Λέων Μελάς

Ο συγγραφέας τού «Γεροστάθη» 4ος πρόεδρος τής ΦΕ

Ο Λέων Μελάς ήταν σημαντική προσωπικότητα τού 19ου αι. με ουσιαστική συμβολή στην εκπαίδευση των Ελλήνων. Γόνος τής ηπειρώτικης οικογένειας των Μελάδων, με καταγωγή από το χωριό Παρακάλαμος των Ιωαννίνων, γεννήθηκε το 1812 στην Κωνσταντινούπολη. Πατέρας του ήταν ο μεγαλέμπορος Γεώργιος, μέλος τής Φιλικής Εταιρείας, οπότε ο πρωτότοκος γιος του Λέων μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον που προετοίμαζε την Ελληνική Επανάσταση τού 1821.

Ο Λέων Μελάς, έργο χαρακτικής. Πανδέκτης Θησαυρός Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού (ΙΙΕ)

Με την έκρηξη τής Επανάστασης και μετά τον απαγχονισμό τού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, η οικογένειά του κατέφυγε στην Οδησσό τής Ρωσίας. Εκεί ο Λέων ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές. Πήρε πτυχίο με «Άριστα» από την Ιόνιο Ακαδημία Κέρκυρας και συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο τής Πίζας, όπου αναγορεύτηκε διδάκτορας τής Νομικής. Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1833. Επί δύο χρόνια εργάστηκε ως δικηγόρος στη Σύρο και στο Ναύπλιο. Η ευρεία του μόρφωση και η αμεροληψία του εκτιμήθηκαν από την τότε κυβέρνηση που το 1835 τον διόρισε εισαγγελέα πρωτοδικών Σύρου. Ακολούθησε τον δικαστικό κλάδο και έφθασε στον βαθμό τού αντιεισαγγελέα τού Αρείου Πάγου. Το 1838 διορίστηκε καθηγητής Ποινικού Δικαίου στο νεοσύστατο τότε Πανεπιστήμιο. Ο διορισμός του δεν επικυρώθηκε από τον Όθωνα και εστάλη ως εισαγγελέας στο Ναύπλιο (1837), όπου παρέμεινε μέχρι το 1840. Στις 24 Ιουνίου 1841, σε ηλικία μόλις 39 ετών, ο Αλ. Μαυροκορδάτος τού ζήτησε να αναλάβει το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Από τη θέση αυτή εισηγήθηκε στον Όθωνα σχέδιο νόμου «Προς εφαρμογήν των Συνταγματικών θεσμών εν Ελλάδι», που θα διασφάλιζε την ελευθερία τού Τύπου. Γρήγορα ήρθε σε σύγκρουση με το παλάτι και στις 10 Αυγούστου αναγκάστηκε να υποβάλει την παραίτησή του, την οποία δεν έκανε αποδεκτή ο Όθων, για να τον απολύσει αμέσως μετά.

Λέων Μελάς, έργο χαρακτικής από την «Ποικίλη Στοά», Εθνική Εικονογραφημένη Επετηρίδα (Wikipedia)

Κατά τα γεγονότα τής 3ης Σεπτεμβρίου 1843, με πίεση τού Δ. Καλλέργη και τού Ι. Μακρυγιάννη συμμετείχε στην κυβέρνηση τού Ανδρέα Μεταξά, αναλαμβάνοντας το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Έλαβε μέρος στην Α΄ Εθνική Συνέλευση τού 1843 ως πληρεξούσιος των Ηπειρωτών και ανέλαβε ως κύριος συντάκτης το έργο τής σύνταξης τού πρώτου ελληνικού Συντάγματος. Ύστερα από πρόταση τού προέδρου της Συνέλευσης Πανούτσου Νοταρά, ανέλαβε να εκθέσει ως εισηγητής «το σύνολον των εργασιών τής επιτροπής και την πορείαν την οποίαν αυτή εβάδισεν επί τού έργου της[1]».

Ο λόγος του στη συνεδρίαση τής 1ης Ιανουαρίου 1844 για την ανακοίνωση των διατάξεων τού νέου σχεδίου Συντάγματος αποτελεί μνημείο πολιτικού λόγου. Το ίδιο έτος ανέλαβε και το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Από τις θέσεις αυτές παραιτήθηκε το 1844. Απογοητευμένος από την πολιτική ζωή και με αρκετά κλονισμένη την υγεία του, έφυγε στο Λονδίνο όπου με τον αδελφό του Βασίλειο ασχολήθηκαν με το εμπόριο σίτου. Εκεί άρχισε να δημοσιογραφεί σε εφημερίδες προβάλλοντας τα δίκαια των Ελλήνων. Το 1857 ο Μελάς πήγε στη Μασσαλία, όπου πέθαναν και οι δύο του γιοι. Το 1858 επέστρεψε στην Ελλάδα.

O Λέων Μελάς, ελαιογραφία αγνώστου ζωγράφου. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Μετά την ανατροπή τού Όθωνα το 1862, αναδείχθηκε μέλος τής Β΄ Εθνοσυνέλευσης, πληρεξούσιος τής ελληνικής ομογένειας τής Αγγλίας, και συμμετείχε στις διαβουλεύσεις για την επιλογή νέου μονάρχη. Το 1866, με την έκρηξη τής Κρητικής επανάστασης εναντίον των Τούρκων, ανέλαβε την προεδρία τής «Κεντρικής εν Αθήναις υπέρ των Κρητών Επιτροπής» και προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες, αφού χάρη στις δικές του ενέργειες συγκεντρώθηκε το τεράστιο για την εποχή ποσό των 9 εκατομμυρίων δραχμών.

«Ο Γεροστάθης», το βιβλίο τού Λέοντος Μελά που επί σειρά ετών υπήρξε σχολικό εγχειρίδιο.

Το ενδιαφέρον του για τα εκπαιδευτικά ζητήματα τής χώρας ήταν πολύ μεγάλο. Με το βιβλίο του «Ο Γεροστάθης ή αναμνήσεις τής παιδικής μου ηλικίας» (1858) μόρφωσε πολλές γενιές Ελλήνων, αφού το έργο χρησιμοποιήθηκε ως αναγνωστικό των ανώτερων τάξεων τού δημοτικού σχολείου. Το βιβλίο περιέχει αφηγήσεις κυρίως από την αρχαία ελληνική ιστορία και από τη χριστιανική θρησκεία, οι οποίες αποσκοπούσαν στην εθνική και την ηθική καλλιέργεια των μαθητών. Άλλα έργα του είναι «Χριστόφορος», «Ηθικαί Ομιλίαι», «Χριστιανικαί Δεήσεις», «Παιδαγωγικόν Εγχειρίδιον», «Ασμάτια Χριστιανικά», «Παιδαγωγικόν Εγκόλπιον των Ελληνοπαίδων», «Ο Μικρός Πλούταρχος», «Αι τρεις ηλικίαι», «Νύξεις προς λύσιν τού Ανατολικού Ζητήματος», «Reponse au Rapport du Grand Vezir Adressé à S.M.J le Sultan sur les Affaires de Crete» και το έμμετρο δράμα «Αθανάσιος Διάκος». Ο Μελάς έγραφε κυρίως έργα για παιδιά, ώστε να τα διαπαιδαγωγήσει και να ενισχύσει την εθνική τους συνείδηση.

Ο Λέων Μελάς, πίνακας τού Γ.Ν. Ροϊλού, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ)

Πίστευε ότι η κακοδαιμονία στη νεότερη Ελλάδα θα μπορούσε να εκλείψει αν η νέα γενιά μπορούσε να γαλουχηθεί με ό,τι πιο υψηλό, ανιδιοτελές και ωραίο είχε να επιδείξει ο αρχαίος ελληνικός κόσμος. Ο Μελάς υπήρξε άριστος χρήστης τής καθαρεύουσας, εναντιώθηκε όμως στον λογιοτατισμό. Τα κείμενά του χαρακτηρίζονται από συνάφεια, ακριβολογία, διακριτική χρησιμοποίηση καλολογικών στοιχείων και σεμνή διδακτική διάθεση.

Η αγάπη του για την εκπαίδευση αποδεικνύεται από τη συμβολή του στο έργο τής ΦΕ. Το 1837 έγινε εταίρος τής ΦΕ και το 1843 εξελέγη μέλος τού ΔΣ, ενώ από το 1866 έως το 1871 διετέλεσε πρόεδρος τής ΦΕ, διαδεχόμενος τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Ήταν φυσικό ένας τέτοιος πρωτοπόρος άνθρωπος να λάβει πρωτοβουλίες για την επέκταση και το κύρος τού Σχολείου και τον εκσυγχρονισμό των μεθόδων διδασκαλίας. Εισήγαγε μάλιστα για πρώτη φορά στην Ελλάδα το μάθημα τής Παιδαγωγικής. Στα Πρακτικά τού ΔΣ τής ΦΕ τής 7ης Νοεμβρίου 1870 διαβάζουμε ότι ζητήθηκε από τον Λέοντα Μελά να αναλάβει τη διδασκαλία τής Παιδαγωγικής στο Διδασκαλείο τού Αρσακείου. Όπως γράφει και ο ίδιος στο «Παιδαγωγικόν Εγχειρίδιον» (1871) συμπεριέλαβε τα παιδαγωγικά μαθήματα τα οποία επί οκταετία ευχαρίστως παρέδιδε στις μαθήτριες τού Αρσακείου.

Η εποχή που ο Λέων Μελάς ανέλαβε τα ηνία τής ΦΕ δεν ήταν εύκολη. Κυρίαρχο θέμα στην Ελλάδα ήταν η Επανάσταση στην Κρήτη που είχε μόλις ξεκινήσει. Η θυσία τού Αρκαδίου είχε συγκινήσει όλους τους Έλληνες. Η Ελλάδα έπρεπε να φιλοξενήσει και να περιθάλψει τους Κρήτες πρόσφυγες, γυναίκες και παιδιά κυρίως, που οι άνδρες άφηναν στην Αθήνα, ενώ οι ίδιοι επέστρεφαν στην Κρήτη για να συνεχίσουν τον αγώνα. Οι Επισκοπές των Επτανήσων προσαρτήθηκαν στην Αυτοκέφαλο Εκκλησία τής Ελλάδος. Ο Γεώργιος ο Α΄ παντρεύτηκε την Όλγα, ανιψιά τού Τσάρου τής Ρωσίας. Το 1869 ξεκινούσε η τελευταία φάση τού Κρητικού αγώνα.

Η προσφορά τού Λέοντα Μελά στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία ξεκινάει πολύ πριν εκλεγεί πρόεδρός της. Το 1864 ως μέλος τής Επιτροπής Σχολείων τής ΦΕ επανάφερε το θέμα τής ίδρυσης Νηπιακού Σχολείου. Ο ίδιος μάλιστα και η οικογένειά του προσέφεραν μεγάλο ποσό για την οικοδόμηση τού νέου Νηπιαγωγείου. Κατά τη διάρκεια τής προεδρίας του συνεργάστηκε με πολλές προσωπικότητες, όπως ήταν ο Παναγιώτης Ρομποτής και ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος, μετέπειτα πρόεδροι τής ΦΕ, ο Χρ. Φιλαδελφεύς και ο Νικόλαος Χατζόπουλος. Το Αρσάκειο έζησε μια ήρεμη περίοδο με διευθύντρια την Αμεναΐδα Καβανιάρη.

Τάξη τού Νηπιαγωγείου με τις δύο νηπιαγωγούς. Φωτογραφία τού 1886 από το Αρχείο τής ΦΕ

Επί τής προεδρίας του συνέβησαν αξιοσημείωτα γεγονότα, τα οποία ενίσχυσαν το κύρος τού Σχολείου:                                                                                                                        

1) Έγιναν τα εγκαίνια τού Τοσιτσείου Αλληλοδιδακτικού Εξωτερικού Σχολείου τής ΦΕ στις 22 Φεβρουαρίου1867, όπου φοιτούσαν οι Αθηναίες Αρσακειάδες οι οποίες διαχωρίζονταν πλήρως από τις εσωτερικές (οικότροφες).

Το πρώτο Τοσίτσειο Σχολείο στη γωνία των οδών Τυπογραφίας (Αρσάκη) και Σταδίου. Φωτογραφία τού 1886 από το φωτογραφικό Αρχείο τής ΦΕ

2) Άρχισαν να ιδρύονται τα «Εν Δήμοις Σχολεία τής ΦΕ» στο Μενίδι, στην Κηφισιά, στα Κιούρκα και στο Γαύριο τής Άνδρου (1867). Πρόκειται για προκαταρκτικά σχολεία όπου τα μικρά παιδιά διδάσκονταν την ελληνική γλώσσα με την αλληλοδιδακτική μέθοδο.

3) Το 1868 το Αρσάκειο Μέγαρο φωταγωγήθηκε με φωταέριο.

4) Το 1868 αγοράστηκε η οικία Βάμβα, που βρισκόταν στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου και Τυπογραφίας (Αρσάκη). Όλο το οικοδομικό τετράγωνο ανήκε πλέον στη ΦΕ.

5) Ιδρύθηκε το Αρσάκειο Κέρκυρας (1868). Από τα άλλα Επτάνησα προτιμήθηκε η Κέρκυρα όχι μόνο γιατί γειτνίαζε με την Ήπειρο και έτσι μπορούσαν να σπουδάσουν εκεί Ηπειρώτισσες, αλλά και διότι στο νησί υπήρχε έντονη προσπάθεια διείσδυσης τού δυτικού πολιτισμού και άλλης γλώσσας, αφού στην Ιόνιο Ακαδημία δίδασκαν αλλοδαποί καθηγητές σε ξένη γλώσσα. Η ΦΕ προχώρησε στην ίδρυση αυτή για να καταπολεμηθεί η ετερόδοξος προπαγάνδα και να διαδοθεί η ελληνική παιδεία στην Ήπειρο.

Το Αρσάκειο Κέρκυρας που βρίσκεται στην παλαιά πόλη, δίπλα στον Καθεδρικό Ναό τού Αγίου Φραγκίσκου.

6) Ψηφίστηκε νέος Κανονισμός για τα Παρθεναγωγεία τής ΦΕ (1868).

7) Με επιθυμία τού Απόστολου Αρσάκη η ΦΕ ανέλαβε την οργάνωση και την εποπτεία τού σχολείου που είχε ιδρύσει ο ευεργέτης στη γενέτειρά του. Η ΦΕ αναγκάστηκε να κάνει ειδική τροποποίηση στον Κανονισμό της, γιατί στο σχολείο αυτό φοιτούσαν κυρίως αγόρια.

Το κτήριο όπου στεγαζόταν το Αρσάκειο στη Χοταχόβα όπως είναι σήμερα.

8) Το 1874 πέθανε στη Ρουμανία ο Απόστολος Αρσάκης, με τον οποίο ο Μελάς διατηρούσε φιλία και αλληλογραφία. Ο ευεργέτης τού είχε μεγάλη εμπιστοσύνη και εκτίμηση.

9) Πολλοί Έλληνες τού εξωτερικού από σεβασμό και εμπιστοσύνη στον ίδιο βοήθησαν οικονομικά την ΦΕ.

Ο Μελάς, καταβεβλημένος από τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε, ζήτησε να παραιτηθεί από την προεδρία τής ΦΕ. Το Διοικητικό Συμβούλιο όμως τού ζητούσε συνέχεια να το ξανασκεφτεί. Στην πολιτική εφημερίδα των Αθηνών «Αιών»[2] διαβάζουμε: «Την προσεχή Κυριακήν συγκαλείται εν τω Αρσακείω Γενική Συνέλευσις των μελών τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας διά την λογοδοσίαν τού Διοικητικού Συμβουλίου και την εκλογήν νέου Διοικητικού Συμβουλίου. Επειδή δε κατά την τελευταίαν Συνέλευσιν ο άχρι τούδε Πρόεδρος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας κ. Λέων Μελάς εκφράσας την αμετάθετον αυτού πρόθεσιν να απομακρυνθή τής προεδρίας, αν και παρά την θέλησίν του ως τοιούτον τον εκλέξωσιν, ευχώμεθα όπως κατά τας νέας αρχαιρεσίας η Εταιρεία ανεύρη άξιον τινα διάδοχον τού κ. Λ. Μελά, όστις υπηρετήσας μετά ζήλου επί δεκαετίαν ολόκληρον ως εισηγητής των σχολείων τής Εταιρείας και ως Πρόεδρος αυτής, και την υπόληψιν τού Αρσακείου ομολογουμένως ανύψωσεν, παρά τε τοις ομογενέσιν και τοις ξένοις, και τα χρηματικά μέσα τής Εταιρείας προήγαγεν διά τε των ιδίων αυτού συνεισφορών και διά των δωρεών και κληροδοτημάτων των τε συγγενών και φίλων του.» [3]

Αιών, έτος ΛΓ΄, αρ. 2639, περίοδ. Β΄, 1871. Το προαναφερθέν δημοσίευμα

Ό ίδιος έγραφε «Επείσθην ότι η καλυτέρα εκδούλευσις εις την Ελλάδα είναι τα βιβλία προς μόρφωσιν των παίδων».[4]

Ο Λέων Μελάς, παρά το ότι είχε αναλάβει πλήθος αξιωμάτων, έζησε τα τελευταία χρόνια τής ζωής του ήρεμα, ως δικηγόρος στην Αθήνα, όπου πέθανε στις 8 Οκτωβρίου 1879. Με τη διαθήκη του κληροδότησε μεγάλο μέρος τής περιουσίας του σε πολλά κοινωφελή ιδρύματα και τα βιβλία του στον «Σύλλογο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων».

Ολοκληρώνοντας τη σύντομη βιογραφία του, μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι ήταν μια προικισμένη, πολυσχιδής προσωπικότητα. Με τις ικανότητές του άφησε το στίγμα του σε πολλούς τομείς κατά τα πρώτα βήματα τού ελληνικού κράτους

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, από την ανέκδοτη Ιστορία τής ΦΕ «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 1836-1936» τού Στέφανου Γαλάτη, την «Ιστορία τού Ελληνικού Έθνους» τού Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, το «Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό τής Εκδοτικής Αθηνών (τόμ. 6), το άρθρο τού Παύλου Δρανδάκη στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. ΙΣΤ΄ και δημοσιεύματα τού Τύπου τής εποχής.

[1] Πρακτικά τής εν Αθήναις 3ης Σεπτεμβρίου Εθνικής των Ελλήνων Συνελεύσεως, Εν Αθήναις: Εκ τού Βασιλικού Τυπογραφείου τω ΑΩΜΔ΄ έτει, σ. 109-110.

[2] Ο «Αιών» ήταν πολιτική εφημερίδα των Αθηνών, την οποία εξέδωσε το 1833 ο Τιμολέων Φιλήμων, ιστορικός τής Ελληνικής Επαναστάσεως. Υποστήριζε το ρωσικό κόμμα και αντιπολιτεύτηκε την απόλυτη μοναρχία.

[3] Αιών, έτος ΛΓ΄, αρ. 2639, περίοδ. Β΄, 1871.