Aνδρών επιφανών πάσα γη τάφος

 «Ανδρών γαρ επιφανών πάσα γη τάφος, και ου                                                                                

 στηλών μόνον εν τη οικεία σημαίνει επιγραφή, αλλά                                                                      

και εν τη μη προσηκούση άγραφος μνήμη                                                                                             παρ’ εκάστω τής γνώμης μάλλον ή τού έργου                                                                                     

ενδιαιτάται»

                           Θουκυδίδου, Περικλέους Επιτάφιος, 2.43.

Το 430 π.Χ. ο Θουκυδίδης έγραψε τα λόγια αυτά για τους πρώτους νεκρούς τού Πελοποννησιακού πολέμου. Για τους επιφανείς άνδρες κάθε τόπος είναι τάφος. Η ανάμνησή τους διατηρείται και στις ξένες χώρες, πιο πολύ στη μνήμη και στις καρδιές των ανθρώπων παρά στα γραπτά μνημεία και στους τάφους. Επιφανείς είναι οι άνθρωποι που υπηρετούν την ανθρωπότητα γι’ αυτό απολαμβάνουν τον σεβασμό όλων. Πατρίδα τους είναι όλη η Γη και μνημείο τους η μνήμη των ανθρώπων. Αυτή η «άγραφος μνήμη», που αποτελεί την ανθρώπινη επικράτηση πάνω στη λήθη που έρχεται με τον χρόνο, αποτελεί και την πολυπόθητη αθανασία. Μια τέτοια προσωπικότητα ήταν και ο μεγάλος ευεργέτης τής Φ.Ε. Απόστολος Αρσάκης.

Η μνήμη του είναι ακόμη ζωντανή στην Ελλάδα και στη Ρουμανία. Ο άνθρωπος αυτός έδωσε τη δυνατότητα στις Ελληνίδες όχι μόνο να μορφωθούν αλλά και να αποκτήσουν ένα επάγγελμα, να γίνουν δασκάλες και να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις τους στα Ελληνόπουλα στην Ελλάδα αλλά και στις κοινότητες τού εξωτερικού, οδηγώντας έτσι την ελληνική κοινωνία στη μεγαλύτερη και πλέον ειρηνική αλλαγή. Επενδύοντας στην παιδεία κέρδισε την «αθανασία», αφού ζει στη μνήμη και στο μυαλό των κοριτσιών αλλά και των αγοριών που μέχρι σήμερα φοιτούν στα Σχολεία που φέρουν το όνομά του. Αλλά και στη Ρουμανία μνημονεύεται ώς τις μέρες μας το όνομά του, αφού συνέβαλε στη δημιουργία τού ρουμανικού κράτους, εργάστηκε για την ανεξαρτησία του και υπηρέτησε τα συμφέροντα τής δεύτερης πατρίδας του ως υπουργός Εξωτερικών.

Το νεκροταφείο Sherban Voda (Wikipedia)

Μετά από μια ζωή γεμάτη προσφορά στην Ελλάδα και τη Ρουμανία, το 1874 καταβεβλημένος από τα γηρατειά ομολόγησε με επιστολή στον φίλο του Νικόλαο Χατζόπουλο ότι «Η λυχνία μου σβέννυται, φίλε Νικόλαε, ου μόνον ελλείψει ελαίου, αλλά και διότι ουδείς δύναται να χορηγήση το τοιούτον.». Την επόμενη ημέρα, στις 16 Ιουλίου 1874, ο Απόστολος Αρσάκης απεβίωσε. Κηδεύτηκε στο νεκροταφείο «Serban Boda» ή αλλιώς «Bellou» στο Βουκουρέστι. Πρόκειται για το μεγαλύτερο και πιο διάσημο νεκροταφείο τής Ρουμανίας, όπου βρίσκονται οι τάφοι πολλών παλαιών οικογενειών και προσωπικοτήτων τής ρουμανικής Ιστορίας. Τη δεύτερη ονομασία «Βellu» πήρε το νεκροταφείο γιατί βρίσκεται σε έκταση που δώρισε στην πόλη ο βαρόνος Barbu Bellu.

H είσοδος τού νεκροταφείου Serbhan Voda (Bellu)  (αρχείο ΦΕ)

Αργότερα η κόρη τού Αρσάκη Ολυμπία, στην οποία είχε ιδιαίτερη αδυναμία, μετέφερε τα οστά του στον οικογενειακό τάφο τού συζύγου της Εμμανουήλ Λαχοβάρη, όπου το 1885 ο γλύπτης Κarl Stork φιλοτέχνησε ένα άγαλμά του. Δυστυχώς το άγαλμα και ο τάφος καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια γερμανικού βομβαρδισμού στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Τα μεταπολεμικά χρόνια και τα ιστορικά γεγονότα που ακολούθησαν δεν επέτρεψαν στους ιστορικούς να ασχοληθούν με τον τόπο ταφής τού Αρσάκη. Ο χρόνος πέρασε. Η έρευνα στις ρουμανικές πηγές ήταν περιορισμένη. «Ο γέρων φθονερός και των έργων εχθρός και πάσης μνήμης», ο χρόνος, έκανε ανενόχλητος το έργο του.

Το 1999 μια ομάδα μαθητών και μαθητριών τού Αρσακείου πραγματοποίησε ταξίδι στη Ρουμανία. Όταν επισκέφθηκαν το νεκροταφείο, οι αρμόδιοι δήλωσαν ότι δεν υπάρχει ο τάφος τού Αποστόλου Αρσάκη, διότι είχε καταστραφεί από βομβαρδισμό. Έκτοτε όσοι εκπαιδευτικοί ή απόφοιτοι τού Αρσακείου προσπάθησαν να επισκεφθούν το νεκροταφείο έκαναν ακριβώς την ίδια διαπίστωση. Δεν υπήρχε πουθενά τάφος στο όνομα τού ευεργέτη και επικρατούσε μεγάλη αταξία σε κάποιες πτέρυγες τού νεκροταφείου.

Φαίνεται όμως ότι τα πράγματα άλλαξαν μετά την ένταξη τής Ρουμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το γερμανικό κράτος ανέλαβε τη συντήρηση και την αποκατάσταση τού νεκροταφείου Βellu. Το έργο ολοκληρώθηκε και εγκαινιάστηκε επίσημα από τον πρέσβη της Γερμανίας το 2014. Παράλληλα, Γερμανοί επιστήμονες ανέλαβαν την εκπόνηση ενός ενημερωμένου τοπογραφικού χάρτη τού κοιμητηρίου, στον οποίο φαίνονται οι τομείς και τα ονόματα των οικογενειακών τάφων που βρίσκονται εκεί.[1] Ο νέος αυτός χάρτης βασίζεται σε έρευνα ειδικών και στα παλαιά αρχεία τού νεκροταφείου, όσα είχαν σωθεί. Είναι λεπτομερέστερος και αξιόπιστος και φυσικά δεν έχει καμία σχέση με τον παλαιότερο χάρτη, ο οποίος λόγω τού χρόνου είχε σχεδόν καταστραφεί.

Ο νέος τοπογραφικός χάρτης τού νεκροταφείου, όπου φαίνεται και ο τομέας 44. (Aρχείο Αρσακείου Ιωαννίνων)

Το καλοκαίρι τού 2022 ομάδα καθηγητών τού Αρσακείου Ιωαννίνων[2] επισκέφθηκαν τη Ρουμανία ακολουθώντας τα βήματα τού Αρσάκη. Αφού διαπίστωσαν, με βάση τον νέο πίνακα, ότι τάφος στο όνομα τής οικογενείας τού Αρσάκη δεν υπήρχε, συνέχισαν την αναζήτηση βασισμένοι στην πληροφορία που είχε δώσει ο Νικόλαος Τροχάνης, μεταφραστής τής Ελληνικής Πρεσβείας στο Βουκουρέστι, ότι η κόρη τού Αποστόλου Αρσάκη Ολυμπία[3] είχε μεταφέρει τα οστά τού ευεργέτη στον οικογενειακό τάφο των Λαχοβάρη.[4] Αποφάσισαν λοιπόν να αναζητήσουν τον τάφο των Λαχοβάρη στον τοπογραφικό πίνακα.

Ο ναός τού κοιμητηρίου κοντά στον τομέα 44 (Wikipedia)

Με βάση τον νέο πίνακα που τοποθέτησαν οι Γερμανοί ερευνητές, στον τομέα 44, έναν πολύ κεντρικό τομέα τού κοιμητηρίου, δίπλα στον κεντρικό ναό, αναφέρεται η ύπαρξη ταφικού μνημείου τής οικογενείας Λαχοβάρη. Κατά την επίσκεψη των καθηγητών στον τομέα 44 διαπίστωσαν ότι από τους 50 τάφους που ευρίσκονται εκεί οι 49 είναι καλοδιατηρημένοι και ταυτοποιημένοι (φέρουν το όνομα τής οικογένειας στην οποία ανήκουν). Ο 50ός τάφος είναι ένα μεγαλοπρεπές οικοδόμημα με κρύπτες, εντελώς κατεστραμμένο. Δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα τής οικογένειας και είναι εμφανώς εγκαταλειμμένος. Διά της εις άτοπον απαγωγής είναι προφανές ότι ο τάφος τής οικογένειας Λαχοβάρη είναι το μοναδικό ανώνυμο ταφικό οικοδόμημα που βρίσκεται στον τομέα 44. Η θέση του σε κεντρικό σημείο τού νεκροταφείου, δίπλα στον κεντρικό ναό, σημαίνει ότι είναι από τους πρώτους τάφους τού νεκροταφείου, κάτι που χρονικά παραπέμπει στην εποχή που έζησε και πέθανε ο Απόστολος Αρσάκης. Είναι λοιπόν πιθανόν να βρισκόμαστε κοντά στον εντοπισμό τού τάφου που φιλοξενεί μέχρι σήμερα τα οστά τού μεγάλου ευεργέτη, εκεί που υπήρχε το άγαλμά του, έργο τού Stork[5].

Είθε στα χρόνια που θα ακολουθήσουν να αποδειχθεί ότι αυτό είναι αλήθεια και να αποδοθούν και τυπικά οι τιμές που αξίζουν σε αυτόν τον μεγάλο ευεργέτη. Γιατί οι ουσιαστικές τιμές αποδίδονται καθημερινά σε αυτόν μέσα στις τάξεις, στα θρανία 6 μεγάλων εκπαιδευτικών συγκροτημάτων στην Ελλάδα και την Αλβανία, με χαμόγελα των παιδιών, με τη δράση των αποφοίτων, με τον μόχθο των εκπαιδευτικών.

Είναι φυσικό για ανθρώπους σαν τον Αρσάκη να είναι «πάσα γη τάφος».

«Ο Γέρων φθονερός

και των έργων εχθρός,

[…]

ότε πλησιάση την γην όπου σας έχει,

θέλει αλλάξειν τον δρόμον του,

ο Χρόνος, το θαυμάσιον χώμα σεβάζων.»

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίστηκε σε στοιχεία από το βιβλίο «Αρσάκης» τού Δ. Μιχαλόπουλου, Filitti Georgeta - Penelea, “Apostol Arsaki - Un personaj uitat” Magazine istoric 1996, «Aποστόλου Αρσάκη έργα», Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία.
• Ευχαριστούμε τον κ. Π. Μαυρόγιαννη και την ομάδα των καθηγητών τού Αρσακείου Ιωαννίνων για τις πρόσφατες πληροφορίες αλλά και για το φωτογραφικό υλικό που έθεσαν στη διάθεσή μας.

[1] «O πρέσβης Cord Meier-Klodt και η σύζυγός του κ. Gladys Abankwa-Meier-Koldt εγκαινίασαν χθες ένα κοινό έργο, πίνακα πληροφοριών για τον χάρτη των τάφων διασημοτήτων στο νεκροταφείο Sherban-Voda (Bellu). Πρόκειται για ένα πολιτιστικό έργο που γεννήθηκε από το πάθος για τη μουσική τής διάσημης τραγουδίστριας Ioanna Radu (Ρουμανίδας τραγουδίστριας λαϊκής και ρομαντικής μουσικής, 1917-1990, που είχε τιμηθεί με πολλά βραβεία). Αναζητώντας τον τάφο της στο νεκροταφείο Bellou, διαπίστωσαν ότι ο τοπογραφικός χάρτης των ταφικών μνημείων ήταν υποβαθμισμένος και αόρατος. Αποφάσισαν λοιπόν να κάνουν αυτό το τελευταίο δώρο στην πόλη που τους φιλοξένησε επί τέσσερα χρόνια. Με τον νέο ενημερωμένο πίνακα οι επισκέπτες θα μπορούν να βρουν τους τάφους των ηρώων τους». Δημοσίευμα τής Γερμανικής πρεσβείας Βουκουρεστίου.

[2] Η ομάδα αποτελείτο από τον διευθυντή τού Αρσακείου Λυκείου Παύλο Μαυρόγιαννη και τους εκπαιδευτικούς Χαράλαμπο Αμπαξή, Ανδρέα Βαμβάκο, Αντώνιο Καναβούρα, Αλέξανδρο Γκόλια.

[3] Η κόρη τού Αποστόλου Αρσάκη Ολυμπία είχε παντρευτεί τον Εmanoil Lahovari, o οποίος κατείχε διάφορα δημόσια αξιώματα. Ήταν πρόεδρος τού Εφετείου το 1862. Είχαν αποκτήσει 3 παιδιά: τη Μαρία, τη Ζωή και τον Αλέξανδρο Εμμανουήλ Λαχοβάρη.

[4] Η οικογένεια Lahovari ήταν ελληνική με αριστοκρατικές ρίζες στη Βλαχία. Γενάρχης της ήταν ο Emanoil (Manolache), που εγκαταστάθηκε στη Βλαχία στο τέλος τού 18ου αιώνα.

[5] Σε πολλούς γειτονικούς τάφους υπάρχουν αγάλματα τού ίδιου γλύπτη. Φαίνεται ότι η βόμβα κτύπησε κυρίως τον τάφο τής οικογενείας Λαχοβάρη γι’ αυτό και υπέστη τόσο μεγάλη καταστροφή.