Η Εμπορική Σχολή τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας

Μια δεύτερη επαγγελματική διέξοδος

Μόλις στις αρχές τού 20ού αι. το ελληνικό κράτος άρχισε να ασχολείται με την μέση επαγγελματική εκπαίδευση. Το 1903 προχώρησε στην ίδρυση 2 τριτάξιων Εμπορικών Σχολών αρρένων στην Αθήνα και την Πάτρα, όπου γίνονταν δεκτοί ως μαθητές απόφοιτοι Ελληνικού Σχολείου. Στις σχολές αυτές άρχισαν από το 1911-1912 να εγγράφονται, ατύπως, και κορίτσια. Με το ΒΔ τής 15ης Αυγούστου 1921 αρ. ΦΕΚ 154 επετράπη η ίδρυση Εμπορικών Σχολείων Θηλέων από ιδιώτες. Σύμφωνα με το ΒΔ οι μαθήτριες θα έπρεπε να έχουν αποφοιτήσει από την Α΄ τάξη τού Αστικού σχολείου και θα έδιναν εξετάσεις στα Μαθηματικά, στην Έκθεση, στη Γραμματική και στην Ορθογραφία. Το ΔΣ τής ΦΕ, με διορατικότητα και προοδευτική διάθεση, πήρε πρώτο την απόφαση να ανοίξει έναν ακόμα επαγγελματικό δρόμο για τις Ελληνίδες, βοηθώντας με τον τρόπο αυτό στην οικονομική τους ανεξαρτησία και τη χειραφέτησή τους.

Οι πρώτες τελειόφοιτες τής Εμπορικής Σχολής τού Αρσακείου (1914-1918). Η φωτογράφιση έγινε σε στούντιο. Οι μαθήτριες, γεμάτες περηφάνια και αυτοπεποίθηση, ποζάρουν δίπλα στους άνδρες καθηγητές τους. Στο κέντρο ο διευθυντής τής Σχολής Κωνσταντίνος Λαμπίρης. Η μόνη γυναίκα που κάθεται με τους καθηγητές είναι η γραμματέας τής Σχολής Χριστίνα Σταματοπούλου. (Αρχείο ΦΕ)

Τον Ιούνιο τού 1914 το ΔΣ τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας αποφάσισε να ιδρύσει Εμπορική Σχολή Θηλέων. Το σκεπτικό ήταν ότι οι γυναίκες δεν θα έπρεπε να εκπαιδεύονται μόνο για τo διδασκαλικό επάγγελμα, αλλά θα έπρεπε να έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις ώστε να μπορούν να ασκήσουν και άλλα επαγγέλματα και να είναι προετοιμασμένες για πανεπιστημιακές σπουδές. Για τους ίδιους λόγους το ΔΣ αποφάσισε να ιδρυθούν Γυμνάσια και Αστικές σχολές με έδρες τις πρωτεύουσες των νομών.

Η Εμπορική Σχολή Θηλέων τού Αρσακείου ήταν τετρατάξιος. Το έγγραφο τής επίσημης αδείας τού Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας υπ’ αριθ. 38499 από 12 Σεπτεμβρίου 1914 αναφέρει: «…χορηγούμεν άδειαν προς σύστασιν εν Αθήναις τετραταξίου Εμπορικῆς Σχολής Θηλέων. Ο οργανισμός τής σχολής ταύτης δέον να η ομοιόμορφος προς τον των Δημοσίων Εμπορικών Σχολών ως προς τον αριθμόν των τάξεων, την διάταξιν των μαθημάτων και λοιπούς όρους. Την επίβλεψιν τής σχολής ανατίθεμεν εις τον Διευθυντήν των Δημοσίων Εμπορικῶν Σχολών Αθηνών». Η Σχολή αναγνωρίστηκε ως ισότιμη προς τις δημόσιες με το από 31.3.1917 ΒΔ (ΦΕΚ 60/Α/1917). Πρώτος διευθυντής ήταν ο Κωνσταντίνος Λαμπίρης με μισθό 500 δρχ. μηνιαίως. Τονδιαδέχθηκε ο Α. Μητρόπουλος. Ο αριθμός των μαθητριών δεν ήταν μεγαλύτερος από 25 σε κάθε τάξη και η εισαγωγή γινόταν κατόπιν διαγωνισμού. Για τις ανάγκες τής Σχολής αγοράστηκαν γραφομηχανές τύπου «Έρικα». Τα δίδακτρα ορίστηκαν σε 200 δρχ. ετησίως. Οι απόφοιτες τής Σχολής άρχισαν να εργάζονται σε τράπεζες, εταιρείες και δημόσιες υπηρεσίες.

Έλεγχος προόδου και διαγωγής τής μαθήτριας τής Δ΄ τάξεως τής Εμπορικής Σχολής Δώρας Ψαθίδου, αριθμός μαθητ. 68, αριθμ. Καταλόγου 31, το σχολικό έτος 1926-1927. Η μαθήτρια φοίτησε το τελευταίο έτος λειτουργίας τής Σχολής. (Αρχείο οικογένειας Ψαθίδου)

Τα μαθήματα που διδάσκονταν οι μαθήτριες τα 4 χρόνια ήταν: Θρησκευτικά 1 ώρα, Ελληνικά 21 ώρες, Μαθηματικά 14 ώρες, Εμπορευματολογία τής Φυσικής Ιστορίας και Χημείας 8 ώρες, Φυσική Πειραματική 2 ώρες, Γαλλικά 21 ώρες, Αγγλικά 17 ώρες, Γενική Ιστορία 4 ώρες, Ιστορία τού Εμπορίου 1 ώρα, Γεωγραφία 7 ώρες, Εμποριολογία 8 ώρες, Εμπορικά, Λογιστική και Ασκήσεις 8 ώρες, Αλληλογραφία 2 ωρ., Εμπορικόν Δίκαιον 2 ωρ.,Πολιτική και Οικιακή Οικονομία 3ωρ., Καλλιγραφία και Δαχτυλογραφία 7 ώρες, Γυμναστικη 8 ώρες, Υγιεινή-Νοσηλευτική ώρες, Ασκήσεις εργαστηρίου 2 ώρες Προαιρετικά θα μπορούσε κάποια μαθήτρια να παρακολουθήσει μαθήματα Γερμανικών 12 ώρες, Ιταλικών 12 ώρες, Τουρκικών 12 ώρες, Στενογραφία 6 ώρες. Οι εξετάσεις τής Σχολής γίνονταν ενώπιον κοινού, το οποίο αποτελούσαν οι γονείς και επίσημοι προσκεκλημένοι. Στην ίδια τελετή δίδονταν και τα βραβεία στις αριστεύσασες μαθήτριες. Ο Διον. Κανελλέτος το 1926 είχε αθλοθετήσει βραβεία 1.000 και 500 δρχ. για τις 2 πρώτες μαθήτριες και ο Μ. Νικολάου το 1928 αθλοθέτησε βραβείο 1.000 δρχ. για την πρωτεύσασα στη Στενογραφία.

Το εσωτερικό τού ελέγχου προόδου και διαγωγής τής Δώρας Ψαθίδου. Παρατηρούμε ότι τα μαθήματα τού Δ΄ έτους ήταν Ελληνικά, Μαθηματικά, Εμπορευματολογία, Γαλλικά, Αγγλικά, Γεωγραφία, Εμπορικά, Ιστορία τού Εμπορίου, Καλλιγραφία και Στενογραφία, Γυμναστική, Χειροτεχνία. Το μάθημα τού Εμπορικού Δικαίου και τής Πολιτικής Οικονομίας βαθμολογούνταν από κοινού. Στο Δ΄ έτος δεν διδάσκονταν Θρησκευτικά. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι στον έλεγχο τα Θρησκευτικά έχουν αντικατασταθεί από τη «Σχολική Συμπεριφορά», η οποία δεν αποτελούσε μεν μάθημα αλλά ήταν μια χρήσιμη πληροφορία για τους γονείς των μαθητριών, διαφορετική από την εν γένει διαγωγή. (Αρχείο οικογένειας Ψαθίδου)

Από δημοσίευμα εφημερίδας μαθαίνουμε τον λόγο που εκφώνησε στις εξετάσεις τής Εμπορικής Σχολής ο Διευθυντής της Λαμπίρης. «Τέσσερα έτη εμείνατε πλησίον μας. Προσεπάθησεν έκαστος ημών εν τω μέτρῳ των δυνάμεών του να κάμη το καλύτερον δυνατόν δι’ υμᾶς. Το παράδειγμα των ευσυνειδήτων καθηγητών σας, ας είνε πάντα ενώπον υμών προς μίμησιν. Καθίστασθε από ημέρας εις ημέραν τελειότεροι. Δεν ενδιαφέρει το ψυχικόν μέρος. Ενισχύσατε την θέλησίν σας. Αποκτήσατε αυτοκυριαρχίαν. Κυριαρχούσαι των συναισθημάτων σας, κατευθύνουσαι αυτά διά τής φρονήσεως, θα παρακάμψητε πλείστους σκοπέλους συνηθεστάτους εν τω βίω. Εάν θα εργασθήτε εκτός τού οίκου, επιδείξατε εργατικότητα, προθυμίαν ευγένειαν τρόπων, σεμνότητα, σοβαρότητα, ευθύτητα, ευσυνειδησία. Αποφύγετε παν το γελοίον, παν το εξεζητημένον, παν το μη συμφωνόν προς την εθνικήν και την οικογενειακήν παράδοσιν τής Ελληνίδος. Τηρούσαι τας αρχάς αυτάς, όχι μόνον θα είσθε ευτυχέστεραι αλλά και θα συμβάλλετε εν τω μέτρω των δυνάμεών σας εις την βελτίωσιν τής φυλής, εις την ευημερίαν τής οικογενείας σας, τής ολότητος, τής Πατρίδος.» Στον λόγο αυτό εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ο διευθυντής τονίζει τις επαγγελματικές δεξιότητες που απέκτησαν οι Αρσακειάδες μέσα στο Σχολείο, κάτι που σημαίνει ότι οι μαθήτριες προετοιμάζονταν καθαρά για τον επαγγελματικό στίβο.

Δημοσίευμα για την τελετή αποφοίτησης απο την Εμπορική σχολή το 1920. (Καθημερινή)

Η Εμπορική Σχολή διέκοψε τη λειτουργία της το 1924. Αιτία ήταν ο μικρός αριθμός των μαθητριών που παρουσιάστηκαν για να εγγραφούν. Η μικρή αυτή προσέλευση ίσως να οφείλεται στην αναστάτωση που είχε προκαλέσει ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, ο εθνικός διχασμός και η Μικρασιατική καταστροφή. Ακόμα μπορεί σε αυτό να συνέβαλε και το γεγονός ότι από το 1921 ιδρύθηκαν και δημόσιες Εμπορικές Σχολές θηλέων. Ο Ι. Γ. Μιχαλόπουλος, προσπαθώντας να εξηγήσει τη μεγάλη προσέλευση των θηλέων στις Εμπορικές Σχολές γενικά, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτή δεν πρέπει να οφείλεται τόσο σε μια ιδιαίτερη κλίση των κοριτσιών προς το εμπόριο, αλλά στην επιθυμία των γονέων τους να αποκτήσουν οι κόρες τους πτυχίο με το οποίο θα εύρισκαν ευκολότερα εργασία, και μάλιστα στον τόπο τους, και όχι μόνο ως δασκάλες. Ο αριθμός των πτυχιούχων διδασκαλισσών ήταν μεγάλος, γι’ αυτό και παρέμεναν αδιόριστες ή έφευγαν στην επαρχία. Τελειώνοντας επίσης την Εμπορική Σχολή θα αποκτούσαν τις απαραίτητες γνώσεις που θα τις βοηθούσαν στην αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής, μαθαίνοντας παράλληλα καλά και ξένες γλώσσες.

Φωτογραφία των αποφοίτων της Εμπορικής Σχολής  το τελευταίο έτος λειτουργίας της το 1927.

Παρά τα ελλείμματα που παρουσίαζε και την έλλειψη χώρου, εξακολούθησε η λειτουργία των 3 τελευταίων τάξεων τής Εμπορικής Σχολής μέχρι το 1926-1927, δηλ. μέχρι να αποφοιτήσουν και οι τελευταίες εγγραφείσες μαθήτριες. Στη Συνεδρίαση τής 19ης Ιουλίου 1929 αποφασίστηκε η απόλυση τού διδακτικού και τού διοικητικού προσωπικού μετά την κατάργηση τής Σχολής, αφού προηγουμένως αποζημιώθηκαν όλου με 2 μισθούς. Τα βιβλία και τα έγγραφα τής Σχολής παρέμειναν στο Αρχείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. 

Η ιστορία τής Εμπορικής Σχολής Θηλέων που ιδρύθηκε από τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία το 1914 παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τόσο για το σκεπτικό τής ιδρύσεώς της όσο και για την προσφορά της στην ελληνική κοινωνία τα λίγα χρόνια που λειτούργησε. Σε μια εποχή που το επάγγελμα τής δασκάλας ναι μεν εξακολουθούσε ακόμα να είναι η μεγαλύτερη και κοινωνικά η πλέον αποδεκτή επαγγελματική διέξοδος, αλλά είχε κορεσθεί, το ΔΣ τής ΦΕ, πρωτοπορώντας, άνοιξε έναν ακόμα επαγγελματικό δρόμο για την Ελληνίδα, πολύ πριν αναλάβει το κράτος πρωτοβουλία στον τομέα αυτό.

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη «Ιστορία τής ΦΕ» τού Στέφανου Γαλάτη, το βιβλίο τής Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα» (1830-1893), Αθήνα 1986, το βιβλίο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια – Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας».

 Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός