Γεώργιος Κουντουριώτης

O πρώτος πρόεδρος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1841)

O Γεώργιος Κουντουριώτης γεννήθηκε στην Ύδρα το 1782. Γονείς του ήταν ο Αντρέας Αναγνώστης Κουντουριώτης και η Μαρία Κοκκίνη, κόρη τού πλούσιου εμπόρου Λάζαρου Κοκκίνη. Το πραγματικό όνομα τής οικογενείας, που είχε αρβανίτικη καταγωγή, ήταν Ζέρβα. Το παρατσούκλι «Κουντουριώτης» έδωσαν στον πρόγονό του Χατζηγιώργη Ζέρβα οι συντοπίτες του, επειδή ζούσε στην Κούντουρα Μεγαρίδος και εξακολουθούσε να φορά την τοπική στολή ακόμα και όταν γύρισε στην Ύδρα.

Μετά τη δολοφονία του πατέρα του, ο Γεώργιος Κουντουριώτης ασχολήθηκε με τη ναυτιλία και το εμπόριο, όπως ο αδελφός του Λάζαρος Κουντουριώτης. Εκτός από τη ναυτιλία ασχολήθηκε και με την πολιτική. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση ήταν ο πιο πλούσιος Έλληνας της εποχής. Αν και θεωρούσε πρόωρη και επικίνδυνη την κήρυξη τής Επανάστασης διέθεσε μεγάλα ποσά και όλα του τα πλοία για τις ανάγκες τού Αγώνα.

Ο Γεώργιος Κουντουριώτης, πίνακας τού Διονυσίου Τσόκου. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Ο Γεώργιος Κουντουριώτης, ασχολήθηκε με την πολιτική οργάνωση τού Αγώνα από το 1823, όταν ξέσπασε ο πρώτος εμφύλιος πόλεμος. Συμμετείχε ως πληρεξούσιος τής Ύδρας στη Β΄ Εθνοσυνέλευση τού Άστρους (1823) και το 1824, με προτροπή τού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, έγινε μέλος τού νέου Εκτελεστικού και εξελέγη πρόεδρος τού Εκτελεστικού (πρωθυπουργός) στο Μεσολόγγι. Οι θέσεις του κατά τη διάρκεια των εμφυλίων κατακρίθηκε από πολλούς. Αλλά και ο αγώνας κατά των Τούρκων επί των ημερών του δεν είχε πάντα αίσια έκβαση. Μετά την απόβαση τού Ιμπραήμ η φανατική τοποθέτησή του στην ομάδα των πολιτικών τον οδήγησε να μην διορίσει αρχηγό έναν έμπειρο στρατιωτικό, όπως ήταν ο Καραϊσκάκης ή ο Κολοκοτρώνης, με αποτέλεσμα ο ελληνικός στρατός να μην είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τον στρατό των Αιγυπτίων. Μετά τη θυσία τού Παπαφλέσσα στο Μανιάκι, o Κουντουριώτης αναγκάστηκε να διατάξει την αποφυλάκιση τού Θ. Κολοκοτρώνη, γεγονός το οποίο ήρθε κάπως αργά, με αποτέλεσμα να μην μπορέσει να αποτρέψει την άλωση τού Μεσολογγίου. Μετά το γεγονός αυτό ο Γ. Κουντουριώτης παραιτήθηκε στις 12 Απριλίου 1826.

Γεώργιος Κουντουριώτης, λιθογραφία τού Karl Krazeisen (1794-1878). Εθνική Πινακοθήκη

Στην Γ΄ Εθνοσυνέλευση τής Τροιζήνας (1827) εναντιώθηκε στην εκλογή τού Ιωάννη Καποδίστρια, όπως και οι περισσότεροι πολιτικοί τής φιλογαλλικής μερίδας. Ωστόσο, μετά την άφιξη τού Κυβερνήτη στην Ελλάδα, στις 23 Ιανουαρίου 1828 διορίστηκε πρόβουλος τής Οικονομίας τού Πανελληνίου (γνωμοδοτικό σώμα), θέση όμως που δεν διατήρησε για πολύ, επειδή σύντομα εντάχθηκε στην αντιπολίτευση. Στις 14 Αυγούστου 1829 διορίστηκε ξανά από τον Καποδίστρια μέλος τής νεοσύστατης 27μελούς Γερουσίας, αλλά δεν αποδέχθηκε τη νέα του θέση. Πήρε ενεργό μέρος στις αντιπολιτευτικές ενέργειες κατά τού Κυβερνήτη και το 1831 πρωτοστάτησε στην αποστασία τής Ύδρας. Μετά τη δολοφονία τού Καποδίστρια (27 Σεπτεμβρίου 1831) διορίστηκε από τη Γερουσία μέλος τής Διοικητικής Επιτροπής, που την αποτελούσαν εκπρόσωποι όλων των πολιτικών παρατάξεων, αποσύρθηκε όμως τον Αύγουστο τού 1832.

O Γεώργιος Κουντουριώτης όπως απεικονίζεται σε ένα από τα 12 μετάλλια που φιλοτέχνησε το 1836 ο Γερμανός καλλιτέχνης Konrad Lange (1909-1856), με στιγμιότυπα και συμβολικές παραστάσεις από τον Αγώνα τού 1821. Μουσείο Φιλελληνισμού.

Στα χρόνια τού Όθωνα διορίστηκε αντιπρόεδρος τού Συμβουλίου τής Επικρατείας (την εποχή εκείνη ήταν πολιτικό και όχι δικαστικό σώμα, όπως είναι σήμερα) και ακολούθησε μετριοπαθέστερη πολιτική. Οι ιδρυτές τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας απευθύνθηκαν σε αυτόν για να αναλάβει πρώτος πρόεδρος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, το 1836, θέση την οποία θα έπρεπε να καταλάβει μια προσωπικότητα αποδεκτή από τον Όθωνα. Στο ιδρυτικό μάλιστα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας αναφέρεται το όνομά του. Παρέμεινε στην προεδρία τής ΦΕ από το 1836 έως το 1841, οπότε αποχώρησε οικειοθελώς.

Το Διάταγμα Ίδρυσης τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας γραμμένο στα Ελληνικά και τα Γερμανικά, με την υπογραφή τού Όθωνα, στο οποίο αναφέρεται το όνομα τού προέδρου της Γεωργίου Κουντουριώτη.

Η ίδρυση τής ΦΕ έγινε ένα χρόνο πριν από αυτήν τού Πανεπιστημίου Αθηνών, το οποίο ιδρύθηκε με ΒΔ στις 14 Απριλίου 1837. Κατά τη διάρκεια τής προεδρίας του στη ΦΕ o Γ. Κουντουριώτης είχε πολύτιμους συνεργάτες: τους τρεις ιδρυτές τής ΦΕ, τον Ιωάννη Κοκκώνη, τον Μισαήλ Αποστολίδη, και τον Γεώργιο Γεννάδιο. Τα προβλήματα τής Εταιρείας ήταν μεγάλα γιατί έπρεπε να εδραιωθεί, να αυξήσει τον αριθμό των μελών της και να βρει δωρητές για να στηρίξουν το έργο της. Η ομάδα αυτή φαίνεται να πέτυχε σπουδαίο και ουσιαστικό έργο και στους τρεις αυτούς τομείς, κυρίως με την υλοποίηση τής ιδέας τους να επικεντρώσουν το έργο τής Εταιρείας στην «εκπαίδευση των κορασίων», όχι μόνο στην πρωτεύουσα αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα. Είχε ακόμα την τύχη τη διεύθυνση τού Σχολείου Θηλέων τής Εταιρείας να αναλάβει η εξαιρετική εκπαιδευτικός Ελένη Πιτταδάκη, η οποία με τη βοήθεια και την καθοδήγηση τού Ι. Κοκκώνη και τού Μισαήλ Αποστολίδη έθεσε σταθερές βάσεις στο εγχείρημα αυτό τής ΦΕ.

Γεώργιος Κουντουριώτης, έργο τού Ιωάννη Δούκα. Από την Πινακοθήκη τής ΦΕ

Η παρουσία τού Γεώργιου Κουντουριώτη στην προεδρία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας ήταν ουσιαστική και συνέβαλε στην εδραίωση τού έργου της. Συγκεκριμένα:

1) Η παρουσία του εξασφάλισε για τη ΦΕ την προστασία τού Όθωνα, πράγμα που συνετέλεσε στην εγγραφή νέων μελών, τα οποία ενίσχυσαν το έργο της. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα έσοδα τής ΦΕ την περίοδο εκείνη ήταν μόνο τα έσοδα από τις εισφορές των μελών και οι προσφορές των δωρητών.

Το δίπλωμα που εδίδετο στα μέλη τής ΦΕ. Εδώ του Κολοκοτρώνη      

2) Επί των ημερών του συντάχθηκε, ψηφίστηκε και εγκρίθηκε ο πρώτος Διοργανισμός (Καταστατικό) τής ΦΕ, που ρύθμιζε το έργο τής Εταιρείας.Ο Διοργανισμός καθόριζε ότι σκοπός τής ΦΕ ήταν «η πρόοδος των δημοτικών σχολείων και η στοιχειώδης εκπαίδευσις τού λαού», «να ευκολύνη την πρόοδον των δημοτικών σχολείων και την διάδοσιν τής στοιχειώδους παιδείας», «να προμηθεύη τα αναγκαία προς τούτο στοιχειώδη βιβλία», «να ενισχύη και να ανταμείβη τους συγγραφείς ή μεταφραστάς των τοιούτων βιβλίων», «να διεγείρῃ την άμιλλαν των μαθητών και την φιλοτιμίαν των δημοδιδασκάλων δι’ ενιαυσίων βραβείων», «να φροντίζη περί τής τελειοποιήσεως τής μεθόδου τού διδάσκειν» και «να βοηθή εις τον πολλαπλασιασμόν των δημοτικών σχολείων». 

3) Επί τής προεδρίας του, κατόπιν εισηγήσεως του Ι. Κοκκώνη, το ΔΣ αποφάσισε να εστιάσει η ΦΕ τη δραστηριότητά της στην «εκπαίδευση των κορασίων», γιατί το ελληνικό κράτος δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να την υποστηρίξει και την είχε αναθέσει εις τους Δήμους, οι οποίοι είχαν άλλες προτεραιότητες. Παρά το γεγονός ότι υπήρξαν πολλές αντιδράσεις, όπως τού Αλ. Ρίζου Ραγκαβή, η απόφαση αυτή δεν ήταν αντίθετη με το Καταστατικό για πολλούς λόγους: α) γιατί και την «εκπαίδευση τού λαού» βοηθούσε, αφού στην έννοια τού λαού συμπεριλαμβάνονται και οι γυναίκες, β) και ευκολύνει «την διάδοσιν τής στοιχειώδους παιδείας» στις γυναίκες, οι οποίες μέχρι τότε δεν μορφώνονταν, γ) συντελούσε στον «πολλαπλασιασμόν των δημοτικών σχολείων», αφού μόρφωνε δασκάλες οι οποίες θα δίδασκαν τις Ελληνίδες.

4) Τον Ιανουάριο τού 1837 ο Ιωάννης Κοκκώνης, στη Γενική Συνέλευση των μελών τής ΦΕ, κάνει για πρώτη φορά λόγο για την ανάγκη ίδρυσης «σχολείου κορασίων».

Η οικία Λογοθέτου, κατοικία τού Προξένου της Αγγλίας στο Μοναστηράκι, στην οποία στεγάστηκε το Σχολείο της ΦΕ για λίγα χρόνια.. Στο βάθος διακρίνονται οι κολόνες τής Βιβλιοθήκης τού Αδριανού. Έργο των Stuart et Revett, The antiquities of Athens 1787.

5) Επί των ημερών του λειτούργησε το πρώτο Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας το οποίο στεγάστηκε στην οικία Βιτάλη – Συριανού (1837), στην οικία Βενθύλου (1837-1838) και αργότερα στην οικία Λογοθέτου (1838-1840) και την οικία Δοσίου (1840). Το Σχολείο τής ΦΕ έθεσε τις βάσεις μιας ιστορίας παιδείας που έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στη γυναικεία εκπαίδευση στην Ελλάδα, άλλαξε την κοινωνική θέση των γυναικών στην ελληνική κοινωνία και εξακολουθεί να προσφέρει στην εκπαίδευση μέχρι σήμερα.

6) Η ΦΕ αποφάσισε την ίδρυση νηπιαγωγείου «της Νηπιαγωγείας αγνώστου ούσης»[1]. Στη Συνέλευση των μελών τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας το 1839 γίνεται για πρώτη φορά λόγος για την ίδρυση Νηπιακού Σχολείου, το οποίο θα δέχεται και μικρά αγόρια «κατά την επιθυμίαν πολλών συνδρομητών επί διδάκτροις». Στόχος τού Σχολείου ήταν να «συμπληρούται εν αυτώ ή να αναπληρούται η κατ’ οίκον αγωγή, σωματική και πνευματική των νηπίων». Έτσι το πρώτο Νηπιαγωγείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας ιδρύθηκε το 1840 (Συνέλευση 7ης Απριλίου 1840) και λειτούργησε στην οικία Δοσίου. Τα 105 νήπια χωρίστηκαν από το Αλληλοδιδακτικό, όμως διευθύντρια και τού Νηπιακού Σχολείου ήταν η Βαμβώ Ιωάννου, ενώ νηπιαγωγός ήταν η Σοφία Τολίου με βοηθό την Ευροσύνη Τσέλλιου.

Στα γεγονότα τής 3ης Σεπτεμβρίου ο Γεώργιος Κουντουριώτης ήταν μέλος τής Επιτροπής τού Συμβουλίου της Επικρατείας, στην οποία είχαν ανατεθεί οι επαφές με τον βασιλιά. Το 1844 έγινε γερουσιαστής και διετέλεσε πρόεδρος τής Γερουσίας από τις 26 Σεπτεμβρίου 1844 έως τις 8 Απριλίου 1847. Στις 8 Μαρτίου 1848 διορίστηκε από τον Όθωνα πρόεδρος τού υπουργικού συμβουλίου (πρωθυπουργός) και ανέλαβε και το Υπουργείο των Ναυτικών. Η κυβέρνησή του αποτελούσε ουσιαστικά συνασπισμό τού γαλλικού και τού ρωσικού κόμματος. Αντιμετώπισε σειρά από εσωτερικές εξεγέρσεις, καθώς και όξυνση των σχέσεων με την Οθωμανική αυτοκρατορία.

Παρέμεινε στην εξουσία έως τις 15 Οκτωβρίου 1848, οπότε παραιτήθηκε, κατηγορώντας το αυλικό περιβάλλον για παρεμβάσεις στο έργο του.

Η υπογραφή τού Γεωργίου Κουντουριώτη. Wikipedia

Ο Γεώργιος Κουντουριώτης δεν είχε τη διοικητική ικανότητα τού αδελφού του Λάζαρου, κάτι που τον οδήγησε στην υιοθέτηση φανατικής θέσης υπέρ των πολιτικών στη διαμάχη τους με τους στρατιωτικούς κατά τη διάρκεια τού απελευθερωτικού αγώνα. Πέθανε στην Ύδρα στις 13 Μαρτίου 1858. Πολλοί αμφισβήτησαν τις ιδέες του ή τις αποφάσεις του, όμως κανένας την εντιμότητά του. Ήταν από τους Έλληνες που ξεκίνησαν τον αγώνα εναντίον των Τούρκων πλούσιοι και πέθαναν φτωχοί.

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίστηκε σε πληροφορίες από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη ιστορία τού Στέφανου Γαλάτη «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 1836-1936», το Λεύκωμα «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια ‒ Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996» και το Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό.

[1] Όπως γράφει ο εκπαιδευτικός Γ.Γ. Παπαδόπουλος «Περί των εν Σύρα Σχολείων», σ.185.