Tα σχολικά βιβλία στο Αρσάκειο τον 19ο αιώνα και μέχρι το 1950

 

«Το να διαβάζεις τα καλά βιβλία είναι σαν να συνδιαλέγεσαι με τους αρίστους των περασμένων αιώνων»

Καρτέσιος

Η μελέτη και η εξέταση των σχολικών εγχειριδίων κάθε εποχής παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Τα βιβλία με τα οποίο εκατομμύρια νέοι έμαθαν να γράφουν, να διαβάζουν, να υπολογίζουν με αριθμούς και να εξηγούν τα φυσικά φαινόμενα συνετέλεσαν στην ομογενοποίηση και τη δημιουργία τής ταυτότητας τού νέου ελληνικού κράτους.

Η συγγραφή και η έκδοση των σχολικών εγχειριδίων ήταν ένα πρόβλημα που προέκυψε κατά την οργάνωση τού εκπαιδευτικού συστήματος στο νεοσύστατο κράτος. Τον Οκτώβριο τού 1829 ο Καποδίστριας συγκρότησε τρεις επιτροπές με στόχο «να ενασχοληθώσιν εξαιρέτως εις την μετάφρασιν και σύνθεσιν βιβλίων στοιχειωδών και εις την αναθεώρησιν συγγραμμάτων ήδη μεταφρασμένων, συντεινόντων προς ομοιόμορφον και τελειότερον οργανισμόν των αλληλοδιδακτικών και τυπικών σχολείων» (Διατ. Αρ. 45/18-10-1829). Παράλληλα προχώρησε στη σύσταση επιτροπών «πρός σύνταξιν σχολικών βιβλίων». 

 

«Εκ τής στοιχειώδους Αριθμητικής και Αλγέβρης μετά των αποτελεσμάτων και τής λύσεως υπό Σ. Σούτσου. Βασιλική Τυπογραφία 1836». To βιβλίο κυκλοφόρησε την εποχή που οι εκπαιδευτικοί ήταν υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούν μόνο βιβλία τού Βασιλικού Τυπογραφείου.

Με την άφιξη του Όθωνα ιδρύθηκε το Βασιλικό Τυπογραφείο και το 1836 συστάθηκε το Βασιλικό Βιβλιοπωλείο με ιδιαίτερο διάταγμα, στο οποίο αναγράφεται η υποχρέωση των εκπαιδευτικών να χρησιμοποιούν μόνο τα βιβλία τού Βασιλικού Βιβλιοπωλείου. Αυτή ήταν και η πρώτη απόπειρα τού κράτους να μονοπωλήσει το σχολικό βιβλίο. Βέβαια, η ρύθμιση αυτή ευνοούσε ανθρώπους οι οποίοι κατείχαν θέσεις στο Υπουργείο Παιδείας και ήταν και οι ίδιοι συγγραφείς βιβλίων, ενώ αντίθετα έθιγε τα συμφέροντα τής ελεύθερης αγοράς. Οι αντιδράσεις των εκδοτών αλλά και οι πιέσεις εφημερίδων, όπως ήταν η «Αθηνά» τού Ε. Αντωνιάδη, έγιναν αιτία να καταργηθεί η Βασιλική Βιβλιοθήκη και έτσι εγκαινιάστηκε η περίοδος τού ελεύθερου ανταγωνισμού.

 

Εγχειρίδιον ή Οδηγός τής Αλληλοδιδακτικής μεθόδου, Νέος, τελειοποιημένος και πληρέστερος τού μέχρι τούδε εν χρήσει οδηγού τού Υπουργείου. Εκδοθείς κατά το υπ’ αριθμ. 000 (24 Ιουλίου 1841) Βασιλικού Διατάγματος, προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων τής Ελλάδος, υπό Ι. Π. Κοκκώνη, Διευθυντού τού Διδασκαλείου και των Δημοτικών Σχολείων. Εν Αθήναις, εκ τής Τυπογραφίας Ν. Παπαδόπουλου. 1842

Το 1856 καταργήθηκε η πρώτη μόνιμη επιτροπή και δημοσιεύτηκε το διάταγμα «Περί Διαγωνίσματος προς συγγραφήν προσφοροτέρων βιβλίων για τα Δημοτικά σχολεία» (Β.Δ. 1-9-1856/ΦΕΚ 14-9-1856). Το κράτος περιορίστηκε στην εποπτεία των σχολικών βιβλίων με τη δημιουργία μονίμων επιτροπών κρίσης. Όμως τα μέλη των επιτροπών συνέγραφαν και ενέκριναν τα δικά τους βιβλία. Έτσι οι τιμές των βιβλίων δεν μειώθηκαν ούτε βελτιώθηκε η ποιότητά τους.

 

Γεωγραφία Στοιχειώδης, Μαθηματική, Φυσική και Πολιτική Αρχαία και Νεωτέρα, Περίοδος Β΄. Πρώτον μεν μεταφρασθείσα με πολλάς προσθήκας και εκδοθείσα το 1836, κατά πρότασιν τής επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής, είτα δ’ επιδιορθωθείσα και κατά το μέρος τής νεωτέρας γεωγραφίας, ολοσχερώς συνταχθείσα εκ διαφόρων νεωτέρων γεωγράφων. Υπό Ι. Π. Κοκκώνη. Εκδίδεται δαπάνη Α. Κορομηλά. Κατ’ έγκρισιν τού επί των Εκκλησιαστικών και τής Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου, προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων. Έκδοσις νεωτάτη, επηυξημένη και διωρθωμένη, εν Αθήναις, εκ τού τυπογραφείου Αντ. Λαμπρινούδη, 1865

Από τις αρχές τής δεκαετίας τού 1860 ήταν φανερό ότι το σύστημα τού ελεύθερου ανταγωνισμού στο σχολικό βιβλίο είχε αποτύχει. Το 1867 ψηφίστηκε ο νόμος ΣΜΘ΄ «Περί διδακτικών βιβλίων για τα Ελληνικά σχολεία και τα Γυμνάσια» (24-11-1867, ΦΕΚ 73,18-12-1867), ο οποίος προέβλεπε την εξέταση των διδακτικών βιβλίων από 24μελή επιτροπή, η οποία χωρίζονταν σε 3 οκταμελή τμήματα με βάση τα γνωστικά αντικείμενα. Φαίνεται όμως ότι ο νόμος αυτός δεν εφαρμόστηκε, με αποτέλεσμα να υπάρχει δυσφορία στην κοινή γνώμη. Έτσι το 1870 ο Γ. Βακαλόπουλος με νομοσχέδιο καθόρισε τα σχολικά βιβλία να ανανεώνονται κάθε 5 χρόνια.

 

Ασμάτια Παιδαγωγικά προς χρήσιν των Νηπιαγωγείων και των Δημοτικών σχολείων. Εκδίδονται το τρίτον επιδιορθωμένα, επιμελεία και δαπάνη τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Αθήνησι, Τύποις Χ. Ν. Φιλαδελφέως 1876

Με τον νόμο τού Χαριλάου Τρικούπη ΑΜΒ΄ 22-6-1882 (ΦΕΚ 61,6-7-1882) καθιερώθηκε ο κρατικός παρεμβατισμός στο σχολικό βιβλίο. Ο νόμος καθόριζε ότι στη δημοτική και τη μέση εκπαίδευση «Ουδέν άλλον βιβλίον εισάγεται, ειμή το μετά διαγωνισμόν υπό τού Υπουργείου τής Δημοσίας Εκπαιδεύσεως εγκρινόμενον». Παράλληλα η επιτροπή ήταν υποχρεωμένη να ορίσει την τιμή των βιβλίων, αλλά και να συντάξει έκθεση αιτιολόγησης των αποφάσεών της. Γεγονός είναι πάντως ότι σε πανελλαδική κλίμακα πολλοί γονείς δεν αγόραζαν βιβλία στα παιδιά, ενώ άλλοι διαμαρτύρονταν για τις τιμές τους. Ο νόμος αυτός και οι τροποποιήσεις του, που ακολούθησαν, αποσκοπούσε στο να εξαλείψει τις στρεβλώσεις τής προηγούμενης περιόδου και να επιβάλει αξιοκρατία στην επιλογή τού σχολικού βιβλίου. Οι αντιδράσεις όμως των εκδοτών, οι οποίοι για το δικό τους συμφέρον υποστήριζαν τον ελεύθερο ανταγωνισμό, ήταν μεγάλες.

 

Διομήδους Κυριακού «Χριστιανική Ηθική», προς χρήσιν των Γυμνασίων. Αποτελεί ένα από τα εκπαιδευτικά βιβλία που χρησιμοποιήθηκαν στο Αρσάκειο και είχε την έγκριση όλων των αρμοδίων αρχών και τής Ιεράς Συνόδου. Εκδότης Ι. Σιδέρης, το 1915.

Σε έκθεσή του προς το Υπουργείο Παιδείας ο Χ. Παπαμάρκου υποστήριζε ότι το κράτος πρέπει τα πρώτα χρόνια να μοιράζει δωρεάν τα βιβλία στα φτωχότερα παιδιά, μέχρι να αποφασίσουν οι γονείς ότι πρέπει να τα αγοράζουν. «Οι γονείς δυσανασχετούντες επί ταις πυκναίς ταύταις των διδακτικών βιβλίων αλλαγαίς και αδυνατούντες να πληρώνωσι, δεν αγοράζουσι πλέον βιβλία». Ο Χ. Πούλιος σε έκθεσή του γράφει ότι βιβλία «ου μόνον πολλάκις ανωφελή εκασταχοῦ δε και επιβλαβή δίδονται εις τας χείρας των μαθητών». Η κατάσταση χειροτέρεψε όταν το 1884 άρχισαν οι συγγραφείς των απορριφθέντων βιβλίων να υποβάλλουν μηνύσεις κατά των μελών των κριτικών επιτροπών.

Ελληνική Χρηστομάθεια προς χρήσιν των απανταχού ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων, Σ.Δ. Βυζαντίου και Α.Ρ. Ραγκαβή. Τόμος πρώτος, , εκ των Τυπογραφικών καταστημάτων Αναστασίου Δ. Φέξη, 1903 (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βεροίας)

Τον Σεπτέμβριο του 1884 εκδόθηκε η εγκύκλιος 14182, τής 21-9-1884, «Περί των εγκριθέντων διά τα Δημοτικά Σχολεία διδακτικών βιβλίων», στην οποία αναφέρεται ότι για τα δημοτικά σχολεία το μόνο που εγκρίθηκε ήταν το Αλφαβητάριο και το Αναγνωσματάριο τού Βλ. Σκορδέλη, ενώ επιτρέπονταν στους δασκάλους να χρησιμοποιούν συγκεκριμένα βιβλία, όπως το Αναγνωσματάριο κατά υπόδειξη τού Ροβινσώνα για τη Β΄ τάξη, Αναγνώσματα από την Οδύσσεια και την Ιστορία τής Ελλάδος επί Τουρκοκρατίας για την Γ΄ τάξη, Εκλογή από τον Ηρόδοτο και διηγήσεις από τον εθνικό αγώνα τού 1821 για την Δ΄ τάξη, Κατήχηση εγκεκριμένη από την Ιερά Σύνοδο τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, Συλλογή αριθμητικών προβλημάτων και Συλλογή παιδαγωγικών ασμάτων με μουσική. Τα υπόλοιπα έπρεπε να διδάσκονται προφορικά. Από περιγραφές Αρσακειάδων γνωρίζουμε το μάθημα στο Σχολείο, όπου δεν υπήρχε βιβλίο, στηριζόταν σε προσωπικές σημειώσεις τις οποίες υπαγόρευε στις μαθήτριες ο καθηγητής.

 

Σπυρίδωνος Π. Κωστάκη, Δημοδιδασκάλου, Ελληνικόν Αλφαβητάριον, τεύχος πρώτον. Εγκρίθηκε εν τω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων επί πενταετία. Εν Αθήναις, Εκδόσεις Ι. Σιδέρη.

To 1886 προκηρύχθηκε νέος διαγωνισμός και τα εγκριθέντα βιβλία από το έτος 1888-1889 έπρεπε υποχρεωτικά να διδάσκονται σε όλα τα δημόσια και τα ιδιωτικά σχολεία και τα διδασκαλεία. Τα βιβλία που εγκρίθηκαν ήταν:                                                                                                                               

α) Κατήχηση τού Ιγν. Μοσχάκη

β) Ηρωικοί Χρόνοι τής Αρχαίας Ελλάδος τού Αρ. Κουρτίδη για τη Β΄ τάξη

γ) Συλλογή ποιημάτων τού Αρ. Κουρτίδη για τις Β΄, Γ΄ και Δ΄ τάξεις

δ) Αναγνώσματα από τον Ηρόδοτο τού Θ. Αποστολόπουλου για την Δ΄ τάξη

ε) Αναγνώσματα από την Ομήρου Οδύσσεια τού Γ. Κονιδάρη για την Γ΄ τάξη

στ) Θεωρία τής Παιδαγωγικής και Ιστορία τής Παιδαγωγικής τού Αρ. Σταθάκη για τα Διδασκαλεία.

 

Γεωργίου Μέγα. Αναγνωστικό για την Τετάρτη τάξη τού Δημοτικού σχολείου, Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων (ΟΕΣΒ) 1939

Τότε όμως συνέβη κάτι απίστευτο. Το 1890 νέα εγκύκλιος τού Υπουργείου Παιδείας απαγόρευσε τη χρήση διδακτικών βιβλίων στα μαθήματα τής Ιεράς Ιστορίας, τής Γεωγραφίας, τής Φυσικής Ιστορίας, τής Γραμματικής, τής Ιστορίας, τής Γεωμετρίας και τής Φυσικής. Τα μαθήματα αυτά θα έπρεπε να διδάσκονται προφορικά και οι μαθητές να κρατούν σημειώσεις. Αυτό συνέβη διότι πολλοί δάσκαλοι συνήθιζαν να «παρέχωσι το μάθημα προς μηχανικήν απομνημόνευσιν» στους μαθητές τους, χωρίς προηγουμένως να το αναπτύσσουν και να το παραδίδουν. Η κατάσταση βέβαια δεν βελτιώθηκε όταν οι δάσκαλοι υπαγόρευαν το μάθημα το οποίο οι μαθητές θα αποστήθιζαν. Έτσι το Υπουργείο αναγκάστηκε να άρει την απαγόρευση.

 

Αναμνηστική φωτογραφία Αρσακειάδων με τον καθηγητή τους Αριστοτέλη Κουρτίδη, αρχισυντάκτη τής Διάπλασης των παίδων, υποστηρικτή τής Δημοτικής, παιδαγωγό και λογοτέχνη. Μεταξύ των εικονιζομένων είναι οι μαθήτριες Θεοδωρακοπούλου, Κυριακοπούλου, Μοσχοπούλου, Μυρτίλου, Σπανού, Γεωργακοπούλου, Σιναπίδου, Βλάχου, Μαγγίνα, Παυλίδου, Παπαδάκη, Μαρίνου, Τσάπου, Γαρυφάλλου, Μαρινάκη, Παπαδοπούλου, Φιλίππου, Αναγνώστου (φωτ. Αρχείο ΣΑΦΕ)

Για την εκπαίδευση των Αρσακειάδων στα βασικά μαθήματα χρησιμοποιήθηκαν τα βιβλία που καθόριζε το Υπουργείο. Άλλωστε και ο Ι. Κοκκώνης και ο Γ. Κωνσταντινίδης ήταν μέλη τής Φ.Ε. και τα συγγράμματά τους χρησιμοποιήθηκαν για πολλά χρόνια. Ο Αρ. Κουρτίδης ήταν επίσης καθηγητής τού Αρσακείου. Την εποχή που επιτρεπόταν η ελεύθερη επιλογή βιβλίου πολλοί από τους καθηγητές, αξιόλογοι οι περισσότεροι στον τομέα τους όπως ο Μαργαρίτης Δήμιτσας στη Γεωγραφία, χρησιμοποίησαν τα δικά τους συγγράμματα, κάτι που δημιούργησε δυσαρέσκεια στους γονείς των μαθητριών, γιατί εκτός των διδάκτρων έπρεπε να πληρώνουν και για τα βιβλία. Η διαφωνία καταγράφτηκε και στον Τύπο, κυρίως τον σατιρικό.

 

Πολιτική Γεωγραφία, προς χρήσιν των Γυμνασίων, συνταχθείσα υπό Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα, Διευθυντού Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου και καθηγητού Γεωγραφίας εν Αρσακείω. Μέρος Δεύτερον. Γεωγραφία πάντων των μερών τής γης και τής Ελληνικής Χερσονήσου. Εν Αθήναις, Τυπογραφεῖον Παλαμίδης, 1870. Το βιβλίο αυτό τού Μαργαρίτη Δήμιτσα διδάχθηκε επί σειράν ετών στο Αρσάκειο.

Ένας από τους πρωταρχικούς στόχους τής ΦΕ ήταν και η έκδοση βιβλίων για την εκπαίδευση των Ελληνοπαίδων. Πολλοί από τους καθηγητές τής ΦΕ έγραψαν βιβλία Μουσικής για τα παιδιά τού Νηπιαγωγείου, τού Δημοτικού, αλλά και τις σπουδάστριες τού Διδασκαλείου, όπως ο Ορέστης Κοντογιάννης.

 

Καλλιγραφία της Άννης Βιτάλη, διδασκαλίσσης εν τω Αρσακείο Παθεναγωγείο, έκδοση 1η εγκριθείσα δια πενταετίαν, προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων αμφοτέρων των φύλων. Εν Αθήναις, Εκδοτικός Οίκος Σιδέρη.

Αρσακειάδες ντυμένες για παράσταση αρχαίας τραγωδίας με τον Ορέστη Κοντογιάννη. Ο Ορέστης Κοντογιάννης δίδαξε επί σειρά ετών τις Αρσακειάδες όχι μόνο να τραγουδούν αλλά και να δίνουν παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας στο πρωτότυπο, αφού ήταν απόφοιτος και τής Δραματικής Σχολής τού Ωδείου Αθηνών.

Οι εκδόσεις τής ΦΕ κατά την πρώτη περίοδο είναι κυρίως έργα διδασκόντων στο Σχολείο και έχουν εκπαιδευτικό περιεχόμενο. Όπως:

α) «Άσματα παιδαγωγικά προς χρήσιν των νηπιαγωγείων» Λέοντος Μελά, 1872                                  

β) «Συμβουλαί και οδηγίαι περί Νηπιαγωγίας» Λ. Μελάς 1878

γ) «Των παίδων τα καλά μαθήματα» Ν. Κοντόπουλου, 1878

δ) «Χρηστομάθεια» Ν. Φουσκίδου, τόμοι 5, 1882

ε) «Άσματα» Ένινγκ, τόμοι 2, 1882

στ) «Εισαγωγή εις την Φυτολογίαν» Θ. Χεζδράιχ, 1882

ζ) «Εισαγωγή-Ηθικά Διηγήματα» Α. Ζάρκου, 1882

η) «Άσματα» Ηλία Τανταλίδη, 1883

θ) «Άσματα Εκκλησιαστικά» Ν. Σακελλαρίδου, 1887

ι) «Πραγματογνωσία Ιφιγενείας» Ιφ. Δημητριάδου, 1887

ια) «Ορυκτολογία» Μ. Σακκοράφου, 1893

ιβ ) «Περί Διευθύνσεως Νηπιαγωγείων» Ιφ. Παπαγεωργίου.

 

Aναγνωστικό Ε΄ Δημοτικού, Β΄ τεύχος. Το βιβλίο φέρει τη σφραγίδα τού Οργανισμού Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων.

Το 1937 ιδρύθηκε ο Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων (ΟΕΣΒ) ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου με έδρα την Αθήνα. Ο Οργανισμός αυτός είχε την ευθύνη τής έκδοσης όλων των σχολικών διδακτικών βιβλίων δημοτικού, γυμνασίου και αργότερα λυκείου. Το 1960 μετονομάστηκε σε Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων (ΟΕΔΒ) και εποπτευόταν από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων. Έκτοτε το Αρσάκειο, όπως και όλα τα σχολεία τής χώρας, χρησιμοποιούσε ως βασικά εγχειρίδια τα βιβλία τού Οργανισμού.

 

Ιστορία των Νεωτάτων Χρόνων από τη Συνθήκη τής Βιέννης μέχρι των ημερών μας. Αναστασίου Λαζάρου. Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. Εν Αθήναις 1968

 

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη «Ιστορία τής ΦΕ» τού Στέφανου Γαλάτη, το βιβλίο τής Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)», Αθήνα 1986, το βιβλίο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας».

 

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός