Ο εορτασμός τής εκατονταετηρίδος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας *

Η συμπλήρωση 100 χρόνων από την ίδρυση τής Φ.Ε. συμπίπτει με μια πολύ γόνιμη για τα Σχολεία περίοδο, αφού η Εταιρεία μπορούσε να υπερηφανεύεται για το νέο της υπερσύγχρονο Σχολείο στο Ψυχικό, αλλά και για το γεγονός ότι λίγα ήταν την εποχή εκείνη τα ιδρύματα στην Ελλάδα που συμπλήρωναν 100 χρόνια ζωής. Το Δ.Σ. ήταν αποφασισμένο να τα γιορτάσει πανηγυρικά και για τον σκοπό αυτό συγκρότησε επιτροπή ήδη από τον Δεκέμβριο τού 1935. Η επιτροπή αποφάσισε να γίνει πενθήμερος εορτασμός. Το πρόγραμμα θα περιελάμβανε θρησκευτικό μέρος, προσφωνήσεις, εκθέσεις, προβολή κινηματογραφικής ταινίας, συμμετοχή σωματείων και στέψη τού τάφου τού Αποστόλου Αρσάκη στο νεκροταφείο Bellou στο Βουκουρέστι. Υπήρχε μάλιστα εκεί και ο ανδριάντας τού ευεργέτη, ο οποίος αργότερα έπεσε και καταστράφηκε από βόμβα κατά τη διάρκεια τού Β΄ Παγκοσμίου πολέμου.

Η επιτροπή αποφάσισε ακόμα να κοπούν αναμνηστικά μετάλλια με το σύμβολο της Εταιρείας, το έτος ιδρύσεως (1836) και το έτος τής εκατονταετηρίδας (1936) και να προχωρήσει στην έκδοση πανηγυρικού λευκώματος. Ο εορτασμός ορίστηκε να πραγματοποιηθεί περί την 29η Οκτωβρίου του 1936, ημέρα εορτασμού τής μνήμης τής Αγίας Αναστασίας τής Ρωμαίας. Τα Σχολεία Πατρών, Κερκύρας και Λάρισας θα αντιπροσώπευαν οι κατά τόπους διοικητικές επιτροπές και 16 μαθήτριες. Όπως είχε αποφασίσει το Δ.Σ. τής Φ.Ε. ο εορτασμός θα γινόταν στο Αρσάκειο Ψυχικού.

Τo μετάλλιο που η ΦΕ απένειμε στα μέλη της. Από τη μία πλευρά έφερε παράσταση ναού που στέγαζε το άγαλμα τής προμάχου Αθηνάς πάνω σε βάθρο και στην άλλη πλευρά υπήρχε σταυρός που περιβάλλονταν από ένα στεφάνι δάφνης και την επιγραφή «Ἡ Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία τοῖς Φιλομούσοις». Κατά τον εορτασμό τής εκατονταετηρίδος αντίγραφο του μεταλλίου αυτού φορούσαν οι μαθήτριες τού Σχολείου ως καρφίτσα ( Αρχείο Μουσείου Μπενάκη)

Πρώτη ημέρα: Την Πέμπτη 28 Οκτωβρίου 1936, στις 8.30 π.μ., πραγματοποιήθηκε Θεία Λειτουργία στον ναό τής Αγίας Αναστασίας τής Ρωμαίας, προεξάρχοντος τού Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσόστομου Παπαδόπουλου, ο οποίος με αφορμή το χωρίο τής «Προς Γαλάτας επιστολής τού Αποστόλου Παύλου» που είχε αναγνωσθεί «ουκ ένι Ιουδαίος και Έλλην, ουκ ένι δούλος ουδέ ελεύθερος, ουκ ένι άρρεν και θήλυ» μίλησε για την εξύψωση τής γυναίκας διά του Χριστιανισμού, την αποστολή της στην κοινωνία και εξήρε την εκατονταετή προσφορά τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στον τομέα αυτό.

Στις 10 π.μ. οι παρόντες οδηγήθηκαν στον μεγάλο διάδρομο τού Σχολείου, ο οποίος είχε διακοσμηθεί αναλόγως, με ανοιχτές τις πόρτες που οδηγούσαν στους επίσης διακοσμημένους χώρους τής τραπεζαρίας και τού θεάτρου. Παρόντες ήταν ο αντιπρόεδρος τής κυβερνήσεως Κ. Ζαβιτσάνος, οι υπουργοί Παιδείας, Γεωργίας και Δικαιοσύνης Κωνστ. Γεωργακόπουλος, Γ. Κυριακού και Γ. Λογοθέτης, ο αρχηγός τού πολιτικού οίκου τού βασιλέως Θ. Αγγελόπουλος (ο βασιλεύς Γεώργιος δεν παρευρέθη την πρώτη ημέρα, διότι βρισκόταν στη Μακεδονία), ο πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Θ. Βορέας, ο πρύτανης τού Πανεπιστημίου Αθηνών Γρ. Παπαμιχαήλ, πολλοί καθηγητές Πανεπιστημίου, ανώτεροι εκπαιδευτικοί, αντιπρόσωποι εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, συλλόγων και κοινοτήτων τού Ελληνισμού τής αλλοδαπής και μεγάλο πλήθος προσκεκλημένων.

Η προτομή τού Απόστολου Αρσάκη, έργο τού γλύπτη Κ. Δ. Κόσσου, φιλοτεχνήθηκε το 1859 και τοποθετήθηκε αρχικά στον α΄ όροφο τού Αρσακείου Μεγάρου, στην Πανεπιστημίου. Το 1936 μεταφέρθηκε στο Αρσάκειο Ψυχικού, όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα. Στο μεγάλο και πλατύ διάδρομο ακριβώς μπροστά από την προτομή τού Αρσάκη έγινε η έναρξη τού εορτασμού τής 100ετηρίδος. (Αρχείο ΦΕ)

Μπροστά από την προτομή τού Αρσάκη είχαν τοποθετηθεί μικρόφωνα και καθίσματα για τους προσκεκλημένους. Η γιορτή άρχισε με τη χορωδία των μαθητριών που τραγούδησαν τον «Ύμνο τής Αρσακειάδος» και αμέσως μετά ο τελετάρχης Αχιλλεύς Κύρου έδωσε τον λόγο στον Μακαριότατο Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο, ο οποίος εξήρε το έργο τής Φ.Ε., την αφοσίωση των διδασκόντων και ευχήθηκε προκοπή για τη νέα 100ετία. Ύστερα μίλησαν ο πρόεδρος τής Ακαδημίας Αθηνών, ο πρύτανης τού Πανεπιστημίου Αθηνών, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος στο Δ.Σ. τής Φ.Ε., ο διευθυντής τής εν Αθήναις Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Οκταβιανός-Πιέρ Μερλιέ, η Πηνελόπη Καΐρη εκ μέρους τού Σ.Α.Φ.Ε. και η Περσεφόνη Παπαδοπούλου, διευθύντρια τής Παιδαγωγικής Ακαδημίας Πατρών, ως εκπρόσωπος των Αρσακείων των επαρχιών αλλά και των Κυπριακών Συλλόγων. Τους παρισταμένους ευχαρίστησε ο Πρόεδρος τής Εταιρείας Κ. Κυριακός. Η χορωδία έψαλε το ορατόριο τού Μέντελσον, ενώ τον πανηγυρικό τής ημέρας εκφώνησε ο Επόπτης των Σχολείων Σπυρίδων Καλλιάφας.

Μετά το τέλος των ομιλιών, ο υπουργός Παιδείας αποκάλυψε 2 αναμνηστικές εντοιχισμένες πλάκες που είχαν τοποθετηθεί εκατέρωθεν τής προτομής τού Αρσάκη. Η μία περιελάμβανε τα ονόματα τού πρώτου Δ.Σ. τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και η δεύτερη τού Δ.Σ. τής εκατονταετίας. Η εορτή τελείωσε με τον ύμνο στον Αρσάκη και τον Εθνικό Ύμνο, τους οποίους έψαλε μαθητική χορωδία. Στη συνέχεια οι προσκεκλημένοι επισκέφθηκαν έκθεση ιχνογραφημάτων και άλλων χειροτεχνημάτων που είχαν ετοιμάσει οι μαθήτριες.

Δεύτερη ημέρα. Την Παρασκευή 29 Οκτωβρίου 1936, δεύτερη ημέρα τού εορτασμού, ο Σύνδεσμος Αποφοίτων τής Φ.Ε., με τη σύμπραξη τού Λυκείου των Ελληνίδων, τού οποίου τα περισσότερα μέλη ήταν Αρσακειάδες, οργάνωσε γιορτή στο θέατρο του Αρσακείου Ψυχικού. Μετά την ενθουσιώδη εισήγηση τής προέδρου τού Συνδέσμου Άννας Γιαννοπούλου τον λόγο πήραν 17 αντιπρόσωποι των απανταχού τού Ελληνισμού Αρσακειάδων. Κατά τη διάρκεια των ομιλιών εμφανίζονταν στη σκηνή τού θεάτρου μαθήτριες που φορούσαν ενδυμασίες τού τόπου τον οποίο εκπροσωπούσε η ομιλούσα. Στο αρχείο τής Φ.Ε. έχουν σωθεί ελληνικές σημαίες με τα ονόματα περιοχών τής Ελλάδος από τις οποίες κατάγονταν οι μαθήτριες. Η Ελένη Χρίστου, πρώην Διευθύντρια τού Διδασκαλείου Θηλέων Κύπρου, παρέδωσε εκ μέρους τού Κυπριακού Συλλόγου Ένωσης των Ελληνίδων πλάκα με έκτυπο τον χάρτη τηής Κύπρου. Η Περσεφόνη Παπαδοπούλου παρέδωσε πλάκα με τα ονόματα των αποφοίτων τού Αρσακείου Πατρών από τής συστάσεώς του μέχρι το 1936. Λίγο πριν από το τέλος τής εορτής τηρήθηκε ενός λεπτού σιγή εις μνήμην των ιδρυτών και η πρώτη πρόεδρος τού ΣΑΦΕ Σοφία Σαββίδου κατέθεσε στέφανο στην προτομή τού Αρσάκη. Η εορτή έληξε με τον Εθνικό Ύμνο.

Τρίτη ημέρα: Το Σάββατο 30 Οκτωβρίου 1936, όλοι οι διδάσκοντες και μεγάλος αριθμός μαθητριών επεσκέφθησαν τον τάφο τού Ι. Κοκκώνη στο Α΄ Νεκροταφείο, όπου έψαλαν τρισάγιο στη μνήμη του. Το απόγευμα τής ίδιας ημέρας οι μαθήτριες τού Αρσακείου Αθηνών και Ψυχικού παρουσίασαν στο θέατρο τού Σχολείου σκηνές από τη ζωή των αρχαίων Ελλήνων, των Βυζαντινών αλλά και τού νεότερου ελληνικού βίου που είχαν διασκευαστεί από τις ίδιες με τη βοήθεια των καθηγητριών τους. Παρουσιάστηκε η σκηνή τής αναγνώρισης Οδυσσέα και Τηλέμαχου, μία πράξη από τις «Αδωνιάζουσες» τού Θεόκριτου, ο διάλογος τού Λουκιανού «Χάρων και Μένιππος», «Η προαγωγή τής Πατρικίας Ζωστής» από το έργο τού Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου «Περί βασιλείου τάξεως», και μία πράξη τής «Καταστροφής τού Αρκαδίου» από τον «Όρκο» τού Μαρκορά. Η χορωδία έψαλε βυζαντινούς ύμνους και νεότερα ελληνικά τραγούδια.

Τέταρτη ημέρα: Την Κυριακή 31 Οκτωβρίου όλες οι μαθήτριες τού Αρσακείου Ψυχικού και Αθηνών μαζί με τις μαθήτριες των επαρχιακών Σχολείων που είχαν έρθει στην Αθήνα, συνολικά περίπου 950 μαθήτριες, οδηγούμενες από τους καθηγητές τής Μουσικής υπό την εποπτεία τής καθηγήτριας Γιαβάση και τού Επόπτη των Σχολείων, των Διευθυντών και των Διευθυντριών, με όλα τα λάβαρα και τις σημαίες τού Σχολείου, διά των οδών Σταδίου, Ερμού και Ευαγγελιστρίας, μετέβησαν συνταγμένες στον Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών. Οι μεγάλες μαθήτριες τής Ακαδημίας μπήκαν στον ναό, ενώ οι μαθήτριες των μικρότερων τάξεων παρέμειναν συνταγμένες στην πλατεία έξω από τη Μητρόπολη. Στη συνέχεια τελέσθηκε η Θεία Λειτουργία, χοροστατούντος το’υ Μακαριότατου Αρχιεπισκόπου Αθηνών. Ύστερα οι μαθήτριες διά των οδών Μητροπόλεως και Όθωνος έφθασαν στο Μνημείο Αγνώστου Στρατιώτου, όπου κατέθεσαν στεφάνι και μίλησε η μαθήτρια τής Ακαδημίας Διώνη Δούμπαση. Τέλος, διά τής λεωφόρου Πανεπιστημίου οι μαθήτριες επέστρεψαν στο Αρσάκειο, όπου και διαλύθηκαν. Το απόγευμα τής ίδιας ημέρας, στις 5 μ.μ. στο θέατρο τού Αρσακείου Ψυχικού «εδιδάχθη» από μαθήτριες των ανωτέρων τάξεων τού Γυμνασίου και τού Διδασκαλείου η τραγωδία τού Ευριπίδη «Ιφιγένεια εν Αυλίδι».

Η Εφημερίδα Ακρόπολη (31/10/1936) περιγράφοντας  το γεγονός  γράφει: «Ἐπρόκειτο για μία εσωτερική οικογενεική γιορτή που περιελάμβανε όμως σαν οικογένεια όλόκληρη σχεδόν  την Ελλάδα, γιατί σ’αυτήν συναντήθηκαν οι απόφοιτοι του 1936  και απόφοιτοι του 1906 και του 1886 και του 1896, γριούλες και κορίτσια από την Αθήνα και την επαρχία, από την Ασία, την Αφρική και την Αμερική που έζησαν κάποτε τα μαθητικά τους χρόνια κάτω από την στέγη του Αρσακείου, μεγάλωσαν με τα όνειρα της Αρσακειάδας και έζησαν με τις όμορφες αναμνήσεις του λαμπρού εκπαιδευτηρίου!

1936. Η πρώτη σελίδα τού προγράμματος για την παράσταση τής τραγωδίας «Ιφιγένεια ἡ ἐν Ταύροις» που παρουσιάστηκε από τις Αρσακειάδες κατά τον εορτασμό τής 100ετηρίδος τής ΦΕ. Στα ονόματα των συντελεστών αναφέρεται το όνομα τού «αειμνήστου Γεωργίου Γαρδίκα» ο οποίος είχε αρχίσει τη διδασκαλία τού έργου αλλά πέθανε το 1936, πριν αρχίσει ο εορτασμός της εκατονταετηρίδος τής ΦΕ. (Αρχείο ΦΕ)

Το έργο που είχε διδάξει ο Γ. Γαρδίκας, σκηνοθέτησε και δίδαξε η φιλόλογος Αγάθη Νικοκάβουρα και ο καθηγητής τής Μουσικής Ορέστης Κοντογιαννίδης. Την παράσταση τίμησε με την παρουσία του ο βασιλεύς Γεώργιος, ο διάδοχος Παύλος, τα μέλη τής οικογένειάς του, οι πριγκίπισσες Ελένη, Ειρήνη, Αικατερίνη, Λουΐζα και οι πρίγκιπες Χριστοφόρος και Ανδρέας.

Μετά το τέλος τής παράστασης οι βασιλείς επεσκέφθησαν το Οικοτροφείο και την έκθεση ιχνογραφημάτων και χειροτεχνημάτων των μαθητριών.

Σε εφημερίδα τής εποχής δημοσιεύτηκε φωτογραφία από το tableau vivant που παρουσιάστηκε κατά τον εορτασμό τής 100ετηρίδος τής ΦΕ. Σε αυτό παρουσιάζονται οι 9 μούσες ενώ ακουγόταν η γνωστή «Επίκλησις στις Μούσες» τού Ανδρέα Κάλβου. Το σύμπλεγμα αυτό των 9 μουσών χρησιμοποίησε η ΦΕ και το 1954, όταν ξεκίνησε η έκδοση τού περιοδικού «Πολύμνια». Η εικόνα αυτή κοσμούσε το εξώφυλλο κάθε τεύχους. (Καθημερινή)

Τα τεύχη τής Πολύμνιας φέρουν στο κάτω μέρος τους την παράσταση των 9 μουσών. (Αρχείο ΦΕ)

Πέμπτη ημέρα: Το πρωί τής Δευτέρας 1ης Νοεμβρίου, τελευταίας ημέρας τού εορτασμού, η Ασπασία Σκορδέλη παρουσίασε τις ικανότητες και τις δεξιότητες των μαθητριών τής Οικοκυρικής σχολής για τα οικιακά με πολύ επιτυχημένες ζωντανές εικόνες (tableau vivant), εκ των οποίων η πρώτη είχε θέμα τη μαγειρική και συνοδευόταν από τραγούδι που υμνούσε την εργασία, η δεύτερη είχε θέμα τη ραπτική και τη χειροτεχνία και συνοδευόταν από τραγούδι που υμνούσε τον αγροτικό βίο και η τρίτη ήταν αφιερωμένη στη μητέρα συνοδευόμενη από το «Νανούρισμα» τού Μότσαρτ.

Επειδή τα τμήματα ξένων γλωσσών ανήκαν διοικητικά στην Οικοκυρική σχολή, μαθήτριες τού Δημοτικού αλλά και τού Διδασκαλείου και τού Γυμνασίου παρουσίασαν μικρές θεατρικές σκηνές στη γαλλική, την αγγλική και τη γερμανική γλώσσα.

Οι σπουδάστριες τής Αρσακείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Πατρών που ήρθαν στην Αθήνα για τον εορτασμό τής 100ετηρίδος της ΦΕ. Φορούν την επίσημη στολή, μπλε ταγέρ, μπερέ και το σήμα τού Σχολείου. (Αρχείο ΦΕ)

Το απόγευμα τής ίδιας ημέρας ολοκληρώθηκαν οι εκδηλώσεις με τη λαμπρή γιορτή τού Διδασκαλείου. Ο εορτασμός άρχισε με εικόνα που αναπαριστούσε το Κρυφό Σχολειό τού Γύζη και απαγγελία τού ποιήματος τού Ι. Πολέμη. Με πολύ πρωτότυπο τρόπο οι μαθήτριες τού Διδασκαλείου συμμετείχαν στην αναπαράσταση, διδάσκοντας σε μικρές μαθήτριες τον τρόπο που γινόταν η διδασκαλία των μαθημάτων με την αλληλοδιδακτική, με την ερβαρτιανή μέθοδο που χρησιμοποιήθηκε αργότερα και τέλος με την νεότερη μέθοδο της ελεύθερης πνευματικής ενέργειας και τού Σχολείου Εργασίας. Έτσι δόθηκε στους θεατές άριστη και ζωηρότατη εικόνα τής ιστορικής εξέλιξης των μεθόδων διδασκαλίας στα Σχολεία τής Εταιρείας τα πρώτα 100 χρόνια. Στη συνέχεια οι μαθήτριες τής Στ΄ τάξεως τού Δημοτικού έπαιξαν ένα έργο γραμμένο από τις ίδιες για την 100ετηρίδα τής Φ.Ε. Η ημέρα τελείωσε με την προβολή μικρής κινηματογραφικής ταινίας, για να γίνει γνωστότερος στους θεατές ο σχολικός βίος των εσωτερικών και των εξωτερικών μαθητριών.

Ταινία από τον εορτασμό τής 100ετηρίδας τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (Αρχείο ΦΕ)

Την κινηματογράφηση του εορτασμού της Εκατονταετηρίδος το Αρσάκειο ανέθεσε στους Αδελφούς Γαζιάδη. Ο Δημήτριος Γαζιάδης ήταν  οπερατέρ, από τους πρώτους σκηνοθέτες του ελληνικού κινηματογράφου. Η καταγωγή του ήταν από την Κωνσταντινούπολη. Το 1920 μαζί με τους αδελφούς του Κώστα  και Μιχάλη ίδρυσε στην Αθήνα τη πρώτη κινηματογραφική εταιρία παραγωγής την «ΝΤΑΓΚ Φιλμ». Μέχρι το 1930 σκηνοθέτησε τις πρώτες αξιόλογες ελληνικές ταινίες του λεγόμενου βωβού κινηματογράφου όπως ήταν η απλή κινηματογράφηση της παράστασης του «Προμηθέα Δεσμώτη» του ζεύγους Σικελιανού στις Δελφικές εορτές. Η Ντάγκ Φίλμ διελύθη γιατί  δεν κατάφερε ν΄ αντιμετωπίσει τον συναγωνισμό των ξένων ταινιών μετά την εμφάνιση του ομιλούντος κινηματογράφου.

Έτσι ολοκληρώθηκε ο πενθήμερος εορτασμός για τον πρώτο αιώνα ζωής τής Φ.Ε. Στο Αρχείο τής Εταιρείας βρέθηκε κινηματογραφική ταινία γυρισμένη από τους αδελφούς Γαζιάδη στην οποία αποτυπωνόταν μέρος τού εορτασμού καθώς και η ταινία που προβλήθηκε την 5η μέρα.

Η τελευταία εκδήλωση για τα 100 χρόνια τής Φ.Ε. πραγματοποιήθηκε στις 16 Μαΐου 1937 με την αποκάλυψη τής αναμνηστικής στήλης, έργο τού γλύπτη Γρ. Ζευγώλη, που προσέφερε ο Σ.Α.Φ.Ε. στο Σχολείο. Η καθυστέρηση οφειλόταν στον καλλιτέχνη γι’ αυτό και συνέπεσε με την ημέρα που τέθηκε ο θεμέλιος λίθος τού Ιδρύματος Μαθητικής Πρόνοιας.

Η μαρμάρινη στήλη που βρίσκεται στον στίβο τού Αρσακείου Ψυχικού με παράσταση δύο γυναικείων μορφών που κρατούν στα χέρια τους κύλικα για να προσφέρουν χοές αποτελεί προσφορά τού Συλλόγου Αποφοίτων τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στο Σχολείο τους, ως έκφραση ευγνωμοσύνης. Η στήλη τοποθετήθηκε στη θέση αυτή τον Μάιο τού 1937 διότι ο γλύπτης Γρ. Ζευγώλης καθυστέρησε την ολοκλήρωση τού έργου. (Αρχείο ΦΕ)

• Οι πληροφορίες προέρχονται από την ιστορία τής Φ.Ε. τού Στέφανου Γαλάτη και αρχειακό υλικό τής Φ.Ε.

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος - ιστορικός