Δεσποινίς "μετά Γαλλικών και πιάνου"

«Οι Φραντέζοι είναι όπου δίνουν τους τρόπους σήμερα στα άλλα έθνη καθώς

πότε οι Έλληνες όπου επροξενούσαν θαῦμα και φόβο

πότε… αι επιθυμίαι τους, τα έθιμά τους, αι γνώσεις τους, η γλώσσα τους, όλα έγιναν κοινά.

Παντού σχεδόν αγαπούν και φιλοτιμούνται να τρώγουν, να πίνουν,

να περιπατούν, να συναναστρέφονται, να φορούν, να μιλούν, Φραντσέζικα.»

Δανιήλ Ιερομονάχου και Γρηγορίου Ιεροδιακόνου των Δημητριέων «Γεωγραφία Νεωτερική», Βιέννη 1791, σ. 558

Τον 19ο αιώνα η γαλλική γλώσσα είχε επικρατήσει στην κοινωνική και την πολιτική ζωή τής Αθήνας. Ο αντίκτυπος τής Γαλλικής επανάστασης και η επικράτηση των νέων ιδεών προσέδωσε κύρος και ισχύ στη γλώσσα τού Βολτέρου και την έκανε αγαπητή όχι μόνο στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα αλλά και στη μόλις δημιουργούμενη αστική τάξη τής πόλης. Ακόμα και στον Τύπο τής εποχής βλέπουμε δημοσιεύματα που αναγράφουν ότι «Η σπουδή τής Γαλλικής απεδείχθη προ πολλού ήδη χρόνου αναγκαιοτάτη εις πάσαν οπωσούν ελευθερίως ἀνατεθραμμένην νεάνιδα» (εφημ. Αθηνά, έτος ΙΒ΄, αρ φύλλου 1010, Σάββατο 24 Απριλίου 1843).

Από την εποχή που λειτούργησε το πρώτο Σχολείο τής ΦΕ, τα Γαλλικά αποτέλεσαν αντικείμενο διδασκαλίας. Σε μια κοινωνία όπου η γλωσσομάθεια αποτελούσε αναπόσπαστο στοιχείο τής «αρμόζουσας αγωγής» για τις νέες κοπέλες, η διδασκαλία μίας ξένης γλώσσας ήταν απαραίτητη. Την επέβαλλε άλλωστε η ανάγκη τής επικοινωνίας, ο συρμός τής εποχής και ο ανταγωνισμός προς τα σχολεία των ιεραποστόλων. Ο Μισαήλ Αποστολίδης στον λόγο του κατά τον Αγιασμό τού πρώτου Σχολείου τής Εταιρείας θεωρεί «την Γαλλικήν Γλώσσαν χρησιμοτάτην εις πάντα τον πολιτισμένον κόσμον». Φαίνεται ότι την άποψή του συμμερίζονταν και πολλά μέλη τού Δ.Σ. τα οποία διέθεταν γαλλική κουλτούρα, κάτι που πιθανόν επηρέασε καθοριστικά την παιδεία που παρείχαν τα Σχολεία τής Εταιρείας.

Η διδασκαλία τής Γαλλικής δεν αποσκοπούσε μόνο στη γνώση τού συντακτικού και τής γραμματικής και την εκμάθηση τού λεξιλογίου. Στόχευε ακόμα, μέσα από την ερμηνεία των κειμένων των δοκίμων Γάλλων συγγραφέων που περιλαμβάνονταν στις γαλλικές «Χρηστομάθειες», να συμβάλει στη διαπαιδαγώγηση των νέων.

Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια, ήτοι συλλογή τεμαχίων εκ των δοκιμοτέρων λογογράφων και ποιητών τής Γαλλίας μετ’ επισήμων ιστορικών και κριτικών εκθέσεων και μετά σημειώσεων ιστορικών, γεωγραφικών και γλωσσογραφικών, συντεινουσών προς διασάφησιν τού κειμένου προς χρήσιν των απανταχού ελληνικών σχολείων υπό Αλεξάνδρου Ρ. Ραγκαβή. Εκδότης Ανδρέας Κορομηλάς, Αθήνα 1873.

Το μάθημα των Γαλλικών περιλαμβάνονταν στο πρόγραμμα τού Σχολείου από το 1837. Οι ώρες διδασκαλίας των Γαλλικών στο Αρσάκειο αυξάνονταν συνεχώς, διότι όπως διαβάζουμε στα Πρακτικά του Δ.Σ. «η επιθυμία τής γλώσσης ταύτης ζωηροτέρα καθ’ ημἐραν αναφαίνεται». Η Σεβαστή Μάνου επέστρεψε από την Ευρώπη το 1857 φέρνοντας μαζί της την καθηγήτρια Γαλλικών Chevaley, την οποία βρήκε με τη βοήθεια τής κυρίας Ι. Εϋνάρδου. Εκτός από την αύξηση των ωρών το Δ.Σ. αποφάσισε να προσληφθεί «Γαλλίς κατάλληλος διά τε την μέθοδον, την παιδείαν, την προσφοράν και τους τρόπους αυτής» (Πρακτικά Φ.Ε. 1863-1865, σ. 64). Διαβάζουμε μάλιστα στα ίδια Πρακτικά ότι «τα ευάρεστα αποτελέσματα των μέτρων τούτων συναισθανθέν αμέσως το κοινόν τής πρωτευούσης, όπερ τοσούτον εις την Γαλλικήν ενασμενίζεται, αντί 27 ημισυσσίτων, ας πέρυσιν έστελλεν εις το Παρθεναγωγείον ημών, 46 τοιαύτας αποστέλλει ήδη εις το Αρσάκειον». Για την καλύτερη εξάσκηση των μαθητριών στα Γαλλικά η Φ.Ε. προσελάμβανε επιμελήτριες Γαλλίδες και η Οικιακή Οικονομία διδάσκονταν από τη διευθύντρια στα Γαλλικά.

Μέγα Λεξικό Διεθνές τού 19ου αι. Γαλλικό, Ιστορικό, Γεωγραφικό, Μυθολογικό, Βιβλιογραφικό, Λογοτεχνικό, Καλλιτεχνικό επιστημονικό κ.λπ. από τον Pierre Larousse, Παρίσι, 1866

Η διευθύντρια Αμεναΐς Καβανιάρη ήταν αυτή που οργάνωσε το Σχολείο με ευρύτερο πνεύμα σε κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο. Ήταν αυτή που καθιέρωσε την ψυχαγωγία, «τη συναναστροφή», τού Σαββάτου με απαγγελίες και παραστάσεις έργων Ελλήνων και Γάλλων ποιητών και συγγραφέων. Την Πέμπτη 7 Φεβρουαρίου 1874 η «Εφημερίς» (έτος Α΄, αριθμ 130) έγραφε: «Την εσπέραν ταύτην εν τω Αρσακείω Παρθεναγωγείω θέλει γίνει, όπως και άλλοτε, παράστασις θεατρικἠ, καθ’ ην θέλουσι διδάξει κόραι μαθήτριαι τού παρθεναγωγείου. Θέλουσι δε διδαχθή το ηθικόν δράμα ‟Φρόνησις” εκ των τού Γενοβίνου, και γαλλιστί η μικρά κωμωδία ‟La rosiere” τής κυρίας de Genbs. Ως μανθάνομεν την εσπερίδα ταύτην την καλλιτεχνικήν θέλουσι τιμήσει διά τής παρουσίας αυτών αι Α.Α. Μ.Μ. οι βασιλείς. Η εορτή αύτη τού Αρσακείου είναι εν Αθήναις μία των συγκινητικωτέρων και αγνοτέρων, και κατά τα παρελθόντα έτη πάντοτε ενέπνευσε τα γλυκύτερα των αισθημάτων και κατέλειπε τας αρίστας των εντυπώσεων εις πάντας τους παρευρεθέντας».

Στοιχειώδες Βιβλίον Μεθοδικής Διδασκαλίας τής Γαλλικής Γλώσσης, τής Αικατερίνης και Μαρίας Βαρουξάκη διά την Β΄ και Γ΄ τάξιν των Ελληνικών σχολείων. Αθήναι, Βιβλιοπωλείον Εστία, 1919. Το βιβλίο διδάχθηκε στο Αρσάκειο αλλά και σε άλλα σχολεία.

Μετά το 1880 τα Γαλλικά άρχισαν να διδάσκονται από την Ε΄ τάξη τού Δημοτικού. Το πνεύμα τής εποχής ήθελε η γυναίκα να λαμβάνει ευρωπαϊκή μόρφωση, με γλώσσες, μουσική και καλούς τρόπους. Εξ ου και η έκφραση «δεσποινίς μετά Γαλλικών και πιάνου». Για τον σημερινό μελετητή τής ιστορίας τής εκπαίδευσης ίσως είναι μάταιο να επιχειρηματολογήσει κάποιος για τη χρησιμότητα τής εκμάθησης μιας ξένης γλώσσας. Εν τούτοις την εποχή εκείνη πολλοί λόγιοι χαρακτήριζαν το εγχείρημα αυτό «ψευδοφραγκισμό». Πατέρας τού όρου θεωρείται ο Γ. Γ. Παπαδόπουλος, ο οποίος επεσήμανε ότι οι μαθήτριες, παρά τα πολλά χρόνια διδασκαλίας τής Γαλλικής, «σπάνια φθάνουσι υπέρ την ικανότητα τού αναγιγνώσκειν μυθιστορήματα». Την ίδια εποχή ο Ι. Αργυριάδης στο έργο του «Έκθεσις περί των εν Αθήναις Γυμνασίων και Ελληνικών σχολείων» (Αθήνα 1877) γράφει: «πρέπει πάντες να κατανοήσωμεν ότι το ημέτερον έθνος, ώσπερ έχει, δείται πατέρων και μητέρων ουχί Αγγλίδων ούτε Γαλλατίδων αλλά Ελληνίδων.».

Μετά το 1881 οι ώρες διδασκαλίας των Γαλλικών μειώθηκαν σε 14 από 25 που ήταν τα προηγούμενα χρόνια. Το 1933, όταν το σχολείο είχε μεταφερθεί στο Ψυχικό, λόγω τού διαφορετικού επιπέδου γνώσης των μαθητριών στη γαλλική γλώσσα, επετράπη η διδασκαλία σε επίπεδα. Το 1934 αποφασίστηκε να ενισχυθεί το μάθημα των Γαλλικών για να μη στρέφονται τα παιδιά σε ξένα σχολεία.

Η καθηγήτρια Γαλλικών των Σχολείων τής Φ.Ε. Μαριάνθη Μάστορα, στη διδακτορική της διατριβή με θέμα «Η επίδραση τής γαλλικής γλώσσας και τού πολιτισμού τής Γαλλίας στα εκπαιδευτήρια τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από τής ιδρύσεώς της (1836) έως τις αρχές τού 20ού αιώνα», αναφέρει ότι ο πρώτος δάσκαλος Γαλλικών ήταν ο Βορέλης (1838), ακολούθησαν οι Εδουάρδος Νοέλ και Πομμερέτος (1843) και το 1843 η Γαλλίδα Λιβιό ή Λιβίς. Το 1844 η Ελένη Σταματάκη και ο Γ. Οικονομίδης, το 1846 η Ελ. Βρόσκη, το 1848 η Ίδα Βοτζάρη, το 1849 ο Θ. Παππάζογλος και η Γαλλίδα Ελ. Ρουσσιάδου (Ρουσσώ). Το 1853 η Χαρίκλεια Λεβέντη και η Fanny Chevaley, τo 1856 η Ελένη Μωραΐτου και η Πολυξένη Διογενείδους, το 1858 η Γαλλίδα Ευανθία Σμιθ. Το 1860 ο Βlanchard αναπλήρωσε τη διευθύντρια Mussard Courvoisier μετά την απομάκρυνσή της.

Ελληνική Χριστομάθεια εκ των δοκιμοτέρων πεζογράφων και ποιητών προς χρήσιν των απανταχού Ελληνικών Σχολείων και Γυμνασίων τού Σ. Δ. Βυζαντίου και Αλεξ. Ρ. Ραγκαβή. Έκδοσις έκτη, στερεότυπος. Έγκρισις τού επί των Εκκλησιαστικών και τής Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου, Τόμος Α΄. Εν Αθήναις εν των καταστημάτων Ανδρέου Κορομηλά.

Τα βιβλία που χρησιμοποιήθηκαν τα πρώτα χρόνια για τη διδασκαλία των Γαλλικών ήταν το Ελληνογαλλικό Λεξικό τού Σκαρλάτου Βυζάντιου και οι «Χρηστομάθειες», οι οποίες ήταν το βασικό βιβλίο για την άσκηση στην ανάγνωση και περιείχαν ανθολογημένα κείμενα λογοτεχνικών κειμένων, δοκιμίων, ποιητών. Το 1839 εξεδόθη η Γαλλοελληνική Γραμματική τού Νοέλου και τού Σαψάλου, καθηγητών τού Πανεπιστημίου τού Παρισιού, σε μετάφραση Γ. Θεοχαρόπουλου. Το 1842 εξεδόθη η Γραμματική τής Γαλλικής Γλώσσης από τον Σαμουρκάση. Ο εκδότης τού βιβλίου Ανδρέας Κορομηλάς προσέφερε, το 1846, 5 αντίτυπα στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία.

Απόφοιτες τού Αρσακείου Κερκύρας το έτος 1933 φωτογραφίζονται με τους καθηγητές τους στην εσωτερική αυλή τού Σχολείου. Στη δεύτερη σειρά κάθονται οι καθηγητές Δ. Πουλημένος (θεολόγος), Πανόπουλος (Παιδαγωγικών), Ευ. Κομιανού (γυμνάστρια), Ευγ. Μεϊντανοπούλου, γνωστή ως “Jusque là” (Γαλλικών), Ελένη Σταμπόγλη (διευθύντρια-φιλόλογος), Αγ. Νικοκάβουρα (φιλόλογος), Σούκα (επιμελήτρια), Περίδης (φυσικός), Ρομποτής (μαθηματικός).

Τη φωτογραφία τού 1933 από το Αρσάκειο τής Κέρκυρας παραχώρησε η απόφοιτος τού Αρσακείου Κερκύρας Ειρήνη Σπίγγου για το βιβλίο των 160 χρόνων τής Φ.Ε. Αναφερόμενη στα ονόματα των καθηγητών είπε ότι: «στη δεύτερη σειρά από αριστερά είναι ο Δ. Πουλημένος, θεολόγος, Πανόπουλος, καθηγητής Παιδαγωγικών, η γυμνάστρια Ευ. Κομιανού και η καθηγήτρια των Γαλλικών την οποία όλες οι συμμαθήτριές της αποκαλούσαν “Madame jusque là”, με αποτέλεσμα καμιά να μη θυμάται το όνομά της. Αυτό όμως δεν το θεώρησε δίκαιο για την αγαπημένη της καθηγήτρια. Έτσι λίγες μέρες μετά τηλεφώνησε λέγοντας ότι τηλεφωνήθηκε με όλες τις συμμαθήτριές της και θυμήθηκαν ότι το όνομα τής καθηγήτριας των Γαλλικών ήταν Ευγενία Μεϊντανοπούλου.

Όσο αυξάνονταν οι ώρες διδασκαλίας των Γαλλικών τόσο περισσότερες καθηγήτριες προσλαμβάνονταν στα Σχολεία τής Φ.Ε. Όταν το Αρσάκειο μεταφέρθηκε στο Ψυχικό δημιουργήθηκαν απογευματινά μαθήματα ξένων γλωσσών. Την οργάνωσή και τη διοίκησή τους ανέθεσε το Δ.Σ. στην Ασπασία Σκορδέλη, διευθύντρια τής Οικοκυρικής Σχολής. Την 5η και τελευταία ημέρα μάλιστα τού εορτασμού τής εκατονταετηρίδος τής Φ.Ε. οι μικρές μαθήτριες παρουσίασαν στο θέατρο τού Αρσακείου Ψυχικού μικρές θεατρικές σκηνές στη γαλλική, την αγγλική και τη γερμανική γλώσσα. Παρά το γεγονός ότι οι ώρες άρχισαν σταδιακά να μειώνονται στις αρχές τού 20ού αιώνα, βάσει οδηγιών τού Υπουργείου αλλά και λόγω των νέων κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών, στα Αρσάκεια Σχολεία μέχρι τις ημέρες μας η γαλλική γλώσσα διδάσκεται με επιτυχία και η γαλλική κουλτούρα μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά, αφού μαθητές και μαθήτριες λαμβάνουν μέρος και βραβεύονται σε διαγωνισμούς που οργανώνει η γαλλική πρεσβεία, όπως η “Francophonie” κ.ά.

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη «Ιστορία τής ΦΕ» τού Στέφανου Γαλάτη, το βιβλίο τής Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)», Αθήνα 1986, το βιβλίο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας» και τη διδακτορική διατριβή τής κ. Μαριάνθης Μάστορα με θέμα «Η επίδραση τής γαλλικής γλώσσας και τού πολιτισμού τής Γαλλίας στα εκπαιδευτήρια τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από τής ιδρύσεώς της (1836) έως τις αρχές τού 20ού αιώνα».

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ                                                                                                                                  

φιλόλογος – ιστορικός