Το πρωτοχρονιάτικο δέντρο στο Αρσάκειο

Δεν είναι λίγες οι φορές που στην Ελλάδα εισάγεται από το εξωτερικό ένα έθιμο με αρχαιοελληνική προέλευση, ως «αντιδάνειο», χωρίς να υπάρχει επίγνωση τής ελληνικής του καταγωγής. Ένα από τα έθιμα αυτά είναι και το χριστουγεννιάτικο δέντρο.

Στην αρχαιότητα υπήρχε σχετική γιορτή από την εποχή τού Θησέα, ο οποίος πριν πάει στην Κρήτη για να σκοτώσει τον Μινώταυρο έκανε τάμα στον Απόλλωνα, στη Δήλο, να του προσφέρει ένα κλαδί ελιάς στολισμένο αν πετύχαινε τον σκοπό του και επέστρεφε σώος. Έτσι καθιερώθηκε ο στολισμός ενός κλαδιού ελιάς με κλωστές, φρούτα, σύκα, λευκές και κόκκινες κορδέλες και μπισκοτάκια με μέλι..Το κλαδί της ελιάς ονομαζόταν Ειρεσιώνη (είριον=έριον=μαλλί) και το διατηρούσαν μέχρι την επόμενη χρονιά. Τα παιδιά περιφέρονταν στους δρόμους και τραγουδούσαν «ειρεσιώνη σύκα φέρει και πίονας άρτους και μέλι εν κοτύλη και έλαιον αποψήσασθαι και κύλικ’ εύζωρον, όπως μεθύουσα καθεύδῃς» (η ειρεσιώνη έχει πάνω της σύκα και ψωμιά παχιά και μέλι σε ποτήρι και λάδι για σπόγγισμα (τού προσώπου) και φιάλη με καλό κρασί, ώστε να κοιμηθείς μεθυσμένη).

«Την δ’ ειρεσιώνην εκφέρουσι κλάδον ελαίας ερίω μεν ανεστεμμένον, ώσπερ τότε την ικετηρίαν, παντοδαπών δ’ ανάπλεων καταργμάτων διά το λήξαι την αφορίαν επάδοντες.»

Από το έθιμο αυτό έφθασαν ώς τις μέρες μας τα κάλαντα, δηλαδή τα εγκωμιαστικά τραγούδια που ψάλλονται στις διάφορες γιορτές.

Η Στ΄ Οικουμενική Σύνοδος απαγόρευσε τις ειδωλολατρικές γιορτές και το θεοκρατικό Βυζάντιο θεώρησε τον στολισμό τού δένδρου ειδωλολατρικό έθιμο οπότε το απαγόρευσε. Οι Έλληνες που μετακινήθηκαν σε ευρωπαϊκές χώρες μετέδωσαν το έθιμο στους βόρειους λαούς, οι οποίοι ελλείψει ελαιοδένδρων χρησιμοποίησαν τα έλατα.

Το έθιμο τής Ειρεσιώνης, με το στολισμένο με κλωστές, φρούτα, σύκα και μπισκότα από μέλι κλαδί ελιάς, έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα.

Όταν ο Όθων ήρθε στην Ελλάδα έφερε μαζί του το έθιμο τού χριστουγεννιάτικου δέντρου. Τα Χριστούγεννα τού 1834 η κατοικία τού Όθωνα στο Ναύπλιο στολίστηκε με δέντρο, κάτι που συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια στο παλάτι των Αθηνών. Το πρώτο ελληνικό σπίτι όπου στολίστηκε χριστουγεννιάτικο δέντρο ήταν το αρχοντικό τού Ναξιώτη Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου, ο οποίος ήταν γενικός πρόξενος τής Ρωσίας στην Αθήνα. Επειδή ήταν χαρούμενο έθιμο γρήγορα υιοθετήθηκε από τους Έλληνες, οι οποίοι όμως το θεωρούσαν ξενόφερτο. Το έθιμο διαδόθηκε στην πόλη και φυσικά και στο Αρσάκειο.

Χριστουγεννιάτικo δέντρo στην Ευρώπη τον 19ο αι.

Κατά τη διάρκεια των διακοπών των Χριστουγέννων στο οικοτροφείο τού Αρσακείου παρέμεναν πολλές εσωτερικές μαθήτριες. Τα Χριστούγεννα ήταν πάντα μια πολύ ευχάριστη γιορτή και η Πρωτοχρονιά που ακολουθούσε, όπως και η γιορτή τού Μεγάλου Βασιλείου, προσφέρονταν για την δημιουργία ενός ευχάριστου περιβάλλοντος για τις νεαρές Αρσακειάδες. Σίγουρα οι αυστηροί υποστηρικτές τής ορθοδοξίας είχαν διαφορετική άποψη για το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Όμως οι μαθήτριες τού Αρσακείου περίμεναν με λαχτάρα και χαρά να στολίσουν το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Η χαρμόσυνη αυτή διαδικασία προσφερόταν για διασκέδαση και ψυχαγωγία των νεαρών κοριτσιών. Το Δ.Σ. τής Φ.Ε., προσπαθώντας να ευχαριστήσει και τις δύο πλευρές, πήρε μια πολύ «εξισορροπητική» απόφαση.

Χριστουγεννιάτικο δέντρο στην Ευρώπη τον 19_ο αι.

Ένα δημοσίευμα στην εφημερίδα «Αιών» τής Τρίτης 30 Δεκεμβρίου 1880 μάς δίνει την πληροφορία για τον τρόπο που βρήκε το Σχολείο να ευχαριστήσει και τους αυστηρά θρησκευόμενους αλλά και τις Αρσακειάδες.

Χριστουγεννιάτικο δέντρο τον 19ο αι.

«Την εσπέραν ταύτην, ως είθισται κατ’ έτος, γενήσεται εν τω Αρσακείω το δένδρον των Χριστουγέννων, είτα δε μετά την διανομήν των δώρων τής πρώτης τού νέου έτους εις τας εσωτερικάς μαθητρίας, δοθήσεται εφεσπερίς, καθ’ ην θέλουσι παρασταθή υπό των μαθητριών γαλλικαί τινες κωμωδίαι, ας θα παρακολουθήση χορός μεταξύ αυτών. Εις την εορτήν ταύτην θα παραστώσιν ο Βασιλεύς και η Βασίλισσα.»

Χριστουγεννιάτικο δέντρο τον 19ο αι.

Φαίνεται λοιπόν ότι το δέντρο στο Αρσάκειο δεν ήταν χριστουγεννιάτικο αλλά πρωτοχρονιάτικο, αφού στολιζόταν την παραμονή τής Πρωτοχρονιάς. Έτσι τα παιχνίδια που κρεμούσαν σ’ αυτό ταίριαζαν περισσότερο με την ανταλλαγή δώρων για το νέο έτος, καθώς και με την παράδοση κατά την οποία ο Μέγας Βασίλειος επέστρεψε τις προσφορές των χριστιανών τής Καισάρειας μέσα σε πίτες. Το ότι η βασίλισσα Όλγα με την οικογένειά της –και ενίοτε και ο βασιλεύς Γεώργιος ο Α΄– ήταν παρόντες στην γιορτή για το νέο έτος είναι γνωστό και από άλλες περιστάσεις. Εκείνο που είναι λιγότερο γνωστό είναι ότι η βασίλισσα Όλγα αγόραζε με δικά της χρήματα τα δώρα που προσέφερε η ιδιοχείρως στις Αρσακειάδες. Με τον τρόπο αυτό οι μαθήτριες που έμεναν μακριά από τις οικογένειές τους γιόρταζαν τις άγιες μέρες των Χριστουγέννων και τού Αγίου Βασιλείου στους φιλόξενους χώρους τού Σχολείου τους.

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

Φιλόλογος – ιστορικός