Ταξιδεύοντας με τη Γεωγραφία

Η διδασκαλία τού μαθήματος τής Γεωγραφίας στο Αρσάκειο

«Για να πατάς στέρεα στη γη, πρέπει το ένα πόδι σου να είναι έξω από τη γη.»

Οδ. Ελύτης

Είναι κατανοητό ότι το βάρος τής διδασκαλίας στη στοιχειώδη εκπαίδευση δίνονταν κυρίως στη Γλώσσα και την Αριθμητική. Έτσι, το 1834, για τους μαθητές των δημοτικών σχολείων στην Ελλάδα γνώσεις στη Γεωγραφία και την Ιστορία ήταν προαιρετικές. Τo 1834 η Γεωγραφία διδάσκονταν στο ελληνικό σχολείο κορασίων (δεύτερη βαθμίδα) και όχι στο προκαταρκτικό. Το 1836 στον Οδηγό του ο Ι. Κοκκώνης αποκαλεί τα μαθήματα αυτά «συμπληρωματικές γνώσεις». Δεν ίσχυει το ίδιο για τη μέση εκπαίδευση στην οποία προσδιορίζονταν οι ώρες και η ύλη κάθε μαθήματος. Η επικρατούσα άποψη είναι ότι «ο καλός και φιλάνθρωπος πολίτης πρέπει να ηξεύρη όχι μόνον την κατάστασιν τής πατρίδος του αλλά και των λοιπών μερών τού κόσμου. Πρέπει να λαμβάνη ειδήσεις περί τής προόδου τής ανθρωπίνης κοινωνίας και άλλων συμβάντων εις τα διάφορα μέρη τού κόσμου. Ταύτα όλα αλλέως δεν δύναται να καταλαμβάνη παρά με την βοήθειαν τής Γεωγραφίας»

Γεωγραφία Στοιχειώδης, Μαθηματική, Φυσική και Πολιτική Αρχαία και Νεωτέρα, Περίοδος Β΄. Πρώτον μεν μεταφρασθείσα με πολλάς προσθήκας και εκδοθείσα το 1836, κατά πρότασιν τής επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. είτα δ’ επιδιορθωθείσα και κατά το μέρος τή νεωτέρας γεωγραφίας, ολοσχερώς συνταχθείσα εκ διαφόρων νεωτέρων γεωγράφων. Υπό Ι. Π. Κοκκώνη, Εκδίδεται δαπάνη Α. Κορομηλά. Κατ’ έγκρισιν τού επί των Εκκλησιαστικών και τής Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου, προς χρήσιν των Ελληνικῶν σχολείων. Έκδοσις νεωτάτη, επηυξημένη και διωρθωμένη, εν Αθήναις, εκ τού τυπογραφείου Αντ. Λαμπρινούδη, 1865.

Το μάθημα τής Γεωγραφίας είχε σταθερά τη θέση του στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Ακόμα και όταν δεν υπήρχε βιβλίο, οι μαθήτριες κρατούσαν σημειώσεις. Και δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι την περίοδο εκείνη υπήρχε, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, συχνή μεταβολή των συνόρων, κάτι που επέβαλλε συνεχείς επανεκδόσεις των βιβλίων. Στόχος τού μαθήματος βέβαια ήταν τόσο η γνώση τού υπόλοιπου κόσμου όσο και η ενδυνάμωση τής θρησκευτικής πίστης, αφού ήταν ευκαιρία να εξάρει κάποιος τον Θεό δημιουργό. Στις πρώτες δεκαετίες τού 19ου αι. η Γεωγραφία σκοπό είχε να ικανοποιήσει την περιέργεια τού ανθρώπου. Με το πέρασμα τού χρόνου η γεωγραφική γνώση συνδέθηκε πλέον με την τάση τού Έλληνα να ταξιδεύει και να ασχολείται με το εμπόριο. Έτσι, με τις χρήσιμες γνώσεις που παρείχε, συνέβαλλε στην καταπολέμηση των προλήψεων που προέρχονταν από την άγνοια.

Η παλαιότερη αποτύπωση τάξης τού Αρσακείου, το 1886, απαθανάτισε ένα μάθημα Γεωγραφίας. Η δασκάλα δείχνει με τον χάρακα τον χάρτη τής Ελλάδος. Ο φωτισμός τής τάξης γίνεται με φωταέριο. Οι μαθήτριες κοιτούν προς τον φακό τού φωτογράφου. Η φωτογράφιση πρέπει να έγινε πρωινή ώρα, γιατί το φως μπαίνει άπλετο από τα ανατολικά παράθυρα τής τάξης. (Aρχείο ΦΕ)

Τα πρώτα εγχειρίδια που χρησιμοποιήθηκαν για τη διδασκαλία τής Γεωγραφίας ήταν μεταφράσεις ξένων διδακτικών βιβλίων. Το μάθημα αρχικά ήταν συνδεδεμένο με την Ιστορία. «Αναγκαίον είναι προσέτι, όταν τις διδάσκεται ιστορίαν να έχη πάντοτε έμπροσθέν του τους πίνακας και να ζητεί εις αυτούς πάσαν χώραν και πάντα τόπον τους οποίους απαντά εις την ιστορίαν» (Κ. Κούμας, Σύνοψις τής παλαιάς Γεωγραφίας, Βιέννη 1819, σ. 6). Ο Σταύρος Σταθόπουλος, ο παλαιότερος ίσως Έλληνας γεωγράφος, το 1850 μετατοπίζει το βάρος τής Γεωγραφίας, εισάγοντας πρώτος την αμοιβαία σχέση ανθρώπου και φύσης. Λίγο μετά το 1860, υπό την επίδραση των θεωριών τού Δαρβίνου, επιχειρείται να μετρηθεί η επίδραση τού περιβάλλοντος στον άνθρωπο. Το 1880 εμφανίζεται η τάση να ανανεωθεί το αφηγηματικό ύφος των σχολικών γεωγραφικών βιβλίων με την προσθήκη περιηγήσεων. Μετά το 1880 στο μάθημα γινόταν συστηματική προβολή των φυσικών καλλονών τής πατρίδας, υποτάσσοντας τη Γεωγραφία στους στόχους τής Εθνικής Αγωγής. Το 1882 ο νόμος ΑΜΒ ορίζει να κρίνονται τα γεωγραφικά εγχειρίδια μαζί με τα φυσικομαθηματικά και όχι με τα ιστορικά.

Πολιτική Γεωγραφία, προς χρήσιν των Γυμνασίων, Συνταχθείσα υπό Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα. Γεωγραφία πάντων των μερών τής γης και τής Ελληνικής Χερσονήσου, Εν Αθήναις 1870. Ο Μαργαρίτης Δήμιτσας ήταν διακεκριμένη μορφή στον τομέα τής γεωγραφίας.

Από την ίδρυσή του στο Αρσάκειο υπήρχαν άνθρωποι οι οποίοι είχαν άμεση σχέση με τη Γεωγραφία. Ιδρυτικά μέλη τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας ήταν ο Νικόλαος Χορτάκης, που δίδαξε Φυσική και Γεωγραφία, και ο Γεώργιος Παγών ή Παγώνδας, ο οποίος είχε ασχοληθεί με την έκδοση χαρτών. Ένας από τους πιο γνωστούς καθηγητές Γεωγραφίας τής ΦΕ ήταν ο Μαργαρίτης Δήμιτσας. Ήταν από τους πρώτους επιστήμονες που προσπάθησε να αυτονομηθεί η Γεωγραφία ως μάθημα .Αφού εργάστηκε στη Μακεδονία επί 15 χρόνια, ήρθε στην Αθήνα όπου διηύθυνε το Ελληνικό Εκπαιδευτήριο και δίδαξε στο Αρσάκειο. Ήταν αυτός που πρότεινε τη δημιουργία έδρας στο Πανεπιστήμιο για το μάθημα τής Γεωγραφίας και έγραψε πολλά σχολικά εγχειρίδια, όπως «Πολιτική Γεωγραφία προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων» το 1878, «Γεωγραφία φυσική και πολιτική» το 1885 κ.ά. Το Σχολείο τής Φ.Ε. ήταν εφοδιασμένο με χάρτες και σχετικό εποπτικό υλικό. Για τις μαθήτριες πάντως το μάθημα ήταν πολύ ενδιαφέρον, αφού μάθαιναν πράγματα που συνέβαιναν στον κόσμο, μακριά από την πατρίδα τους, την πόλη τους ή το χωριό από το οποίο προέρχονταν.

Μάθημα Γεωγραφίας στο Αρσάκειο Λάρισας. Οι μικρές μαθητές κατασκευάζουν ανάγλυφους χάρτες με τους οποίους, όπως φαίνεται στη φωτογραφία, διακοσμούσαν την τάξη. Με τον τρόπο αυτό είχαν εναργέστερη εικόνα για τη γεωγραφική διαμόρφωση κάθε περιοχής.(αρχείο ΦΕ)

Το αναλυτικό πρόγραμμα των δημοτικών σχολείων το 1890 αναφέρει ότι: «η διδασκαλία τής Γεωγραφίας εν τοις Δημοτικοίς σχολείοις σκοπεί στην γνώσιν πρώτιστα μεν πάντων τής πατρίου χώρας κατά την πολιτικήν, φυσικήν και εμπορικήν αυτής κατάστασιν κατά δεύτερον δε λόγον και των λοιπών μερών τού ημετέρου πλανήτου προς δε την κατανόησιν των κοινοτέρων φαινομένων των προκυπτόντων εκ τής εν τω παντί θέσεως τής γης και τού συσχετισμού αυτής προς τα λοιπά ουράνια σώματα». Τότε ξεκίνησε και η αυτονόμηση τής Γεωγραφίας. Άρχισε να αντιμετωπίζεται όχι ως ανθρωπιστικό μάθημα, αλλά ως φυσιογνωστική επιστήμη. Η νέα αυτή αντιμετώπιση κυριάρχησε στην Ελλάδα γύρω στο 1890, με κύριο εκφραστή της τον Κ. Μητσόπουλο, ο οποίος δίδασκε στο Πανεπιστήμιο αλλά και στο Αρσάκειο. Ο Μητσόπουλος μάλιστα το 1909 συνέγραψε και «Γεωγραφία φυσική και πολιτική». Στο πρόγραμμα του 1919 παρουσιάστηκε και ο όρος Πατριδογνωσία. Στο τέλος τού 19ου αι. μάλιστα κυκλοφόρησαν στο εμπόριο χάρτες ανεξάρτητοι ή σε μορφή Άτλαντα.

Αρχαία Γεωγραφία τής Μακεδονίας, συνταχθείσα κατά τις πηγές και τα βοηθήματα. Μέρος Α΄. Χωρογραφία. Αθήνησι 1870. Λόγω τού συγγράμματος αυτού, η ακραία σατιρική εφημερίδα τής εποχής «Παλιάνθρωπος» τον σατίριζε υπερβολικά. (Aνοιχτή Βιβλιοθήκη, Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων)

Οι μαθήτριες, αφού μάθαιναν τα σύνορα, τις πόλεις και τα προϊόντα κάθε κράτους, έβλεπαν στους φυσιογνωστικούς χάρτες τα βουνά, τους ποταμούς, τις λίμνες και πολλές φορές, κατά την εξέταση ο καθηγητής τους ζητούσε να περιγράψουν ένα ταξίδι, πώς θα πάνε δηλαδή από το ένα μέρος στο άλλο, ποιες πόλεις θα συναντήσουν, ποια ποτάμια ή πεδιάδες θα περάσουν και παρόμοιες λεπτομέρειες.

Τάξη τού Αρσακείου Ψυχικού όπου διδάσκεται το μάθημα τής Γεωγραφίας. Βλέπουμε ότι στην τάξη υπάρχει μια υδρόγειος σφαίρα. Ο τρόπος παρουσίασης τού μαθήματος από τον καθηγητή Σχοινά δεν είναι μόνο περιγραφικός. Το μάθημα προφανώς είναι για τη διώρυγα τού Σουέζ. Στο κεντρικό τμήμα τού μαυροπίνακα είναι ζωγραφισμένος ο χάρτης τής διώρυγας μεταξύ Αιγύπτου και Αραβίας, ενώ στο δεξί και το αριστερό τμήμα φαίνεται ο τρόπος με τον οποίο ο Φερδινάνδος Λεσέψ κατόρθωσε να γεφυρώσει τη διαφορά υψομέτρου τής Μεσογείου με τον Αραβικό κόλπο. (αρχείο ΦΕ)

Σήμερα το μάθημα τής Γεωγραφίας έχει διαφορετικούς στόχους. Οι ανάγκες τού πλανήτη, τα επιτεύγματα τής τεχνολογίας και η πρόοδος τής επιστήμης έχουν εμπλουτίσει το περιεχόμενο του. Δεν έπαυσε ποτέ όμως να είναι ένα εντυπωσιακό αντικείμενο, το οποίο εξακολουθεί να προκαλεί το ενδιαφέρον των μαθητών.

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη «Ιστορία τής ΦΕ» τού Στέφανου Γαλάτη, Δημαρά Αλ. «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε». Τεκμήρια Ιστορίας, τ. Α΄, Β΄, Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)», Αθήνα 1986, το βιβλίο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας», «Εκατονταετηρίς τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1836-1936».

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός