Επιδημίες τού 19ου αιώνα που έπληξαν το Αρσάκειο
«Αλλά η λοιμική προκάλεσε και πολλά άλλα κακά που πρώτη φορά αναφάνηκαν στην πολιτεία, γιατί ο καθένας τολμούσε πιο φανερά, τώρα, να κάνη πράγματα που πριν τα έκανε κρυφά και τούτο επειδή έβλεπαν πόσο απότομη είναι η μεταβολή τής τύχης τού άνθρωπου. Πλούσιοι πέθαιναν ξαφνικά και φτωχοί, που δεν είχαν ποτέ τίποτε, τους κληρονομούσαν και έπαιρναν αμέσως όλη τους την περιουσία. Έτσι, οι περισσότεροι, βλέποντας πόσο εφήμερος είναι ο πλούτος και αβέβαιη η ζωή, βιάζονταν να ξοδέψουν τα χρήματα τους και να χαρούν. Κανείς δεν ήταν πια πρόθυμος να υποβληθή σ’ οποιοδήποτε κόπο για κάτι που άλλοτε μπορούσε να φανή χρήσιμο και τούτο επειδή σκεπτόταν ότι ήταν πιθανό να πεθάνη προτού τελειώσει εκείνο για το όποιο κοπίαζε. Η ευχαρίστηση τής στιγμής και το άμεσο κέρδος κατάντησε να θεωρήται και καλό και χρήσιμο. Ούτε ο φόβος των θεών ούτε οι νόμοι των ανθρώπων τους συγκρατούσαν.»
Θουκυδίδου Ιστορία
Θεραπεία ασθενών στην αρχαιότητα
Πέρασαν πολλοί αιώνες από την εποχή που ο μεγάλος Αθηναίος ιστορικός περιέγραφε τις συνέπειες που είχε για την πόλη των Αθηνών ο λοιμός τού 430 π.Χ. και σίγουρα δεν μπορούσε κανείς να προβλέψει πόσες φορές oι επισημάνσεις αυτές θα επανέρχονταν στο προσκήνιο, πιο επίκαιρες από ποτέ. Από την αρχαιότητα έως σήμερα, δεκάδες επιδημίες και πανδημίες στοίχισαν τη ζωή σε εκατομμύρια ανθρώπους ανά τον κόσμο. Μπορεί στις μέρες μας η πανδημία τού covid-19 να έδωσε στην περιγραφή τού Θουκυδίδη νέα τραγική επικαιρότητα, όμως δεν είναι η πρώτη φορά που η Ελλάδα επλήγη από πανδημία και το κράτος ανέλαβε την αντιμετώπισή της.
Από το 1837 που ιδρύθηκε το πρώτο σχολείο τής ΦΕ μέχρι σήμερα δεν είναι λίγες οι φορές που η Εταιρεία εκλήθη να διαχειριστεί τις συνέπειες μιας πανδημίας, προκειμένου να προστατεύσει τις μαθήτριες που διέμεναν στο οικοτροφείο της.
Η απόβαση των αγγλογαλλικών στρατευμάτων στον Πειραιά
Η μεγαλύτερη επιδημία που έπληξε το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος ήταν η χολέρα που εμφανίστηκε στον Πειραιά το 1854. Ο τσάρος Νικόλαος Α΄ ήθελε να δώσει τέλος στο πρόβλημα τού «μεγάλου ασθενή», δηλ. τής Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έτσι κήρυξε πόλεμο στην Τουρκία και οι Έλληνες ενθουσιάστηκαν επειδή νόμισαν ότι ήρθε η στιγμή για την πραγματοποίηση τής Μεγάλης Ιδέας. Όμως οι ενέργειες τού τσάρου αντιστρατεύονταν τα συμφέροντά τής Γαλλίας και τής Αγγλίας, οι οποίες αποφάσισαν να θέσουν, με στρατιωτικές δυνάμεις, υπό τον έλεγχό τους την Αθήνα και τον Πειραιά για 3 χρόνια, ώστε να σταματήσει ο Όθων να υποδαυλίζει την εξέγερση των Ελλήνων στις υπόδουλες περιοχές τής Ηπείρου, τής Θεσσαλίας και τής Μακεδονίας. Τα στρατεύματα των Αγγλογάλλων πιθανότατα μετέδωσαν την ασθένεια στην πόλη τού Πειραιά, που τότε αριθμούσε 25.000 κατοίκους, εκ των οποίων οι 15.000 ήταν ξένοι στρατιώτες. Στις 6 Ιουλίου 1854 ο υπαστυνόμος Π.Γ. Μελάς ενημέρωσε τον υπουργό Εσωτερικών Ρήγα Παλαμήδη ότι υπάρχουν 3 Έλληνες νεκροί, ενώ όπως είπε «για τους Γάλλους δεν μπορούμε να μάθουμε, διότι τους θάπτουν πολύ μυστικά». Η ασθένεια άρχισε να εξαπλώνεται στον Πειραιά. Η κυβέρνηση απαγόρευσε την μετάβαση από τον Πειραιά σε οποιοδήποτε άλλο μέρος τής χώρας. Τα υγειονομικά μέτρα που ελήφθησαν προστάτευσαν την Αθήνα για δύο μήνες περίπου. Όμως η χολέρα έφτασε στη Σύρο μέσω των εμπορικών πλοίων και στις 14 Οκτωβρίου 1854 η επιδημία ξέσπασε με μεγάλη ένταση και στην Αθήνα και, με διακυμάνσεις, διήρκεσε ώς τις 4 Δεκεμβρίου. Οι κάτοικοι τής πρωτεύουσας και τού Πειραιά έτρεχαν πανικόβλητοι στα χωριά τής Αττικής για να γλιτώσουν. Στην Αθήνα παρέμειναν 20.000 κάτοικοι, οι φτωχότεροι. 1.000 από αυτούς πέθαναν από χολέρα μεταξύ Οκτωβρίου και Δεκεμβρίου 1854. Εφιαλτικός ήταν ο Νοέμβριος τού 1854. Μεταξύ 10 και 22 Νοεμβρίου 1854, πέθαναν από χολέρα στην Αθήνα 453 άτομα. Η περιγραφή που δίνει ο Ν. Δραγούμης, ιδρυτικό μέλος τής ΦΕ, είναι δραματική: «Οικτρόν θέαμα παριστά τας ημέρας εκείνας η πόλις τής Αθηνάς, καθ’ όσον, διά το καινοφανές τής νόσου και την πρόδρομον αυτής τρομεράν φήμην, μέγας αριθμός έφυγον εκ τής πρωτευούσης... Και κατ’ αρχάς μεν άλλο δεν έβλεπες ειμή οχήματα και υποζύγια μετακομίζοντα εις τους λιμένας και τους αγρούς σωρούς ανδρών, γυναικών και παιδιών και άλλο δεν ήκουες ειμή το κύλισμα τροχών και ίππων ποδοβολητόν και υλακάς κυνών και ολοφυρμούς των μενόντων. Μετ’ ολίγον δε αι οδοί μετεβλήθησαν εις ερήμους, τα εργαστήρια εκλείσθησαν, εντός των οικιών εξέλειπε πάσα φωνή και η πόλις από άκρου εις άκρον εσίγησεν ως απέραντον πολυάνδριον. Μόνος ο ήχος των ιδίων σου βημάτων ανέβαινεν εις τας ακοάς σου και εξήγειρε τον τρόμον σου»
Ο Πειραιάς το 1854, τον καιρό τής επιδημίας χολέρας
Υπουργοί, δημόσιοι υπάλληλοι, ο δήμαρχος εγκατέλειψαν τη θέση τους, η διοικητική μηχανή εξαρθρώθηκε, η αγορά παρέλυσε και η κερδοσκοπία οργίαζε. Οι ιερείς δεν δέχονταν να θάψουν τους νεκρούς και ο λαός κατέβηκε στους δρόμους ζητώντας από τον Αρχιεπίσκοπο να κάνει λιτανείες για να διώξει το κακό. Αν δεν υπήρχε ισχυρή φρουρά και αν δεν παρέμεναν στη θέση τους οι βασιλείς, οι οποίοι με καθημερινές εμφανίσεις σε διάφορα μέρη τής πόλης έδειχναν την αλληλεγγύη τους, σίγουρα θα είχαν γίνει πολλές εξεγέρσεις και λεηλασίες.
Η περίοδος αυτή ήταν πολύ δύσκολη για τα Σχολεία τής ΦΕ. Οι περισσότερες μαθήτριες είχαν ακολουθήσει τους δικούς τους στα γύρω χωριά. Οι εσωτερικές μαθήτριες είχαν αποκλεισθεί στο Σχολείο, το οποίο με χίλια βάσανα προσπαθούσε να προμηθευτεί τα απαραίτητα για τη διατροφή τους. Παράλληλα, το βοηθητικό προσωπικό φρόντιζε να τηρείται απόλυτη καθαριότητα και οι γιατροί παρακολουθούσαν πολύ συχνά την υγεία των μαθητριών. Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία εξ αιτίας της επιδημίας στερήθηκε των υπηρεσιών τριών εκ των ιδρυτικών μελών της. Πέθαναν ο Γεώργιος Γεννάδιος, ο περίφημος Δάσκαλος τού Γένους σε ηλικία 68 ετών, ο αγωνιστής και πρόεδρος τού Αρείου Πάγου Ιωάννης Σωμάκης και ο αγωνιστής Ιωάννης Ζαφειρόπουλος.
Η επιδημία τής χολέρας φαίνεται ότι ήταν και η αιτία που χάθηκε και η τελευταία ευκαιρία να επισκεφθεί την Αθήνα ο Απόστολος Αρσάκης. Το Σχολείο είχε εγκατασταθεί στο νέο μεγαλοπρεπές κτήριο από τον Νοέμβριο τού 1852 . Επειδή δεν κατέστη τότε δυνατόν να παρευρεθεί ο Αρσάκης αποφασίστηκε η επίσημη τελετή να γίνει μαζί με τα θυρανοίξια το ναού, τα οποία μετά από πολλές αναβολές ορίστηκαν για τις 22 Μαΐου 1855. Όμως ούτε και τότε ήρθε ο Απόστολος Αρσάκης λόγω «ων πολιτικών περιστάσεων» όπως είπε ο ίδιος. «Πολιτικές περιστάσεις» θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τον Κριμαϊκό πόλεμο, την ένοπλη σύγκρουση τής Ρωσικής Αυτοκρατορίας και των συμμαχικών δυνάμεων τής Βρετανίας και τής Γαλλίας, ο οποίος ξεκίνησε με αφορμή τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο. Όμως η επιδημία τής χολέρας που είχε ξεσπάσει στην Αθήνα από τον Σεπτέμβριο μέχρι τον Δεκέμβριο τού 1854 έγινε αιτία να μην έρθει στην Αθήνα ο Απόστολος Αρσάκης. Βέβαια ο μεγάλος ευεργέτης μάθαινε τα πάντα για τις δραστηριότητες τού Σχολείου που έφερε το όνομά του, όμως ποτέ δεν αξιώθηκε να το επισκεφθεί ο ίδιος.
Χολέρα στην Αθήνα το 1854. Σκίτσο τής εποχής
Το 1858 φαίνεται ότι ενέσκυψε επιδημία τυφοειδούς πυρετού. Στα Πρακτικά μάλιστα τής ΦΕ αναφέρεται και ο θάνατος τής Πολυξένης Α. Ιωαννίδου, υποτρόφου των Δήμων Μονεμβασίας, Ζάρακος και Βοιών, και το γεγονός ότι νόσησε ακόμα και μία εσωτερική μαθήτρια. Το Δ.Σ. αναγκάστηκε να εντείνει τα μέτρα αντιμετώπισης τής επιδημίας στο Παρθεναγωγείο. Κάθε μέρα βρίσκονταν στο Σχολείο 2 γιατροί, ο Ολύμπιος και ο Λίνδερμάϊερ. «Εγκριθέντων δε διαφόρων άλλων μέσων καπνίσματος και καθαρισμού, εθεωρήθη αναγκαίον να γίνει προς καιρόν κι αραίωσις κλινών. Διά τούτο αποφασίζεται να διακοπώσι επί μία ή δύο εβδομάδας τα μαθήματα τού αλληλοδιδακτικού και των κατωτέρων τάξεων τού Ελληνικού σχολείου».
Νέα επιδημία οστρακιάς ενέσκυψε δεκατέσσερα χρόνια μετά. Στη συνεδρία τού Δ.Σ. τής 19ης Απριλίου 1872 ο Αλέξ. Αντωνιάδης, στην προσπάθειά του να διαφυλάξει την υγεία των εσωτερικών μαθητριών, ανακοίνωσε ότι «Υπαρχούσης επιδημίας κόκκινης εν τη πόλει, γνωμοδοτεί να απαγορευθεί η φοίτησις εις τα ημισύσσιτα και εξωτερικά κορίτσια για να παραμείνουν στις οικίες τους. Να απαγορευθεί η έξοδος κατά την προσεχή εορτή τού Αγίου Γεωργίου εις τας συσσίτους ομοίως και εις τας εσωτερικάς επιμελητρίας και διδασκαλίσσας. Να διακοπεί η επικοινωνία των εσωτερικών μαθητριών με τις εξωτερικές και να απαιτείται κάθε εβδομάδα από τις εξωτερικές μαθήτριες πιστοποιητικό ιατρού διά να βεβαιώνει ότι δεν υπάρχει μόλυσμα εν τη οικία αυτών». Έναν μήνα μετά, η Αμεναΐς Καβανιάρη, επειδή υπήρχε ακόμα επιδημία οστρακιάς, πρότεινε «να αναβληθώσι οι εξετάσεις μέχρι τού Αυγούστου». Το Δ.Σ. αποφάσισε να πραγματοποιηθούν οι εξετάσεις την τακτή ημέρα, αρκεί να διεξαχθούν στις 11π.μ. και να απαγορευτεί η επικοινωνία των θεατών με τις μαθήτριες. Αποφασίστηκε ακόμη να απαγορευτεί η προσέλευση σε μικρά παιδιά. Στη συνεδρία τού Δ.Σ. τής 10ης Μαΐου απαγορεύτηκε η έξοδος τού εσωτερικού εκπαιδευτικού προσωπικού, «προς αποφυγήν μεταδόσεως τής επιδημίας οστρακιάς εντός τού Οικοτροφείου».
Αρσακειάδες τού 1886 με τη διευθύντρια τού σχολείου Γιοχάνα Κλέμπε
Νέα επιδημία ευλογιάς ενέσκυψε 12 χρόνια αργότερα. Στη συνεδρία τού Δ.Σ. τής 22ας Δεκεμβρίου 1883 ανακοινώθηκε ότι «ένεκα των εγγιζουσών εορτών και τής επικρατούσης επιδημίας ευλογιάς, απεφασίσθη να διακοπώσι τα μαθήματα και τού Αρσακείου μέχρι τής 10ης Ιανουαρίου 1883». Ένα δημοσίευμα μάλιστα στη σατιρική εφημερίδα «Παλιάνθρωπος[1]» τού 1883 [«Παλῃάνθρωπος», έτος Β΄, αριθ. 69 / 18 Φεβρουαρίου 1883] μας πληροφορεί ότι τον Δεκέμβριο τού 1883 το Αρσάκειο, όπως και όλα τα σχολεία τής χώρας, παρέμειναν κλειστά λόγω μιας επιδημίας ευλογιάς. Ο συντάκτης τού άρθρου δεν αναφέρεται μόνο στο γεγονός τού κλεισίματος τού Σχολείου, αλλά ψέγει τους υπεύθυνους τής ΦΕ, γιατί εισέπραξαν δίδακτρα εκείνο τον μήνα, ενώ δεν έγιναν μαθήματα. Κατά τον γράφοντα, δηλαδή, τον μήνα εκείνο δεν έπρεπε να πληρωθεί το προσωπικό τού Σχολείου, το οποίο παρέμενε στο Αρσάκειο για να φροντίζει για την καθαριότητα αλλά και για τη διδασκαλία των εσωτερικών μαθητριών. Ακόμα, ο συντάκτης τού άρθρου κάνει συστάσεις στο Δ.Σ. να επισκευάσουν μία αίθουσα τού εξωτερικού Σχολείου γιατί ήταν πολύ κρύα. Το πρόβλημα που επισημαίνει η δεύτερη αυτή παρατήρηση ήταν βεβαίως γνωστό στο Δ.Σ., γι’ αυτό και προγραμμάτιζε να προχωρήσει στην οικοδόμηση ενός νέου, μεγάλου και σύγχρονου κτηρίου στο οικοδομικό τετράγωνο που είχε στην ιδιοκτησία της η Φ.Ε.
Το 1890 νέα επιδημία τύφου κτύπησε την Αθήνα. Στη συνεδρία τού Δ.Σ. τής 3ης Ιανουαρίου 1890 αναγνώσθηκε το υπ’ αριθμ.19253/12475 τού Υπουργείου Δημοσίας Εκπαιδεύσεως «δι’ ου παρακαλεί την επί τινας ημέρας διακοπήν των μαθημάτων των σχολείων ημών ένεκα τής εν τη πόλει επικρατούσης νόσου». Το Συμβούλιο ανακοίνωσε αμέσως στις εξωτερικές μαθήτριες το γεγονός, με την επισήμανση ότι η επανέναρξη των μαθημάτων θα τους κοινοποιηθεί διά τού Τύπου. Στις εσωτερικές μαθήτριες ανακοινώθηκε ότι όσες, λόγω των εορτών, μεταβούν στις οικογένειές τους, θα παραμείνουν εκεί για όλο το διάστημα των εορτών. Στις 24 Ιανουαρίου 1890 το Δ.Σ. αποφάσισε να απαγορεύσει την έξοδο των εσωτερικών μαθητριών στις 2 Φεβρουαρίου. Τον Νοέμβριο τού 1894, μάλιστα, η πρωτεύουσα επλήγη εκ νέου από επιδημία τύφου έπειτα από ραγδαίες βροχές, καθώς τα νερά τού δικτύου των Αθηνών «ερρυπάνθηκαν υπό ομβρίων υδάτων». Την εποχή εκείνη αναφέρεται ότι ασθένησαν και πολλές εσωτερικές μαθήτριες τού Αρσακείου και κατεβλήθησαν μεγάλες προσπάθειες για τη θεραπεία τους εκ μέρους τής Φ.Ε.
Αλλά και κατά τον 20ό αιώνα, όμως, δεν έλειψαν οι επιδημίες. Ελονοσία και φυματίωση ταλαιπώρησαν επί σειράν ετών τον ελληνικό πληθυσμό.
Το ίδιο συνέβη και τον 21ο αι., αφού ήδη από τη 2η δεκαετία του εμφανίστηκαν διάφορες επιδημίες, όπως Η1Ν1 και Covid-19. Όμως κάθε μολυσματική ασθένεια είναι και μια κοινωνική εμπειρία όχι μόνο για την κοινότητα των ασθενών και των γιατρών αλλά για όλους. Είναι ένα συλλογικό στοίχημα για να μη χάσουμε την εμπιστοσύνη μας στον ορθολογισμό, την αλληλεγγύη και τη σπουδαιότητα τής ατομικής ευθύνης. Κάθε επιδημία έχει τεράστιο αντίκτυπο στην προσωπική ζωή των ανθρώπων, στις οικογένειες στις κοινωνίες. Οι μεγάλες επιδημίες έχουν αντίκτυπο στην οικονομία. Οι άνθρωποι αποσταθεροποιούνται επηρεασμένοι από την ανεργία και την ασθένεια. Σήμερα μια επιδημία χολέρας δεν θα κατέστρεφε μια σύγχρονη μεγαλούπολη, γιατί υπάρχουν πλέον οι κατάλληλες υγειονομικές υποδομές. Όμως είναι πολύ εύκολο ένα υγειονομικό φαινόμενο που συμβαίνει το πρωί στην Ιαπωνία, το βράδυ να έχει φτάσει στη Ν. Υόρκη και την Ευρώπη. Ας ελπίσουμε ότι θα μπορέσουμε ανακαλύψουμε ξανά την έννοια τού μέτρου και θα καταφέρουμε να αλλάξουμε, ώστε να μη συμβούν ξανά στο μέλλον τόσοι άδικοι θάνατοι και να μην επαναληφθεί η ταλαιπωρία τόσο πολλών ανθρώπων.
[1] Η πολιτικοσατιρική εφημερίδα τού Ι. Βερβέρη, στην οποία περιλαμβάνεται το δημοσίευμα, είχε ως προμετωπίδα τη διακήρυξη «Η αρχή μου είναι να μην έχω αρχή» και είχε μεγάλη κυκλοφορία. Το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε στις 16/8/1882. Η εφημερίδα χρησιμοποιούσε την ακραία δημοτική, έκανε χοντροειδή σάτιρα και είχε κηρύξει πόλεμο κατά τής «πλουτοκρατίας». Η εμπάθεια και ο φανατισμός που έδειχνε εναντίον τού Αρσακείου φαίνεται ότι προερχόταν διότι το είχε κατατάξει και αυτό στην «πλουτοκρατία».
Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ
Φιλόλογος – ιστορικός
* Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο και τα Πρακτικά τού Δ.Σ. τής Φ.Ε., καθώς και στην ανέκδοτη» Ιστορία της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας» τού Στέφανου Γαλάτη.
