακέραιος και φιλόπατρις. Λόγω τής σωφροσύνης και τής μετριοπάθειάς του ήταν σεβαστός σε όλους τους συνεργάτες και τους συμπολεμιστές του.

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη ιστορία τού Στέφανου Γαλάτη «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 1836-1936», το Λεύκωμα «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια ‒ Τοσίτσεια Σχολεία, 1836-1996» και το Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό.