Όλβιος εστί όστις τής Ιστορίας έσχε μάθησιν   

(Ευριπίδης, απόσπασμα 910)

«Παιδιά μου! Εις τον τόπον τούτο όπου εγώ πατώ σήμερα,

επατούσαν και δημιουργούσαν τον παλαιό καιρό άνδρες σοφοί

και άνδρες με τους οποίους δεν είμαι άξιος να συγκριθώ…

Και για τους παλαιούς Έλληνες, οποίας γνώσεις είχαν

και ποία δόξα και τιμήν έχαιραν κοντά στα άλλα έθνη τού καιρού τους,

οποίους ήρωας στρατηγούς, πολιτικούς είχαν,

διά ταύτα σας λέγουν καθ’ ημέραν οι διδάσκαλοί σας και οι πεπαιδευμένοι μας.

Σας λέγω μόνον πως ήταν σοφοί και από εδώ επήραν και εδανείσθηκαν τα άλλα έθνη τη σοφία των.»

                                                                Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Λόγος στην Πνύκα

Όταν απελευθερώθηκε το ελληνικό κράτος, η πλειονότητα των Ελλήνων δεν διέθετε ιδιαίτερη μόρφωση, όμως γνώριζαν ότι η Ελλάδα είχε μεγάλη ιστορία, ενδοξότερη και παλαιότερη από αυτήν τού κατακτητή της, και οι ίδιοι ήταν απόγονοι ενδόξων προγόνων. Δεν μπορεί να εξηγηθεί διαφορετικά η απάντηση που έδωσε ο Νικήτας Σταματελλόπουλος (Νικηταράς) όταν κάτοικοι τού χωριού Δολιανά έσπευσαν να ζητήσουν τη βοήθειά του για να αποκρούσουν την επίθεση των Τούρκων. Κάποια παλληκάρια του τον προέτρεψαν να μη γυρίσουν πίσω αλλά να συνεχίσουν τον δρόμο τους. Τότε εκείνος απάντησε   : «Τόσο καιρό περίμενα να πολεμήσω αυτούς τους Περσιάνους, και τώρα που τους βρήκα θα τους αφήσω;»

Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης συναθροίζει εις την Λίμνην Λέρνην τους νικητάς του Δράμαλη. Έργο του Θεόφιλου.( Μουσείο Θεόφιλου, Αρχοντικό Κοντού, Ανακασά Βόλου.)

Βέβαια δεν ίσχυε το ίδιο για τους Έλληνες στις κοινότητες τού εξωτερικού. Εκεί γυναίκες και άνδρες λάμβαναν καλύτερη μόρφωση. Ειδικά για τους φαναριωτικούς κύκλους διαβάζουμε στα «Απομνημονεύματα» τού Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή (A΄ τόμος) ότι οι γονείς φρόντιζαν όχι μόνο για τη στοιχειώδη αλλά και για την ανώτερη και ευρύτερη μόρφωση των κοριτσιών. Η αδελφή τού συγγραφέα, π.χ., είχε διδαχθεί, όπως και εκείνος, Αρχαία Ελληνικά, Ιστορία, Γαλλικά και Ζωγραφική.

Εγχειρίδιο Ρωμαϊκής Ιστορίας μετά πρωτοτύπων εικόνων προς χρήσιν των Ελληνικῶν Σχολείων Αρρένων τε και Θηλέων. Εν Κωνσταντινουπόλει, εκδόσεις Αδελφοί Δεπάστα, Τύποις «Νεολόγου» 1895.

Στο ελληνικό κράτος το 1834 το μάθημα της Ιστορίας δεν διδάσκονταν στο Αλληλοδιδακτικό (Προκαταρκτικό - Δημοτικό), αλλά στο Ελληνικό (δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης), αλλά μόνο η ιστορία τής Ελλάδας. Στο Διδασκαλείο τής Φ.Ε. το 1842 το μάθημα τής Ελληνικής και τής Γενικής Ιστορίας διδάσκονταν εβδομαδιαίως 2 ώρες στη Β΄ τάξη, 2 ώρες στην Γ΄ τάξη και 3 ώρες στην Γ΄ τάξη. Στο πρόγραμμα τού 1849 βλέπουμε ότι η Ιστορία διδάσκονταν στη Β΄ τάξη 3-4 ώρες εναλλάξ με το μάθημα τής «Γραφής καθ’ ὑπαγόρευσιν», στην Γ΄ τάξη 2-3 ώρες εναλλάξ με τη Γεωγραφία και στην Δ΄ τάξη 2-3 ώρες η Ελληνική Ιστορία. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι το 1878 στα Διδασκαλεία αρρένων η Ιστορία διδάσκονταν 3 ώρες στην Α΄ τάξη και 3 ώρες στη Β΄ τάξη, ενώ στο Διδασκαλείο τού Αρσακείου διδάσκονταν 2 ώρες στην Α΄ τάξη, 3 ώρες στη Β΄ τάξη, 3 ώρες στην Γ΄ τάξη και 2 ώρες στην Δ΄ τάξη. Αλλά και το 1881, όταν ιδρύθηκαν τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία, «Η παρεχομένη τοις κορασίοις παιδεία εν τοις Ανωτέροις Παρθεναγωγείοις κατά το προκείμενον νομοσχέδιον, είναι σύμφωνος άμα μεν προς τον σκοπόν ον έχουσιν τα κοράσια εν τω βίω τούτω, άμα δε προς το φύλον εις ο ανήκουσι. Θα εκπαιδευθώσι τα κοράσια ανωτέραν παιδείαν εν τω Ευαγγελίω, τη μητρική γλώσση, τη καλλιτεχνία, τοις εργοχείροις, τη γυμναστική, τη εθνική ιστορία, διότι τοιαύτην παιδείαν η τε φύσις και ο προορισμός αυτών απαιτεί» (Εφημερ. Συζητήσεων τής Βουλής συν. Δ΄ περ. ΙΑ΄,1890). Το εισηγητικό αυτό κείμενο αντικατοπτρίζει στην ουσία τις απόψεις τού Χαρ. Παπαμάρκου για την εκπαίδευση των κοριτσιών.

Ιστορία Ελληνική-Ρωμαϊκή, από τού θανάτου τού Μεγάλου Αλεξάνδρου μέχρι τού Μεγάλου Κωνσταντίνου. Γ΄ τάξη των εξαταξίων γυμνασίων, ΟΕΣΒ 1962

Από πλευράς σχολικών εγχειριδίων η διδασκαλία τής Ιστορίας από το 1834 ώς το 1854 στηρίχτηκε κυρίως στη μετάφραση ξένων εγχειριδίων. Στα εγχειρίδια αυτά η νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία περιορίζονταν σε μία ή δύο παραγράφους. Τα γεγονότα τής πρόσφατης Ελληνικής Επανάστασης δεν αναπτύσσονταν, όχι μόνο διότι εθεωρούντο γνωστά αλλά και διότι ήταν φορτισμένα με φανατισμούς τού παρελθόντος, οι οποίοι είχαν προκαλέσει και τους δύο εμφυλίους σπαραγμούς. Όμως, όπως κατέστη σαφές και από άλλες επιλογές, βασικός στόχος τής παιδείας την εποχή εκείνη ήταν να μάθουν οι Έλληνες το ένδοξο παρελθόν τους και γι’ αυτό να είναι περήφανοι.

Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος είναι ο πρώτος που, το 1853, περιέγραψε την Ελληνική Επανάσταση λεπτομερώς. Ήταν ακόμα ο πρώτος που εισήγαγε το τρίσημο σχήμα χωρισμού τής Ιστορίας σε Αρχαία – Μέση –Νεότερη και το προσάρμοσε στην ελληνική ιστορία. Παρά τις αντιδράσεις, η επίσημη καθιέρωση τού σχήματος έγινε το 1882 και από το 1884 στα σχολεία διδάσκονταν η Ιστορία τού ελληνικού έθνους. Κάθε περίοδος τής Ιστορίας αντιστοιχούσε σε μία τάξη. Στη δεκαετία τού 1870-1880, στο σύνολο τής διδασκομένης ύλης, η αρχαία Ιστορία διδάσκονταν περισσότερες ώρες, αλλά σιγά-σιγά αναγνωρίζονταν η ανάγκη διευρυμένης διδασκαλίας τής νεότερης ιστορίας. Ο διαγωνισμός τού 1893 για τη συγγραφή βιβλίου Ιστορίας έχει σαφώς στοιχεία εκσυγχρονιστικά.

Η Ιστορία τού Ελληνικού Έθνους τού Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου (Βιβλιοθήκη ΦΕ)

Στα βιβλία Ιστορίας επικράτησε η αφηγηματική μορφή, γιατί θεωρήθηκε ότι έκανε τη γνώση ευχάριστη και εύληπτη. Τους συγγραφείς αλλά και τους κριτές των βιβλίων Ιστορίας απασχόλησαν όμως και οι κίνδυνοι που ελλόχευαν στον τρόπο έκθεσης των γεγονότων τού 19ου αι., διότι οι συνέπειες και οι εξελίξεις τους ήταν πολύ πρόσφατες.

Στο λεύκωμα για τα 100 χρόνια τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας υπάρχει αυτή η φωτογραφία από το Αρσάκειο Πατρών. Σε αυτήν 5 μαθήτριες, φορώντας υποτυπωδώς αρχαιοπρεπή στολή, περικεφαλαία, και κρατώντας ακόντιο, δραματοποιούν ένα μάθημα Ιστορίας. (Αρχείο ΦΕ)

Ο κίνδυνος αποσοβήθηκε όμως με την απλή έκθεση των γεγονότων, χωρίς την εξήγησή τους ή την προσωπική άποψη τού συγγραφέα. Αποφεύχθηκε επίσης η αφήγηση γεγονότων που δεν συμβάδιζαν με την ηθική αγωγή των νέων. Οι αρχές αυτές, την εποχή που θεσπίστηκαν, υπηρετούσαν τον σκοπό τής αγωγής την οποία έπρεπε να υπηρετεί το σχολείο. Έτσι για πολλά χρόνια στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση η ελληνική Ιστορία διδάσκονταν από την Γ΄ μέχρι την Στ΄ τάξη τού Δημοτικού (Μυθολογία - Αρχαία Ιστορία – Βυζαντινή - Νεότερη), ενώ στη δευτεροβάθμια επί 6 χρόνια διδάσκονταν η Αρχαία Ιστορία (Α΄ και Β΄ τάξεις), Ρωμαϊκή (Γ΄ τάξη), Βυζαντινή (Δ΄ τάξη), Ευρωπαϊκή Ιστορία Νεοτέρων Χρόνων (Ε΄ τάξη) και Ιστορία Νεοτάτων χρόνων (Στ΄ τάξη).

Η Ιστορία των Νεοτάτων Χρόνων, από τής Συνθήκης τής Βιέννης μέχρι των ημερών μας. Αναστασίου Λαζάρου, Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, 1954

Στο τέλος τού 19ου αι., από το 1886 μέχρι το 1893 χρησιμοποιήθηκε στα ελληνικά σχολεία ένας νέος τύπος ιστορικού βιβλίου, οι σκηνογραφίες. Οι σκηνές ήταν κομμάτια τής Ιστορίας ασύνδετα μεταξύ τους που παρουσιάζονταν με ανεκδοτολογική μορφή. Πολύ γρήγορα όμως σταμάτησε η χρησιμοποίησή τους.

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φ.Ε., την ανέκδοτη «Ιστορία τής ΦΕ» τού Στέφανου Γαλάτη, Δημαρά Αλ. «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε», Τεκμήρια Ιστορίας, τ. Α΄, Β΄, Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)», Αθήνα 1986, το βιβλίο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας», «Εκατονταετηρίς τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1836-1936».

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ                                                                                                                                       

φιλόλογος – ιστορικός