Το Αρσάκειο Ψυχικού νοσοκομείο κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο
Μπορεί επισήμως ο πόλεμος να κηρύχθηκε την 28η Οκτωβρίου τού 1940, όμως η ελληνική κυβέρνηση είχε από καιρό εκπονήσει σχέδιο επιστράτευσης, το οποίο μαζί με τον αναγκαστικό νόμο 2005/39 προέβλεπε την επίταξη κτηρίων για την αντιμετώπιση των αναγκών τού πολέμου.
28 Οκτωβρίου 1940. Έλληνες στρατιώτες σπεύδουν να παρουσιαστούν στις μονάδες τους. Φωτογραφία στην οδό Πανεπιστημίου εμπρός από την Εθνική Βιβλιοθήκη.(Φωτογραφικό Αρχείο Γεν. Επιτελείου Στρατού)
Με την κήρυξη τής επιστράτευσης, μετά την 28η Οκτωβρίου 1940, πέραν των προβλεπόμενων στρατιωτικών νοσοκομείων, κρίθηκε αναγκαίο να αναπτυχθούν και επιπλέον μονάδες υγείας. Έτσι επιτάχθηκαν, μεταξύ άλλων, το Αρσάκειο Ψυχικού, το Κολλέγιο Ψυχικού, το Λεόντειο Λύκειο Πατησίων και το Μαράσλειο Διδασκαλείο, τα οποία μετατράπηκαν σε νοσηλευτικές μονάδες για την περίοδο τού πολέμου.
Το ανώτερο προσωπικό που κλήθηκε να επανδρώσει τα στρατιωτικά νοσοκομεία ήταν στο μεγαλύτερο ποσοστό του είτε έφεδροι εκ μονίμων είτε έφεδροι εξ εφέδρων αξιωματικοί Υγειονομικού. Λίγοι ήταν οι μόνιμοι αξιωματικοί τού Υγειονομικού, οι οποίοι λάμβαναν κυρίως διοικητικές θέσεις σε νευραλγικούς νοσηλευτικούς σχηματισμούς. Το υπόλοιπο προσωπικό ήταν ένας μικρός αριθμός μόνιμων αδελφών νοσοκόμων, κατώτερο προσωπικό και νοσοκόμοι, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν έφεδροι και δεν είχαν εκπαιδευτεί στα καθήκοντα τού νοσοκόμου. Σημαντική ήταν η προσφορά τού Ερυθρού Σταυρού, ο οποίος παρείχε νοσηλευτική φροντίδα, στελέχωνε νοσοκομειακές μονάδες και σταθμούς πρώτων βοηθειών για την περίθαλψη των τραυματιών, διοργάνωνε συσσίτια και διένειμε κουβέρτες και είδη ρουχισμού. Πολλές Αρσακειάδες έγιναν μέλη τού Ερυθρού Σταυρού εκπαιδεύτηκαν και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους ως εθελόντριες αδελφές νοσοκόμες.
«Η Αρσακειάδα αδελφή περιποιείται τους ηρωικούς τραυματίες μας». Έργο ζωγραφικής τής μαθήτριας τού Αρσακείου Ελένης Μαθιοπούλου εμπνευσμένο από την περίοδο 1940-1944. (απο το αρχείο της Φ.Ε.)
Έτσι ο Ερυθρός Σταυρός ενίσχυσε τον αγώνα με περίπου 2.800 διπλωματούχες αδελφές εθελόντριες και 120 γυναίκες οικονόμους. Τα στρατιωτικά νοσοκομεία στελεχώθηκαν με το κατάλληλο προσωπικό. Παράλληλα επιτάχθηκε φαρμακευτικό και υγειονομικό υλικό για τη δημιουργία αποθέματος για τις ανάγκες των νοσοκομείων.
«Οι Αρσακειάδες στα συσσίτια». Έργο ζωγραφικής τής Αρσακειάδας Α. Σταθοπούλου. (απο το αρχείο της ΦΕ)
Από την επόμενη ημέρα τής επίταξης ο στρατός άρχισε με ταχύτατους ρυθμούς να ετοιμάζει το κτήριο τού Αρσακείου. Στον στίβο γράφτηκε με μεγάλα άσπρα ψηφία ο αριθμός 401, ώστε οι εχθροί να γνωρίζουν τη χρήση τού κτηρίου ως νοσοκομείου και να μη το βομβαρδίσουν. Στο δάσος τοποθετήθηκαν τολ για τη διαμονή των στρατιωτών που φύλασσαν το νοσοκομείο.
Γυμναστικές επιδείξεις στο Αρσάκειο Ψυχικού. Η φωτογραφία είναι τού 1953 και διακρίνονται ακόμη στο δάσος τα τολ που φιλοξενούσαν τους στρατιώτες. (απο το αρχείο της ΦΕ)
Στο Αρχείο τής ΕΡΤ υπάρχει ταινία στην οποία παρουσιάζονται μέλη νεανικής οργάνωσης να επισκέπτονται και να προσφέρουν δώρα στους τραυματίες πολέμου στο νοσοκομείο στο Αρσάκειο Ψυχικού.
Απόσπασμα από ταινία προερχόμενη από το Αρχείο της ΕΡΤ (46234) το 1940 με τίτλο «Στα Μετόπισθεν».
Όλες οι αίθουσες στις οποίες πριν λίγες μέρες αντηχούσε το γέλιο των Αρσακειάδων μετετράπησαν σε κοιτώνες. Κάποιες μετετράπησαν σε χειρουργεία, ενώ το κτήριο Μαθητικής Προνοίας χρησιμοποιήθηκε για τη διαμονή των νοσηλευτριών.
Το κτήριο Μαθητικής Προνοίας, δώρο τού Σ.Α.Φ.Ε. στη Φ.Ε. ( απο το αρχείο του ΣΑΦΕ)
Ο ιερέας τού ναού τής Αγίας Αναστασίας τελούσε τακτικά Θεία Λειτουργία και οι τραυματίες κοινωνούσαν των Αχράντων Μυστηρίων. Άλλοτε πάλι ο θλιμμένος ήχος τής καμπάνας ανακοίνωνε τον θάνατο κάποιου παλικαριού. Το μικρό εκκλησάκι τού Αρσακείου την περίοδο τού πολέμου στέγασε τις ελπίδες, τις προσευχές αλλά και τον θρήνο πολλών ανθρώπων.
Αρσακειάδες νοσοκόμες και στρατιωτικοί ως τιμητική φρουρά σε μνημόσυνο πεσόντων κατά τον πόλεμο τού 1940 στον ναό τής Αγίας Αναστασίας τής Ρωμαίας. ( απο το αρχείο της ΦΕ)
Στις 27 Απριλίου 1941 τα πρώτα στρατιωτικά τμήματα τής Βέρμαχτ εισέβαλαν στην ελληνική πρωτεύουσα. Άδειοι δρόμοι και κλειστά παράθυρα τους υποδέχθηκαν προοιωνίζοντας αυτό που θα ακολουθούσε. Από την ημέρα εκείνη μέχρι και την αποχώρηση τού τελευταίου Γερμανού στρατιώτη, στις 12 Οκτωβρίου 1944, οι Αθηναίοι βίωσαν μία τετραετία πρωτοφανών κακουχιών και στερήσεων. Παρ’ όλα αυτά η Αθήνα υπήρξε από τις λίγες πρωτεύουσες τής Ευρώπης που αντιτάχθηκαν τόσο πεισματικά στον κατακτητή, γράφοντας έτσι μερικές από τις πιο πικρές και πιο ένδοξες σελίδες αντίστασης.
Στα προπύλαια τού Σχολείου Αρσακειάδες εθελόντριες τού Ερυθρού Σταυρού και τραυματίες τού πολέμου φωτογραφίζονται με τον τότε πρόεδρο τού ΕΕΣ Κωνσταντίνο Γεωργακόπουλο. (απο το αρχείο της ΦΕ)
Το νοσοκομείο στο Αρσάκειο Ψυχικού συνέχισε να λειτουργεί, αλλά υπό γερμανική διοίκηση. Ήταν η περίοδος κατά την οποία τα κτήρια υπέστησαν τις μεγαλύτερες ζημιές. Μετά την ήττα τού Άξονα, οι Γερμανοί αποχώρησαν από το κτήριο παίρνοντας μαζί τους σχεδόν ό,τι υπήρχε μέσα σε αυτό. Το μοναδικό εύρημα που θυμίζει την εποχή εκείνη ήταν ένα μικροσκόπιο τύπου Εrnst Leitz-Wetzlar, το οποίο άφησαν πίσω τους όταν ετράπησαν σε φυγή. Όταν το κτήριο επεστράφη στη ΦΕ, το 1951, ο ελληνικός στρατός δεν παράλαβε το μικροσκόπιο, διότι δεν τού ανήκε. Έτσι η ΦΕ το παρέδωσε μικροσκόπιο στο εργαστήριο Φυσικής του Τοσιτσείου όπου βρίσκεται και φυλάσσεται μέχρι σήμερα στα Αρσάκεια-Τοσίτσεια Εκάλης.
Το μικροσκόπιο τύπου Εrnst Leitz-Wetzlar, έτος κατασκευής 1937 με τον σειριακό αριθμό κατασκευής Νο 222774, που άφησαν οι Γερμανοί όταν εγκατέλειψαν το νοσοκομείο στο Αρσάκειο Ψυχικού. ( απο το αρχείο της ΦΕ)
Το Αρσάκειο Ψυχικού συνέχισε να λειτουργεί ως νοσοκομείο για την περίθαλψη των τραυματιών τού Εμφυλίου μέχρι το 1951. Στο Αρχείο τής ΦΕ έχουν απομείνει μόνο κάποια «εξερχόμενα σήματα», αναφορές δηλαδή των θεραπόντων ιατρών προς την αρμόδια υπηρεσία τού νοσοκομείου για την εξέλιξη τής ασθένειας κάθε στρατιώτη και παράκληση για έγκριση των φαρμάκων που απαιτούνταν για τη θεραπεία του. «…υπέστη περιτονίτιδα συνεπεία ρήξεως γαγγραινοποιηθείσης σκωληκοειδίτιδος. Παρακαλούμε διά την έγκρισιν 15 φιαλιδίων στρεπτομυκίνης» γράφει ο στρατιωτικός γιατρός. Όμως ο τύπος των αναφορών γίνεται περισσότερο αυστηρός όταν αναγγέλλεται κάποιος θάνατος και κοινοποιείται σε όλες τις αρμόδιες υπηρεσίες του στρατού: «…απεβίωσεν σήμερα περί ώραν 14.30. Παρακαλούμεν ωρίσατε ώραν κηδείας του.» Και έτσι έκλεινε το κεφάλαιο μιας ανθρώπινης ζωής. «Θανείν πέπρωται άπασιν», αλλά στον πόλεμο «οι πατεράδες θάβουν τους γιους».
Τραυματίες πολέμου και στρατιώτες στον στίβο τού Αρσακείου Ψυχικού. (απο το αρχείο της ΦΕ)
Ακόμη είχε ληφθεί μέριμνα και για την ψυχαγωγία των στρατιωτών με ομιλίες, επισκέψεις και θεατρικές παραστάσεις. Το κεντρικό χολ τού Σχολείου είχε διακοσμηθεί με στίχους Ελλήνων ποιητών που μιλούσαν για την πατρίδα. Εκεί βρισκόταν και ένα μικρό εντευκτήριο για να αναπαύονται οι γιατροί και οι νοσοκόμες.
Γιατροί αναπαύονται στο εντευκτήριο, στο κεντρικό χολ τού Σχολείου. Πίσω τους διακρίνονται τα λόγια τού Δ. Σολωμού «Κλείσε μέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα και θα αισθανθής μέσα σου να λαχταρίζη κάθε είδους μεγαλείο».( απο οικογενειακά αρχεία Αρσακειάδων)
Στον χώρο αυτό φαίνεται ότι οι τραυματίες μπορούσαν να περπατήσουν και να συζητήσουν μεταξύ τους και πολλές φορές έβγαζαν αναμνηστικές φωτογραφίες μετά από κάποια εκδήλωση.
Εθελόντριες νοσοκόμες, γιατροί και τραυματίες ποζάρουν στο κεντρικό χολ τού Σχολείου γύρω από μικρογραφία στρατιωτικού φυλακίου. (απο οικογενειακά αρχεία Αρσακειάδων)
Αλλά και ο εξωτερικός χώρος τού Σχολείου είχε υποτυπώδη διακόσμηση. Στην είσοδο τού κτηρίου είχαν τοποθετηθεί σημαίες και οι δρόμοι που οδηγούσαν στα διάφορα κτήρια είχαν ονόματα ηρωικών πεδίων μαχών, π.χ. οδός Πίνδου. Ένα μεγάλο ΟΧΙ έκρυβε την επιγραφή με το όνομα τού Σχολείου.
Η φωτογραφία είναι το μοναδικό ντοκουμέντο που έχουμε από τον εξωτερικό χώρο τού Σχολείου την εποχή που ήταν νοσοκομείο. Δύο Αρσακειάδες εθελόντριες νοσοκόμες φωτογραφίζονται στο κυκλικό παρτέρι μπροστά στον στίβο. (απο οικογενειακά αρχεία Αρσακειάδων)
Μια βόλτα στους κήπους τού Σχολείου ήταν ίσως η πιο ευχάριστη στιγμή τής ημέρας για τους ασθενείς και τους τραυματίες, που έτσι έπαιρναν τον αέρα τους και απολάμβαναν τον ήλιο, με την ελπίδα να έχουν μια γρήγορη ανάρρωση. Και η ανάρρωση βέβαια δεν στηριζόταν μόνο στην ιατρική επιστήμη. Σε αυτή συντελούσαν συχνά η ηρεμία τού μυαλού, η γαλήνη τής ψυχής, το γέλιο και η αγάπη. Και αυτό το γέλιο και τη φροντίδα τούς προσέφερε το νοσηλευτικό προσωπικό τούνοσοκομείου. Γι’ αυτό το έργο των γιατρών και των αδελφών νοσοκόμων είναι σημαντικό και ανεκτίμητο.
Εθελόντριες αδελφές νοσοκόμες φωτογραφίζονται μαζί με τραυματίες εμπρός από τον στίβο τού Αρσακείου Ψυχικού. Στο κέντρο η Αρσακειάς Θεοδώρα Λαμπροπούλου- Κυρτάτα, διπλωματούχος εθελόντρια αδελφή νοσοκόμα τού Ερυθρού Σταυρού.( απο το οικογενειακό αρχείο οικογένειας Κυρτάτα)
Από το Αρχείο των παραστάσεων τού Εθνικού Θεάτρου διαβάζουμε ότι στις 24 Οκτωβρίου 1948 στο θέατρο τού Αρσακείου Ψυχικού δόθηκε παράσταση για την ψυχαγωγία των τραυματιών με το έργο τού Γρ. Ξενόπουλου «Ο πειρασμός». Η παράσταση είχε δοθεί στο Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Δ. Ροντήρη, σκηνογραφία Κλεόβουλου Κλώνη και κοστούμια Αντώνη Φωκά.
Το πρόγραμμα τής παράστασης «Ο πειρασμός» στη διανομή τού 1948. Με αυτή τη διανομή το έργο παρουσιάστηκε στο θέατρο τού Αρσακείου Ψυχικού. (απο το αρχείο της ΦΕ)
Οι δύσκολες ώρες για τον τόπο μας κράτησαν πολύ. Το ηθικό των αμάχων έπρεπε να είναι υψηλό, ώστε να διατηρήσουν δυνάμεις για την επόμενη ημέρα, «όταν όλα θα έχουν περάσει». Και στον αγώνα αυτό είχαν στρατευτεί όλοι, για να προετοιμάσουν το ειρηνικό μέλλον τής Ελλάδας μετά τη λαίλαπα τού Β΄ Παγκοσμίου πολέμου.
Το κτήριο, λοιπόν, τού Αρσακείου Ψυχικού είχε τη δική του συμβολή στις δύσκολες ώρες τού Β΄ Παγκοσμίου πολέμου και όσων ακολούθησαν. Σήμερα που οι χαρούμενες παιδικές φωνές έχουν ξαναγυρίσει στις τάξεις και στον κήπο τού Σχολείου, αξίζει τον κόπο να σταθούμε με σεβασμό στις στιγμές εκείνες. Με υπερηφάνεια και ευγνωμοσύνη τιμούμε τη μνήμη των ηρώων τού Έπους τού ΄40 και τον άνισο αγώνα τού ελληνικού λαού που ομόφωνα βροντοφώναξε «ΟΧΙ» στον ξένο κατακτητή. Τιμούμε όμως και όλους τους γιατρούς και το νοσηλευτικό προσωπικό, που με υπεράνθρωπες προσπάθειες έσωσαν μεγάλο αριθμό τραυματιών, πιστοί στον όρκο τού Ιπποκράτη.
Η σύζυγος τού διαδόχου Παύλου πριγκίπισσα Φρειδερίκη όταν επισκέφθηκε το νοσοκομείο στο Αρσάκειο μετά την απελευθέρωση. Στη φωτογραφία στις σκάλες των προπυλαίων τού Σχολείου με τις νοσοκόμες, τους τραυματίες και τους στρατιώτες. (απο το αρχείο του Ερυθρού Σταυρού)
Και το αφιέρωμα αυτό ολοκληρώνεται με ένα ντοκιμαντέρ από το Αρχείο τής ΕΡΤ αφιερωμένο στην παραμονή των Χριστουγέννων τού 1940. (Εβδομαδιαία Επικαιρότητα, έτος 3ο, αρ. 68)
Ντοκιμαντέρ τής ΕΡΤ για την παραμονή των Χριστουγέννων τού 1940. Αιχμάλωτοι Ιταλοί αξιωματικοί νοσηλεύονται στο Αρσάκειο, που είχε γίνει νοσοκομείο. Στα σχόλια βέβαια δεν αναφέρεται το όνομα τού κτηρίου, είναι όμως εύκολα αναγνωρίσιμο από την εικόνα. Στον θάλαμο οι τραυματίες είναι ξαπλωμένοι σε μια σειρά από κρεβάτια, πάνω στα οποία υπάρχει επιγραφή με το όνομά τους. Ένστολος γιατρός τούς εξετάζει, ενώ νοσοκόμοι φροντίζουν για τη νοσηλεία τους.
Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ
Φιλόλογος – ιστορικός
- Το κείμενο βασίζεται σε πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό από το Αρχείο τής ΦΕ. Το κινηματογραφικό υλικό προέρχεται από το Αρχείο τής ΕΡΤ και πολλές φωτογραφίες από τα προσωπικά αρχεία Αρσακειάδων τής εποχής, τα οποία διεφύλαξαν οι Αρσακειάδες κόρες τους.