Νους υγιής εν σώματι υγιεί

«Η γυμναστική είναι ανώτερη από την Ιατρική,

διότι είναι προτιμότερο να έχει κανείς υγεία

παρά να προσπαθεί να την ανακτήσει.

Και επιφέρει την αρμονία τού φυσικού κάλλους

που δεν προέρχεται από επίπλαστες μεθόδους»

                                  Πλάτωνος Γοργίας 464 c

«Περί δε σωμασκίας, τού ἀναγκαιοτάτου τούτου μαθήματος δύο είδη ο τε νόμος και ο οδηγός ορίζει» λέει ο Ι. Κοκκώνης. Και αναφέρεται α) στην κυρίως γυμναστική, ἡ οποία «έδει να διδάσκηται εν επί τούτω γινομένοις γυμναστηρίοις κατά το υπό τού Γ. Παγώντος, καθηγητού τής γυμναστικής εν τω Διδασκαλείω εκδοθέν εγχειρίδιον» και β) στην Γεωργική η οποία συνιστάται εις τους παίδας μάλιστα των χωρικών, τού νόμου υποχρεούντος έκαστον δήμον να παρέχη τω διδασκάλω δύο στρέμματα γης καλλιεργησίμου». Πέραν των όσων έγραψε στον «Οδηγό» του ο Ι. Κοκκώνης, η γυμναστική αποτελούσε από την αρχαιότητα βασικό παράγοντα και μέσον αγωγής. Το απόφθεγμα «Νους υγιής ἐν σώματι υγιεί» βρήκε εφαρμογή και στο νέο ελληνικό κράτος. Από το σχολικό έτος 1858-1859 καθιερώθηκε στο Σχολείο τής Φ.Ε. το μάθημα τής Γυμναστικής, γεγονός που, όπως σημειώνει η Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου στο βιβλίο της «Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα», προκαλεί εντύπωση να συμβαίνει σε τόσο πρόωρη εποχή (σ.96). Δεν θα πρέπει όμως να μας διαφεύγει ότι μεταξύ των ιδρυτικών μελών τής Φ.Ε .ήταν και ο Γεώργιος Θ. Παγών, ο οποίος ήταν ο πρώτος Ελληνας γυμναστής και δάσκαλος στο Ορφανοτροφείο τής Αίγινας και στο Βασιλικό Διδασκαλείο. Ίδρυσε το πρώτο γυμναστήριο στην Ελλάδα και δίδαξε Παιδαγωγική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Αρσακειάδες γυμνάζονται με βάρη.( Η φωτογραφία είναι από το λεύκωμα τού 1896 «Η Ελλάς κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνες».)

Στο Σχολείο λοιπόν τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας η Γυμναστική καθιερώθηκε ως μάθημα το 1858-1859, κάτι που χαρακτηρίστηκε προοδευτική προσπάθεια. Το 1860-1861 για πρώτη φορά αναφέρεται και δάσκαλος Γυμναστικής. Στα Πρακτικά τής Φ.Ε. (1863-1865, σ. 80) βλέπουμε ότι η Γυμναστική «διδάσκεται αδιαλείπτως εν τω καταστήματι υπό τού κ. Χόττεντορφ». Το 1865 διορίζεται δάσκαλος Γυμναστικής στο Αρσάκειο ο Παγώνδας, ιδρυτικό μέλος τής ΦΕ. Το 1886-1887 αναγγέλλεται η πρόσληψη γυναίκας δασκάλας τής Γυμναστικής «χάριν τής ευρυθμοτέρας και προς το γυναικείον φύλον οικειοτέρας ασκήσεως τού σώματος» (Πρακτικά Φ.Ε, 1886-1887, Αθήνα 1887, σ. 23). Τα γυμναστικά συστήματα που υιοθετήθηκαν είχαν ξένες επιρροές. Στις αρχές τού 19ου αι. υιοθετήθηκε το γερμανικό σύστημα. Ακολούθησε το σουηδικό, άτυπα μεν το 1899 και επίσημα το 1909. Στις ξένες επιδράσεις οφείλεται και η καθιέρωση των γυμναστικών επιδείξεων, που ξεκίνησαν άτυπα το 1862 και επίσημα το 1899. Η περίοδος τής τέλεσης των Ολυμπίων τού Ζάππα ήταν ο λόγος που άρχισε σταδιακά η αναγέννηση τού αθλητισμού στην Ελλάδα. Το έτος 1893 αγοράστηκαν για το μάθημα τής Γυμναστικής αλτήρες. Δεν χρησιμοποιήθηκαν όμως επί πολύ, γιατί επικράτησε η διδασκαλία τής σουηδικής γυμναστικής σύμφωνα με το πρόγραμμα τού Υπουργείου (1902).

Θα πρέπει να παρατηρήσουμε όμως ότι το 1878 στα Διδασκαλεία αρρένων οι ώρες Γυμναστικής ήταν 3 την εβδομάδα (1 στην Α΄ και 2 στη Β΄ τάξη), ενώ το 1877 στο Διδασκαλείο τού Αρσακείου η Γυμναστική διδάσκονταν 5 ώρες (1 ώρα την εβδομάδα για 5 χρόνια). Οι Ολυμπιακοί τού 1896 και η Μεσολυμπιάδα τού 1906 επιτάχυναν την ανάπτυξη και την εξάπλωση τού αστικού φαινομένου των σπορ, αλλά και την ίδρυση σωματείων και αθλητικών ομάδων. Η εισαγωγή τής Γυμναστικής στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, αν και θεσμοθετήθηκε το 1834, ουσιαστικά έγινε το 1880, δίνοντας έμφαση στα παιχνίδια, ιδιαίτερα στην Α΄ τάξη, και στις ανόργανες ασκήσεις. Το 1858 ιδρύθηκε στην Αθήνα το πρώτο γυμναστήριο. Διευθυντής διορίστηκε ο Ι. Φωκιανός.

Αρσακειάδες γυμνάζονται με κορύνες στην εσωτερική αυλή τού Σχολείου, η οποία ήταν κατάλληλη για το μάθημα της Γυμναστικής αφού προστάτευε τις μαθήτριες από τα βλέμματα των περιοίκων (1912). (Αρχείο ΦΕ)

Το 1901 οι Ι. Χρυσάφης και ο Φ. Καρβέλας επέστρεψαν από τη Σουηδία στην Ελλάδα και εισήγαγαν το νεότερο σύστημα σουηδικής γυμναστικής. Το Δ.Σ. τής Φ.Ε. την άνοιξη τού 1903 προσκάλεσε στα Σχολεία τον καθηγητή Ι. Χρυσάφη να εξηγήσει το σύστημα. Δύο μήνες μετά τρεις δασκάλες της Εταιρείας διδάσκονταν σουηδική γυμναστική στην Ένωση των Ελληνίδων από την Αικατερίνη Λασκαρίδου, η οποία, από το 1891 σε συνεργασία με τον Γυμναστικό Σύλλογο, είχε ιδρύσει τμήματα γυμναστικής για δασκάλες.

Αρσακειάδες γυμνάζονται σε μονόζυγο στο κλειστό Γυμναστήριο τού Αρσακείου που βρισκόταν στο «Νέο Αρσάκειο», επί τής οδού Σταδίου. Δεξιά διακρίνεται η καθηγήτρια τής Γυμναστικής. (Αρχείο ΦΕ)

Το 1906 το Συμβούλιο «παρακολουθούν την γενικήν κοινωνικήν πρόοδον και επιθυμούν να εφαρμόζη τα τελειότερα συστήματα διά την ανάπτυξιν τής τε νοητικής και σωματικής ευεξίας των μαθητριών ας οι γονείς ενεπιστεύοντο εις την φροντίδα του, απεφάσισε και εισήγαγε τον Φεβρουάριον τού 1906 την Ορθοπεδικήν Γυμναστικήν», τη διδασκαλία τής οποίας ανέθεσαν στην καθηγήτρια τής Υγιεινής Μ. Καλαποθάκη αντί επιδόματος 50 δρχ. μηνιαίως. Η ορθοπεδική εξέταση και η θεραπευτική γυμναστική γίνονταν υπό την καθοδήγηση ειδικών. Τον Μάρτιο τού 1912 μάλιστα το Αρσάκειο παρήγγειλε όργανα ορθοπεδικής γυμναστικής, τη διδασκαλία τής οποίας από το 1916 ανέλαβαν και άλλες γυμνάστριες. Εντυπωσιάζει η απόφαση τού Δ.Σ. τής Φ.Ε. τής 1ης Απριλίου 1917 με την οποία εισήχθη στα Σχολεία της η θεωρητική διδασκαλία τής κολύμβησης, που διδάσκονταν και πρακτικά στη θάλασσα και όταν ο καιρός θα το επέτρεπε, το καλοκαίρι.

Την ίδια εποχή, το Δ.Σ. τής Φ.Ε. ζήτησε από τον Σουηδό συνταγματάρχη Μπλακ, που είχε έρθει στη Ελλάδα για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, να οργανώσει πλήρως την εφαρμογή τού σουηδικού συστήματος γυμναστικής στα Σχολεία τής Φ.Ε.

Στην αυλή τού Αρσακείου Μεγάρου φωτογραφίζονται και οι μαθήτριες των μικρών τάξεων τού Προκαταρκτικού Σχολείου (Δημοτικού). Αριστερά διακρίνεται η δασκάλα τους. Προφανώς η φωτογραφία είναι στημένη και δεν πρόκειται για την αποτύπωση πραγματικού μαθήματος, έγινε δε στην αυλή για να υπάρχει φυσικός φωτισμός. (Αρχείο ΦΕ)

Το καλοκαίρι τού 1917 ιδρύθηκε από τη Φ.Ε. ειδική Σχολή Γυμναστικής στην οποία φοιτούσαν απόφοιτες δασκάλες ή απόφοιτες γυμνασίου ή τού Αρσακείου Ανωτέρου Παρθεναγωγείου μέχρι 22 ετών, με άρτια σωματική διάπλαση και ύψος πάνω από 1.55. Τα διδασκόμενα μαθήματα ήταν Παιδαγωγική Γυμναστική, Ανατομία, Φυσιολογία και Υγιεινή, Κινησιολογία, Παιδιές και Κολυμβητική.

Μάθημα ορθοπαιδικής Γυμναστικής σε γυμναστήριο τού Αρσακείου Ψυχικού. Η φωτογράφιση έγινε το 1935 για το λεύκωμα τής 100ετίας. (Αρχείο ΦΕ)

Το μάθημα τής Γυμναστικής γίνονταν αρχικά στην εσωτερική αυλή τού Σχολείου, ώστε να προστατεύονται οι νεαρές μαθήτριες από τα αδιάκριτα βλέμματα των διερχομένων. Μετά την οικοδόμηση τού «Νέου Αρσακείου», δηλ. τού κτηριακού συγκροτήματος προς την οδό Σταδίου, δημιουργήθηκαν εξοπλισμένα γυμναστήρια για τη διδασκαλία τού μαθήματος.

Σπουδάστριες τής Παιδαγωγικής Ακαδημίας γυμνάζονται στον στίβο τού Αρσακείου Ψυχικού το 1933. Προφανώς οι μαθήτριες ποζάρουν για τη φωτογράφιση που έγινε για το λεύκωμα τού Αρσακείου Ψυχικού. (Αρχείο ΦΕ)

Όταν το Σχολείο μεταφέρθηκε στα νέα του κτήρια στο Ψυχικό, το μάθημα τής Γυμναστικής αναβαθμίσθηκε. Τα νέα σύγχρονα γυμναστήρια ήταν πλήρως εξοπλισμένα, αλλά και ο στίβος, μπροστά από το κτήριο τού Σχολείου, έδινε περισσότερες δυνατότητες άθλησης. Αγοράστηκαν μπάλες, ακόντια, πήχεις για το άλμα εις μήκος. Υπήρχε και σκάμμα για το άλμα εις ύψος. Το 1939 αποφασίστηκε η δημιουργία γηπέδου καλαθοσφαίρισης και ποδοσφαίρισης στον στίβο τού Αρσακείου Ψυχικού. Το 1934 στο πίσω μέρος τού Σχολείου υπήρχε και γήπεδο αντισφαιρίσεως.

Γυμναστικές επιδείξεις στο Αρσάκειο Ψυχικού. Μαθήτριες τού Δημοτικού γυμνάζονται με στεφάνια στον στίβο. Φωτογραφία τού 1958. (Αρχείο ΦΕ)

Την οργάνωση των γυμναστηρίων τού Σχολείου είχε αναλάβει η καθηγήτρια Γυμναστικής Μ. Γιαβάση. Μετά τον πόλεμο τα γυμναστήρια τού Αρσακείου Ψυχικού αναδιοργανώθηκαν. Η διοίκηση τής Φ.Ε. κάθε χρόνο έστελνε γυμνάστριες για μετεκπαίδευση στην Ευρώπη, να παρακολουθήσουν ειδικά σεμινάρια και να ενημερώνονται για τις νέες μεθόδους. Στις γυμναστικές επιδείξεις των Αρσακείων, που γίνονταν στον στίβο τού Σχολείου, παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά όλα τα σύγχρονα συστήματα ομαδικής και ενόργανης γυμναστικής, όπως ελεύθερη γυμναστική με στεφάνια, κορδέλες, σφαίρες, ενόργανη με ασκήσεις δοκών και εδάφους και όλα αυτά με μουσική συνοδία μοντέρνων ρυθμών.

Γυμναστικές επιδείξεις στον στίβο τού Αρσακείου Ψυχικού το 1953. Είναι ίσως οι πρώτες μετά τη λήξη τής επίταξης τού Σχολείου. Σε αυτές λάμβαναν μέρος σπουδάστριες τής Ακαδημίας (στο κέντρο τής παράταξης) και μαθητές όλων των τάξεων τού Δημοτικού (στα πτερά). Στο δάσος διακρίνονται τα τολ του στρατού, τα οποία δεν έχουν ακόμα απομακρυνθεί. (Αρχείο ΦΕ)

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη «Ιστορία τής ΦΕ» τού Στέφανου Γαλάτη, Δημαρά Αλ. «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε», Τεκμήρια Ιστορίας, τ. Α΄, Β΄, Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)», Αθήνα 1986, το βιβλίο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας», «Εκατονταετηρίς τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1836-1936».

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός