Το Διδασκαλείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας

«Το σχολείον τούτο δεν συνίσταται διά να χρησιμεύσῃ ίσως εις την εκπαίδευσιν των κορασίων ενός μόνου δήμου. Όχι. Ο σκοπός τού σχολείου τούτου είναι υψηλότερος και κοινωφελέστερος, είναι ως δενδροκομείον διά να καλλιεργηθώσιν ενταύθα καλλίκαρπα δένδρα, και να μεταφυτεύωνται έπειτα εις όλα τα μέρη τού Κράτους, διά να καρποφορώσι πανταχού· είναι διά να σχηματίζωνται εν ταυτώ διδασκάλισσαι διά να διδάσκωσιν έπειτα εις όλους τους δήμους τής πατρίδος μας, και διά τούτου να αρχίση να γίνηται κοινοτέρα και των κορασίων η εκπαίδευσις εις όλον το βασίλειον. Ηδύνατο να επιχειρισθή ωραιότερον, ωφελιμότερον ή φιλανθρωπότερον έργον η Εταιρεία μας, με τα πρώτα της μέσα;»

Μισαήλ Αποστολίδης, Λόγος κατά την   εγκαθίδρυσιν τού Σχολείου τής Εαιρείας.

Μαθήτριες τού Αρσακείου φωτογραφίζονται με τις δασκάλες τους για το λεύκωμα τής πεντηκονταετηρίδας τής Φ.Ε. Κάποιες φορούν λευκές ποδιές πάνω από τα ρούχα τους. Η φωτογράφιση έγινε στον εξωτερικό ανατολικό χώρο τού Αρσακείου Μεγάρου. Για τις μαθήτριες που κάθονται κάτω για να φωτογραφηθούν έχουν στρωθεί χαλιά. Λεύκωμα 1886.

Ο Στέφανος Γαλάτης στην ανέκδοτη «Ιστορία τής Φ.Ε.» γράφει ότι στο δενδροκομείο που ίδρυσε η Φ.Ε. το 1837 «εις δύο κατηγορίες δύναταί τις να διαιρέση τας μαθητρίας αίτινες εφοίτησαν εις τα σχολεία τής Εταιρείας.

1ον Εκείνας αι οποίαι προορίζονται να χρησιμεύσωσιν ως διδασκάλισσαι                                       

2ον Εκείνας αι οποίαι θα γίνωσιν μητέρες ή απλώς Ελληνίδες.»

Γεγονός είναι πάντως ότι στο Ανώτερο Σχολείο φοιτούσαν 13 μαθήτριες, το δε Σχολείο στεγαζόταν στην οικία Βιτάλη - Συριανού και το οικοτροφείο στην οικία Βενθύλου. Το 1840 στο Ανώτερο Σχολείο φοιτούσαν 64 μαθήτριες και το Σχολείο στεγαζόταν στην οικία Λογοθέτου. Το 1842 το μέχρι τότε Ανώτερο Σχολείο μετονομάστηκε σε «Διδασκαλείο», όπως βλέπουμε στον Κανονισμό των Σχολείων τής ΦΕ. Σκοπός ήταν η εκπαίδευση διδασκαλισσών και η γενική μόρφωση των κοριτσιών με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων. Στη Συνέλευση τής 25ης Ιανουαρίου 1842 αποφασίστηκε τα έτη φοίτησης στο Διδασκαλείο να γίνουν τέσσερα από τρία που ήταν πριν. Το έτος 1846-1847 φοιτούσαν 142 μαθήτριες και το Σχολείο στεγαζόταν στην οικία Ηπίτου. Το 1847-1848 φοιτούσαν 179 μαθήτριες. Η αύξηση των μαθητριών το 1849 είχε ως συνέπεια να αυξηθούν σε 110 οι οικότροφες. Το Δ.Σ. μάλιστα αποφάσισε να ενισχύσει τη διευθύντρια στην εκτέλεση των καθηκόντων της, διορίζοντας την κ. Καλλιόπη Σολομωνίδου με την αρμοδιότητα να εκτελεί οικονομικά καθήκοντα εγκεκριμένα από το Δ.Σ. Διορίστηκε ακόμη η Πιπίνα Σωμερίτου για να εκτελεί καθήκοντα οικονόμου. Το 1858-1859 φοιτούσαν 396 μαθήτριες στο Αρσάκειο, το οποίο πλέον στεγαζόταν στο μεγάλο ιδιόκτητο Αρσάκειο Μέγαρο. Το 1851 τα έτη φοίτησης αυξάνονται και πάλι από 4 σε 5, κάτι που διατηρείται μέχρι το 1881. Το 1882 τα έτη αυξάνονται σε 6, το 1883 επανέρχονται σε 5 και το 1884 γίνονται 4. Πάντως η φοίτηση συνολικά στο Αρσάκειο ήταν δεκαετής. Τα χρόνια φοίτησης στο Διδασκαλείο αυξομειώνονται ανάλογα με τα χρόνια φοίτησης στο Δημοτικό. Π.χ. Το 1882 το Δημοτικό έχει 4 τάξεις και το Διδασκαλείο 6,1883 το Δημοτικό έχει 5 τάξεις και το Διδασκαλείο 5, το 1884 το Δημοτικό έχει 6 τάξεις και το Διδασκαλείο 4. Από αυτό φαίνεται καθαρά ότι το Δημοτικό Σχολείο ήταν προπαρασκευαστικό τού Διδασκαλειου.

Αναμνηστική φωτογραφία Αρσακειάδων με τον καθηγητή τους Αριστοτέλη Κουρτίδη, μια μεγάλη μορφή των ελληνικών γραμμάτων που δίδαξε στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Μεταξύ των εικονιζομένων Αρσακειάδων ήταν οι: Θεοδωρακοπούλου, Κυριακοπούλου, Μοσχοπούλου, Μυρτίλου, Σπανού, Γεωργακοπούλου, Σιναπίδου, Βλάχου, Μαγγίνα, Παυλίδου, Παπαδάκη, Μαρίνου, Τσάπου, Γαρυφάλλου, Μαρινάκη, Παπαδοπούλου, Φιλίππου, Αναγνωστοπούλου.

Από τον αριθμό των μαθητριών που παρουσιάζονται για εξετάσεις φαίνεται ότι το Σχολείο ήταν αυστηρό στο θέμα των βαθμών. Η Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου αναφέρει ότι τη σχολική χρονιά 1846-1847 από τις 21 μαθήτριες τής Δ΄ τάξης που έδωσαν εξετάσεις πήραν δίπλωμα δασκάλας οι 11. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μειώνεται ο αριθμός των μαθητριών στις μικρότερες τάξεις. Μια άλλη αιτία αποχώρησης μαθητριών είναι το γεγονός ότι πολλοί γονείς θεωρούσαν ότι 3-4 χρόνια σε ανώτερο σχολείο είναι αρκετά για τη μόρφωση μιας κοπέλας. Από τα Πρακτικά τής ΦΕ φαίνεται ότι για το Εσωτερικό Σχολείο οι ενδιαφερόμενες μαθήτριες ήταν πολύ περισσότερες αλλά δεν μπορούσαν να γίνουν δεκτές γιατί το κτήριο χωρούσε μόνο 130. Μελετώντας το αρχείο τής ΦΕ διαπιστώνουμε ότι οι πρώτες μαθήτριες τού Ανωτέρου Σχολείου τής Φ.Ε. για να πάρουν το δίπλωμα τής δασκάλας φοίτησαν 2 χρόνια από το 1837 έως το 1839. Στη συνεδρίαση τής 7ης Απριλίου 1840 καθορίστηκε το Ανώτερο Σχολείο να έχει «τρεις κλάσεις» και το Κατώτερο Αλληλοδιδακτικό άλλες «τρεις κλάσεις». Στην έκθεση των εξετάσεων τής 9ης Ιουνίου 1839, των πρώτων δηλαδή αποφοίτων διδασκαλισσών τού Σχολείου, αναφέρονται ονόματα τα οποία αργότερα θα συναντήσουμε στο διδακτικό προσωπικό τού Σχολείου. Αυτά είναι των Ελένης Ολλανδέζου, Μαριγώς Ζαβίτσα, Πολυξένης Δημητρακοπούλου και Ελένης Σταματάκη, οι οποίες δίδαξαν στο Αλληλοδιδακτικό.

Στην ανατολική πλευρά τού Αρσακείου Μεγάρου μαθήτριες τού Σχολείου ποζάρουν στον φακό τού Γάλλου φωτογράφου J. David. Φυσικά για τη φωτογράφιση προτιμήθηκε αυτή η πλευρά λόγω τού καλύτερου φυσικού φωτισμού. Δεξιά και αριστερά, για να καλύπτουν τα κενά, έχουν τοποθετηθεί γλάστρες.

Ο Γ. Βιώνης στον λόγο που εκφώνησε κατά τον εορτασμό τής πεντηκονταετίας με περηφάνια μιλάει για την αύξηση τού αριθμού των διδασκαλισσών που αποφοίτησαν από το Σχολείο. Ο πίνακας που ακολουθεί αποδεικνύει τού λόγου το αληθές:

ΔΕΚΑΕΤΙΑ                                                ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ ΔΑΣΚΑΛΕΣ         ΣΧΟΛΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

1836-1846                                                        90                                   ενοικιαζόμενα κτήρια

1846-1856                                                        102                                 ενοικιασμένα + Αρσάκειο Μέγαρο

1856-1866                                                        470                                 Αρσάκειο Μέγαρο + οικία Βούρου

1866-1876                                                         592                               Αρσάκειο + οικ. Βούρου + Τοσίτσειο

1876-1886                                                        750                                όλο το οικοδομικό τετράγωνο

Δεν θα ήταν λοιπόν υπερβολή ο ισχυρισμός ότι τον 19ο αιώνα το ελληνικό κράτος άφησε την εκπαίδευση των θηλέων σχεδόν εξ ολοκλήρου στα χέρια τής Φ.Ε., που εκπονούσε τα ωρολόγια προγράμματα και καθόριζε τα διδασκόμενα μαθήματα. Τα υπόλοιπα ιδιωτικά διδασκαλεία θηλέων ήταν υποχρεωμένα να ακολουθούν το πρόγραμμα των Αρσακείων. Μόλις μετά από 30 χρόνια, το 1893, το Υπουργείο Παιδείας δημοσίευσε το πρώτο πρόγραμμα μαθημάτων για τα Παρθεναγωγεία τής χώρας που λειτουργούσαν ώς τότε χωρίς ειδική νομοθετική ρύθμιση. Οι εξετάσεις για το δίπλωμα τής δασκάλας διεξάγονταν από επιτροπή αποτελούμενη από τους καθηγητές τής τελευταίας τάξης τού Σχολείου τής Φ.Ε. με πρόεδρο τον διευθυντή τού Διδασκαλείου Αρρένων (Εφημ. τής Κυβερνήσεως αρ. 66 1/11/1861). Έτσι, το Παρθεναγωγείο τής Φ.Ε. αναγνωρίστηκε το 1861 ως ισότιμο των διδασκαλείων αρρένων τού κράτους. «Το υπό τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας συντηρούμενον σχολείον παρέχει πλήρη εχέγγυα τής εντελούς εκπληρώσεως τού νόμου, καθ’ όσον αφορά τας μελλούσας ν’ αναλάβωσι την εκπαίδευσιν τού γυναικείου φύλου διδασκαλίσσας», ως εκ τούτου «αναγνωρίζεται ως συμπληρούν τό Διδασκαλείον καθ’ όσον αφορά την μόρφωσιν και εξέτασιν των διδασκαλισσών» (ΒΔ 13ης Οκτωβρίου 1861.

Τελειόφοιτες τού Διδασκαλείου τού Αρσακείου Λάρισας τού έτους 1924 φωτογραφίζονται στην αυλή τού Σχολείου με τους καθηγητές (από αριστερά): Κουρσούμης (δάσκαλος), Αριστοτέλης Πατέρας, Αγγελική Τέτση, Αντώνιος Ναός, Α. Γιαννοπούλου (διευθύντρια), Γρηγορόπουλος (ιατρός), Πάνος Διαμαντόπουλος, Χατζηγιάννης (γεωπόνος).

Μόλις το 1882 πέρασε από τη Βουλή νομοσχέδιο για την ίδρυση κρατικών Διδασκαλείων Θηλέων. Αλλά και τότε, παρά τον ανταγωνισμό των δημοσίων διδασκαλείων, το Αρσάκειο εξακολούθησε να εκπαιδεύει δασκάλες και, όπως φαίνεται από τον πίνακα που δημοσιεύεται στο λεύκωμα των 160 χρόνων τής Φ.Ε., ο αριθμός των μαθητριών αυξάνονταν.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι επαληθεύτηκαν τα γραφόμενα από τον Στέφανο Γαλάτη ότι «Αι εξελθούσαι εκ των σχολείων ημών διδασκάλισσαι απετἐλεσαν την βάσιν τής εκπαιδεύσεως τού συνόλου τού θήλεως έθνους, ‟το Δενδροκομεόον” κατά την παραστατικότατην φράσιν τού Μισσαήλ Αποστολίδου, διά νά καλλιεργηθώσιν ενταύθα καλλίκαρπα δένδρα και να μεταφυτεύωνται έπειτα εις όλα τα μέρη τού κράτους διά να καρποφορώσι πανταχού.»

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη «Ιστορία τής Φ.Ε.» τού Στέφανου Γαλάτη, Δημαρά Αλ. «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε», Τεκμήρια Ιστορίας, τ. Α΄, Β΄, Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)», Αθήνα 1986, το βιβλίο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας», Ελ. Δούκα-Καραγιαννοπούλου, «Θηλέων Αγωγή», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Γ΄ και «Εκατονταετηρίς τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1836-1936».

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός