Οι Αρσακειάδες, οι υποτροφίες και η ευγενής άμιλλα

«όπου άμιλλα ενταύθα και νίκη εστί.»

Αριστοτέλης

Το Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας τα πρώτα χρόνια τής λειτουργίας του στηριζόταν οικονομικά στις εισφορές των μελών του και στα δίδακτρα τα οποία εισέπραττε. Το κράτος υποστήριζε το Αρσάκειο, το επόπτευε και εμμέσως το ενίσχυε πληρώνοντας τα δίδακτρα των κρατικών υποτρόφων. Ενίοτε επιχορηγούσε συγκεκριμένες δραστηριότητές του. Το Σχολείο τής Εταιρείας όμως είχε τη σημαντικότερη οικονομική υποστήριξη από τις μεγάλες κοινότητες τής διασποράς και τους πλούσιους ομογενείς. Τη δεκαετία 1837-1847 από τις 90 δασκάλες οι 36 ήταν υπότροφες τής Φ.Ε., τού βασιλιά ή των Δήμων και 54 πλήρωναν δίδακτρα. Τη δεκαετία 1847-1857 από τις 162 δασκάλες οι 34 ήταν υπότροφοι και οι 128 πλήρωναν δίδακτρα. Αυτό και μόνο αποδεικνύει τη στροφή τού γυναικείου πληθυσμού προς την εκπαίδευση, διότι στο επάγγελμα τής δασκάλας βρήκαν οι γυναίκες την επαγγελματική διέξοδο που αναζητούσαν.

Μαθήτριες τού Αρσακείου στην εσωτερική αυλή τού Σχολείου. Διακρίνονται ο φυσικός Π. Κονδύλης φυσικός και ο φιλόλογος Χαρίτων Χαριτωνίδης (αριστερά). Οι εικονιζόμενες μαθήτριες είναι οι Κ. Σαμαρτζή, Μ. Αγγελίδου, Δ. Παπανικολάου, Μ. Βρυώνη, Μ. Τσακάλου, Σ. Μαρίνου, Ε. Χατζηεμμανουήλ, Α. Μακρή, Π. Μοσχονά, Ε. Κουτσοποδιώτου, Σ. Λενιού, Μ. Βογιατζή, Μ. Τράστα, Ε. Χατζοπούλου, Π. Καπετανοτρατάκη, Σ. Μπάρδη. Φ. Καραμελοπούλου. (Αρχείο ΦΕ)

Εκτός από τις μαθήτριες που ήταν υπότροφοι τής Φ.Ε., το 1853 υπήρχαν τρεις υπότροφες μαθήτριες (από την Ήπειρο) τού Αποστόλου Αρσάκη και 3 ακόμα υπότροφες τής βασίλισσας Αμαλίας και στη συνέχεια τής βασίλισσας Όλγας. Εκτός από αυτές, το κράτος διατηρούσε 30 υποτρόφους από διάφορα κληροδοτήματα, τις οποίες η κυβέρνηση έστελνε σε διάφορα μέρη της Ελλάδος να εργασθούν ως δασκάλες. Αυτές οι υποτροφίες διατηρήθηκαν μέχρι το 1897. Παρουσιάστηκαν όμως πολλές εγγενείς δυσκολίες κατά την άσκηση τού διδασκαλικού επαγγέλματος, οι οποίες οφείλονταν στη νοοτροπία και τις κοινωνικές αντιλήψεις των κατοίκων τής ελληνικής περιφέρειας. Μια δασκάλα (17 χρόνων) δεν μπορούσε να πάει μόνη της στο χωριό ή στην πόλη όπου διορίζονταν. Έπρεπε να συνοδεύεται από τη μητέρα της ή κάποια θεία, γιατί διαφορετικά πολλά θα λέγονταν περί τής ηθικής της. Έτσι οι περισσότερες εύρισκαν προσχήματα και δεν πήγαιναν να διδάξουν στην ελληνική επαρχία. Επεδίωκαν μάλιστα να διοριστούν στην Αθήνα, τη Σύρο, την Πάτρα και τοΝαύπλιο.

Μαθήτριες τής Φ.Ε. στη μεγάλη αίθουσα τελετών τού Αρσακείου, που βρισκόταν στο νεόκτιστο τμήμα τού Σχολείου επί τής Πανεπιστημίου. Πίσω από το βήμα και τις θέσεις τού Δ.Σ. βλέπουμε εικόνα τού Παντοκράτορα και δεξιά και αριστερά την πλήρη σειρά με τις εικόνες από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη τού οίκου Hachette.(Αρχείο ΦΕ)

Το Δ.Σ. τής Φ.Ε. το 1858 ψήφισε νέο σύστημα υποτροφιών. Σύμφωνα με αυτό καλούνταν οι Δήμοι να προτείνουν υποτρόφους, οι οποίες μετά τη απόκτηση τού πτυχίου τους δεν θα είχαν δυσκολία να επιστρέψουν ως δασκάλες στην πατρίδα και στους οικείους τους. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το 1861 από τις 122 εσωτερικές μαθήτριες οι 42 ήταν υπότροφες των Δήμων, 29 είχαν υποτροφία από το κράτος, 19 από τη Φ.Ε. και μόνο οι 32 πλήρωναν δίδακτρα για τις σπουδές τους. Την περίοδο μετά το 1880 υπήρχε στη Φ.Ε. ο μεγαλύτερος αριθμός υποτρόφων μαθητριών. Στο Αρσάκειο και το Τοσίτσειο, Αλληλοδιδακτικό και Συνδιδακτικό ήταν 392 και στο Νηπιαγωγείο 215. Το 1882 από τα 1.904 άτομα που διδάσκονταν στο Αρσάκειο, τα 744 φοιτούσαν δωρεάν και τα 479 με ελαττωμένα δίδακτρα.

Αρσακειάδες που έλαβαν μέρος στην εορτή των Ανθεστηρίων, (ΕΛΙΑ).

Για να ενισχυθεί η ευγενής άμιλλα μεταξύ των μαθητριών, υπήρχαν «τιμητικοί πίνακες» σε κάθε τάξη στους οποίους η υποδιευθύντρια τού Σχολείου έγραφε τα ονόματα «των επιμελεστέρων και ευτακτοτέρων». Το 1863 με πρόταση τής Διευθύντριας καθιερώθηκε ο θεσμός των «μηνιαίων ελέγχων» για τις μαθήτριες τού Εσωτερικού και τού Εξωτερικού Σχολείου, ώστε και οι μαθήτριες να προσπαθούν περισσότερο, αλλά και οι γονείς και οι κηδεμόνες τους να ενημερώνονται για την πρόοδό τους. Για να ενισχυθεί μάλιστα η άμιλλα μεταξύ των μαθητριών, το 1913-1914 το Δ.Σ. αποφάσισε οι πρώτες μαθήτριες τής 7ης και τής 8ης τάξης τού Ανωτέρου Παρθεναγωγείου και των Α΄ και Β΄ τάξεων τού Διδασκαλείου να φοιτούν δωρεάν το επόμενο έτος. Παράλληλα τα αθλοθετημένα βραβεία στο τέλος τού χρόνου αποτελούσαν ένα ωραίο κίνητρο για τις μαθήτριες.

Αρσακειάδες των Πατρών σε φωτογραφία ( Αρχείο ΦΕ)

Τα σπουδαιότερα βραβεία για τα Αρσάκεια ήταν το «Ράλλειο», που είχε καθιερώσει ο Παντιάς Ράλλης από το …., για να απονέμεται στην Αρσακειάδα τού Εσωτερικού Σχολείου που «ήθελε διακριθεί διά την καλήν της διαγωγήν» και το «Μποτάσειο» βραβείο, που καθιερώθηκε το 1875 από τον εταίρο τής Φ.Ε. Ιωάννη Μπόταση. Το Μποτάσειο απονέμονταν για τους ίδιους λόγους σε μαθήτριες τού Εξωτερικού Σχολείου. Την αναγγελία τής τελετής βραβεύσεως καθώς και περιγραφές τής τελετής μπορούσε να διαβάσει κανείς στον ελληνικό Τύπο. Στη σατιρική εφημερίδα «Αριστοφάνης» τής Τετάρτης 3 Ιουνίου 1876 (αρ. τ. 192) διαβάζουμε: «Tην Κυριακήν ετελέσθη εν τω Αρσακείω η εορτή τής απονομής τού Ραλλείου βραβείου. Πολύς κόσμος, και μάλιστα πολλοί κύριοι κομψευόμενοι συνέρρευσαν εις την εορτήν ταύτην, αλλά δυστυχώς το αξιότιμον συμβούλιον τής εταιρίας απηγόρευσε την είσοδον εις πάντα έχοντα μικρόν μύστακα, την αφήκε δε ελευθέραν εις τους μεσήλικας και τίνας άλλους χαίροντας προνόμιον εισόδου. Πολλοί δημοσιογράφοι αν και είχον εισιτήριον, δεν ηδυνήθησαν να εισέλθωσι με όλας τας παρατηρήσεις τας οποίας έκαμον εναντίον των διαμαρτυρήσεων τής κυράς Μπήλιως και τού θυρωρού. Τούτο νομίζομεν είναι ήκιστα κολακευτικόν διά τον Παρθενώνα τού Αρσακείου. Αφού αι μαθήτριαι έψαλλον τον βασιλικόν ύμνον ο κύριος Χρ. Ν. Φιλαδελφεύς, διάσημος οικονομολόγος τού Αρσακείου τρέμων και δακρύων εκ τής συγκινήσεως, απήγγειλε λογίδριον, δι’ ου συνεβούλευσε τας μαθητρίας, μεταξύ δε των άλλων σπουδαίων είπεν ότι ο Κάδμος πρώτος έφερεν εις την Ελλάδα τα γράμματα εκ τής Φοινίκης. Μετά το λογίδριον τούτο απενεμήθη το βραβείον εις την κυρίαν Λαχανά. Και εις ανώτερα, κυρία και εις ανώτερα!». Τη Δευτέρα 3 Ιουνίου 1874 η «Εφημερίς» έγραφε:«Χθες κατά την υπό προγράμματος ορισθείσαν ώραν ήρξαντο αι εξετάσεις των μαθητριών εν τω Αρσακείω παρθεναγωγείω τής φιλεκπαιδευτικής εταιρίας, εκφωνήσαντος τού Σ. Μητροπολίτου Αθηνών κ. Προκοπίου τας προσηκούσας ευχάς. Η μεγάλη αίθουσα κεκοσμημένη δι’ ανθέων είχε καταληφθή υπό των μητέρων των μαθητριών και των συγγενών αυτών. Ο κ. Πρωθυπουργός, ο υπουργός τής Παιδείας (όστις, και πάλιν αναφέρομεν, είνε σπάνιον παράδειγμα μέχρι τούδε υπουργού τής Παιδείας παρευρισκομένου εις τας εξετάσεις πάντων των σχολείων), ο υπουργός τής Δικαιοσύνης,ο νομάρχης Αττικής και Βοιωτίας, και ο Διευθυντής τής Αστυνομίας παρήσαν εν τη αιθούση. Αι μαθήτριαι λευχειμωνούσαι και σιγηλαί παρίσταντο εις το βάθος τής αιθούσης περιμένουσαι μετ’ ελπίδος την έναρξιν των εξετάσεων. Μετά τας ιεράς ευχάς αι μαθήτριαι τής Ανωτέρας τάξεως συνοδευόμεναι υπό κλειδοκυμβάλου έψαλαν τον βασιλικόν ύμνον, και ακολούθως ήρξαντο αι εξετάσεις των μαθητριών τής πέμπτης τάξεως. Οι πάντες έμειναν ευχαριστημένοι εκ των ευστόχων απαντήσεων ας αι εξεταζόμενοι έδιδον εις πάσαν δύσκολον ερώτησιν των διδασκάλων. Μέγας έπαινος οφείλεται εις το Συμβούλιον τής Εταιρίας και τας κυρίας Διευθύντριαν και υποδιευθύντριαν τού καταστήματος, αίτινες μεγάλας προσπαθείας καταβάλλουσι διά την πρόοδον τού ευγενούς τούτου καθιδρύματος, εξ ου κατ’ έτος εξέρχονται διδασκάλισσαι, εις ας εδόθη το μέλλον και η αγωγή τού γυναικείου φύλου τής Ελλάδος τής τε έσω και έξω, και μητέρες ανατρέφουσαι τα τέκνα αυτών αναλόγως τού πολιτισμού των χρόνων τούτων. Το θέαμα ήτο συγκινητικώτατον και ωραίον, ότε τα τού Νηπιαγωγείου παιδία εισήλθον εις την αίθουσαν κατά τάξιν αλληλοκρατούμενα, βαδίζοντα ερρύθμως και άδοντα. Αι εξετάσεις ήδη εξακολουθούσι κάθ’ ωρισμένας ώρας τής ημέρας».

Οι Αρσακειάδες που βραβεύθηκαν με το Ράλλειο, το Μποτάσειο και άλλα βραβεία το 1925. Η φωτογραφία προέρχεται από δημοσίευμα στον Τύπο.

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φ.Ε., την ανέκδοτη «Ιστορία τής Φ.Ε.» τού Στέφανου Γαλάτη, Δημαρά Αλ. «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε», Τεκμήρια Ιστορίας, τ. Α΄, Β΄, Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)», Αθήνα 1986, το βιβλίο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας», «Εκατονταετηρίς τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1836-1936» και δημοσιεύματα από τον Τύπο τής εποχής.

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός