Μέθοδοι διδασκαλίας τον 19ο και στις αρχές τού 20ού αιώνα

Η εφαρμογή τής Αλληλοδιδακτικής και τής συνδιδακτικής μεθόδου στα Σχολεία τής ΦΕ

 

«Δεν υπάρχει άλλη χὠρα με λαό που να είναι τόσο διψασμένος για μάθηση, όσο η Ελλάδα»

Edgar Quinot , Γάλλος περιηγητής, 1829

 

Ο εορτασμός τής εκατονταετηρίδας τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας πραγματοποιήθηκε στο θέατρο τού Αρσακείου Ψυχικού Το απόγευμα τής πέμπτης ημέρας τού εορτασμού οι εκδηλώσεις ολοκληρώθηκαν με τη λαμπρή γιορτή τού Διδασκαλείου. Μεταξύ άλλων, με πολύ πρωτότυπο τρόπο οι μαθήτριες τού Διδασκαλείου, διδάσκοντας σε μικρές μαθήτριες, αναπαρέστησαν τον τρόπο που γινόταν η διδασκαλία των μαθημάτων με την αλληλοδιδακτική, με την ερβαρτιανή μέθοδο που χρησιμοποιήθηκε αργότερα και, τέλος, με τη νεότερη μέθοδο τής ελεύθερης πνευματικής ενέργειας και τού Σχολείου Εργασίας. Έτσι δόθηκε στους θεατές άριστη και ζωηρότατη εικόνα τής ιστορικής εξέλιξης των μεθόδων διδασκαλίας στα Σχολεία τής Εταιρείας τα πρώτα 100 χρόνια.

 

Εγχειρίδιον διά τα αλληλοδιδακτικά σχολεία ή Οδηγός τής Αλληλοδιδακτικής μεθόδου υπό Σαραζίνου, διευθυντού τού εν Παρισίοις προτύπου σχολείου. Πόνημα παραδεχθέν υπό τής Εταιρίας τής επί τής στοιχειώδους διαδικασίας και υπό τού πραιφέκτου τής Σάινας διά τα εκεί Αλληλοδιδακτικά σχολεία. Εξετασθέν δε και εγκριθέν υπό τής επί τής Προπαιδείας Επιτροπής και κατ’ επίκρισιν τής Κυβερνήσεως μεταφρασθέν μεθερμηνευόμενον εις την γλώσσαν ημών προς τον ομοιότροπον κανονισμόν των Αλληλοδιδακτικών Σχολείων τής Ελλάδος. Μετά παραρτήματος δε Διαταγμάτων των περί των Αλληλοδιδακτικών κ.λπ. Εν Αιγίνη, εν τη Εθνική Τυπογραφία, Διευθυνομένη υπό Γ. Αποστολίδου Κόσμητος. 1830. Το βιβλίο τυπώθηκε μετά τη δολοφονία τού Καποδίστρια. 

 

Η αλληλοδιδακτική μέθοδος βελτίωσε σημαντικά την κατάσταση τής στοιχειώδους εκπαιδεύσεως στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, αφού τα αλληλοδιδακτικά σχολεία δεν ήταν μόνο χρήσιμα και αναγκαία, αλλά απαιτούσαν και μικρή δαπάνη για τη συντήρησή τους. Διαδόθηκε μέσω τού περιοδικού «Λόγιος Ερμής» το 1816 με εισηγητική έκθεση τού Γεωργίου Κλεόβουλου, ο οποίος είχε σπουδάσει τη μέθοδο στο Παρίσι το 1815-1819.

 

«Aλφαβητάριον και πίνακες» με λέξεις για την εκμάθηση της Ελληνικής Γλώσσας. Οι λέξεις συνοδεύονται από εικόνες και είναι χωρισμένες σε συλλαβές. Πχ Παι-δί-ον, δέν-δρον, ο-ψά-ρι-ον, οἷ-κος, κα-θέ-κλα, κον-δύ-λι-α, κ.α (ΙΕΠ).

 

Βέβαια η συνήθεια να υποβοηθείται ο δάσκαλος στο έργο του από τους πιο ικανούς μαθητές έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Η αλληλοδιδακτική μέθοδος χρησιμοποιήθηκε στην Αγγλία από τα μέσα τού 17ου αι. και τελειοποιήθηκε στη Γαλλία από τον Sarasin. Τo όνομά της οφείλεται στο ότι, με την καθοδήγηση τού δασκάλου, οι καλύτεροι μαθητές, οι λεγόμενοι πρωτόσχολοι, δίδασκαν τους υπόλοιπους. Ο δάσκαλος επιτηρούσε την τάξη, ενώ τη διδασκαλία έκαναν μαθητές με καλή διαγωγή και επιδόσεις. Οι μαθητές αυτοί, ανάλογα με τα καθήκοντα που ανελάμβαναν, χωρίζονταν στις εξής κατηγορίες: α) γενικοί πρωτόσχολοι, β) μερικοί πρωτόσχολοι, γ) ερμηνευτές, δ) υπαγορευτές.

 

Εγχειριδιον ή Οδηγός τής Αλληλοδιδακτικής Μεθόδου, Νέος, τελειοποιημένος και πληρέστερος τού μέχρι τούδε εν χρήσει οδηγού. Εκδοθείς κατά το υπ’ αριθ. 2.00 (24 Ιουλίου 1841) Βασιλικόν Διάταγμα, προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων τής Ελλάδος. Υπό Ι. Π. Κοκκώνη, Διευθυντού τού Διδασκαλείου και των Δημοτικών Σχολείων, Εν Αθήναις, εκ τής τυπογραφίας Ν. Παππαδόπουλου 1841.

 

Την αλληλοδιδακτική μέθοδο στην Ελλάδα εισήγαγε ο Ιωάννης Καποδίστριας, με πρόταση τού Ι. Κοκκώνη, με το Διάταγμα 1032/12-7-1830, ΓΕΕ αρ. 68, 1830. Ο Ι. Κοκκώνης μάλιστα μετέφρασε, το 1830, τον «Οδηγό τής Αλληλοδιδακτικής Μεθόδου» τού Sarazin, ο οποίος ήταν και δάσκαλός του. Για να εφαρμόσει ο δάσκαλος τη συγκεκριμένη μέθοδο χώριζε τους μαθητές σε 8 κλάσεις (τάξεις). Επέλεγε τους ικανότερους και ευφυέστερους να τον βοηθήσουν στο έργο του. Οι πρωτόσχολοι, με τις οδηγίες τού δασκάλου, αναλάμβαναν να διδάξουν άλλους μαθητές που ήταν λιγότερο ικανοί ή ανήκαν σε χαμηλότερες κλάσεις. Η κατάταξη στις κλάσεις σχημάτιζε ένα είδος πυραμίδας. Οι πιο προχωρημένοι δίδασκαν τούς πιο κάτω και εκείνοι με τη σειρά τους τούς αρχάριους.

 

Πινακίδες ή Νέον Αλφαβητάριον εκ των εγκεκριμένων πινάκων τής Αναγνώσεως κατά την Νέαν Μέθοδον συντεταγμένου, υπό Ι.Π.Κ. (Ιωάννη Π. Κοκκώνη), προς χρήσιν των διδασκαλείων τού κράτους. Εκ τής Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1843

 

Ο Ι. Κοκκώνης προσάρμοσε τις απαιτήσεις τής διδασκαλίας τής ελληνικής γλώσσας και πρόσθεσε επεξηγηματικές σημειώσεις. Η κατάταξη στις κλάσεις για έναν μαθητή ήταν διαφορετική ανάλογα με την επίδοσή του στο κάθε μάθημα. Παρά το γεγονός ότι στην Ευρώπη είχε ήδη αρχίσει να εφαρμόζεται η συνδιδακτική μέθοδος, στην Ελλάδα συνέχισε η εφαρμογή τής παλαιάς μεθόδου γιατί κανένας Δήμος τής χώρας δεν μπορούσε να συστήσει επαρκή συνδιδακτικά σχολεία. Επισήμως πάντως ο Νέος Οδηγός για την Εκπαίδευση από το 1841 κάνει λόγο για δύο τύπους δημοτικών σχολείων: το Κατώτερο Αλληλοδιδακτικό και το Ανώτερο Συνδιδακτικό. Βέβαια στο αλληλοδιδακτικό σχολείο η φοίτηση ήταν απόλυτα συνδεδεμένη με τις συνθήκες που αντιμετώπιζε κάθε οικογένεια. Άλλοτε διακόπτονταν για λίγο και ήταν εξαρτημένη από τα διαθέσιμα σχολεία στη γειτονιά.

 

 

Εικόνα μιας τάξεως αλληλοδιδακτικού σχολείου των αρχών τού 19ου αιώνα. ο σκίτσο έγινε στην Αγγλία, αλλά οι τάξεις τής εποχής ήταν περίπου ίδιες. (Καποδιστριακή Αλληλοδιδακτική, Spetseswordpress.com)

 

Η εφαρμογή τής μεθόδου αυτής βοήθησε πολύ την εκπαίδευση, γιατί την περίοδο εκείνη υπήρχε μεγάλη έλλειψη δασκάλων αλλά και μεγάλη ανάγκη μόρφωσης των νέων. Στην πορεία όμως αποδείχθηκε ότι οι δάσκαλοι εύρισκαν ευκολότερο να μαθαίνουν σε λίγους μαθητές κάποιους γραμματικούς τύπους ή τους ανάγκαζαν να απομνημονεύουν ολόκληρα κείμενα με σκοπό την επίδειξη, παρά να διδάσκουν σε όλα τα παιδιά τις απαραίτητες γνώσεις. Ειδικά στο Σχολείο τής ΦΕ –οφείλουμε να σημειώσουμε– ότι εκτός από τον Ι. Κοκκώνη, μία ακόμα μεγάλη μορφή τής εκπαίδευσης και οπαδός τής αλληλοδιδακτικής μεθόδου, ο Γ. Κωνσταντινίδης, εργάστηκε επί σειρά ετών.

 

Απλούν Αλφαβητάριον διά τα παιδία. «Λάβετε παιδείαν και μη αργύριον, και γνώσιν ώσπερ χρυσίον δεδοκιμασμένον», Παροιμ. Η΄ 10. Έκδοσις 4η Βελτιωμένη και ηυξημένη. Εν Σμύρνη, εκ τής Αμερικανικής Τυπογραφίας, διευθυνομένης παρά τού Αιδεσίμου Δανιήλ Τέμπλου, 1834. Οι ελληνικές κοινότητες οι ευρισκόμενες εκτός Ελλάδος φρόντιζαν ιδιαίτερα για την παιδεία των εκεί ευρισκομένων Ελλήνων. (Eύτυπον, τεύχος 4, Απριλιος 2000) 

 

Ο ίδιος ο Ι. Κοκκώνης στην αναθεωρημένη έκδοση του «Οδηγού» του έγραφε: «Η Αλληλοδιδακτική διδασκαλία διά πρωτοσχόλων κυρίως ενεργουμένη, καθίσταται περιωρισμένη και μηχανική και ανεπιτἠδεια προς διανοητικήν ανάπτυξιν των διδασκομένων, κατορθουμένη διά τής απ’ ευθείας διδασκαλίας πάντων των μαθητών υπό ευμεθόδου διδασκάλου εκτελουμένη. Ένεκα τούτου τού λόγου και η περί Οργανισμού τής παρ’ ημίν εκπαιδεύσεως συσταθείσα επιτροπή το 1833 (άμα τη ελεύσει τού Σ. ημών Άνακτα) ης καγώ τότε έτυχον μέλος, έκρινε την Γερμανικήν (συνδιδακτικήν μέθοδον) κατάλληλον διά τα προκαταρκτικά ή δημοτικά ημών σχολεία· μετά ωριμοτέραν όμως σκέψιν ευρίσκετο το πράγμα ακατόρθωτον. Διότι η Συνδιδακτική, περιοριζομένη εις την υπό ενός διδασκαλίαν 40-50 το πολύ μαθητών, απαιτεί και διδασκάλους πλείστους, (ων τότε μεγίστην είχομεν σπάνιν) και δαπάνη χρημάτων ουκ ολίγων προς οικοδομήν πολλών σχολείων εις έκαστον δήμον και προς πρόβλεψιν των αναγκαίων· η δε Αλληλοδιδακτική αν και ανεπαρκής προς την πρέπουσαν διανοητικήν ανάπτυξιν των διδασκομένων, υπήρχε προσφορωτάτη εις την μεταξύ τού λαού ταχυτέρα και εις πλειοτέρους διάδοσιν των αναγκαιοτέρων τής προεκπαιδεύσεως μαθημάτων. Όθεν η επιτροπή, καίτοι γνωρίζουσα την υπεροχήν τής Συνδιδακτικής απεφάνθη, όπως τα πάρ’ ημίν σχολεία τού λαού υπάρχωσι ωργανισμένα και κατά την μίαν και κατά την ετέραν μέθοδον αδιακρίτως». (Εγχειρίδιον ή οδηγός τής Αλληλοδιδακτικής μεθόδου, νέος, έκδοσις τρίτη, εν Αθήναις, τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλδελφέως 1860, σ. δ΄).  

Η κατάσταση που επικρατούσε στην παιδεία κατακρίθηκε πολύ. Ο «Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» ζήτησε να καταργηθεί η αλληλοδιδακτική μέθοδος και προκήρυξε υποτροφίες για τη Γερμανία με σκοπό να διδαχθούν οι εκπαιδευτικοί τις νέες διδακτικές μεθόδους. Με τον νόμο ΧΘ/1878, ΦΕΚ 7/24-1-1878 καθιερώθηκε στην εκπαίδευση η καθαρεύουσα και επανιδρύθηκε το Διδασκαλείο σε νέες βάσεις τού 1880. Με το ΒΔ τής 3ης Σεπτεμβρίου 1880 «Περί μεθόδου διδασκαλίας εν τοις δημοτικοίς σχολείοις» καταργείται η αλληλοδιδακτική και καθιερώνεται επίσημα η συνδιδακτική μέθοδος. Εκδίδεται ο Οδηγός τού Σπ. Μωραΐτη «Διδασκαλική ή Σύντομοι οδηγίαι περί τής χρήσεως τής νέας διδασκαλικής μεθόδου». Με αυτόν ρυθμίζεται η εσωτερική οργάνωση και η τάξη τού σχολείου. Τον επόμενο χρόνο, 1881, εκδίδεται ο Οδηγός τού Δ. Πετρίδη «Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις Δημοτικοίς Σχολείοις», ο οποίος αναφέρεται στον σκοπό τού σχολείου, τις υποχρεώσεις των δασκάλων, τις γενικές και τις ειδικές διδακτικές αρχές και το εβδομαδιαίο ωρολόγιο πρόγραμμα. Στην έκθεση τού εισηγητή τής επιτροπής των σχολείων Κωνσταντίνου Κοντογόνου, τής 15ης Ιουνίου 1869, στο Αρσάκειο αναφέρεται η μετονομασία τής τελευταίας τάξεως (Η΄) τού αλληλοδιδακτικού εσωτερικού και εξωτερικού σχολείου σε συνδιδακτικό, διότι η διδασκαλία των μαθημάτων σε αυτή γινόταν απ’ ευθείας από τη δασκάλα και όχι από τις «πρωτόσχολες» υπό την επιτήρηση τής δασκάλας. Στην έκθεση των εξετάσεων τού 1877 δεν γίνεται λόγος πλέον περί αλληλοδιδακτικού σχολείου αλλά περί Α΄ και Β΄ προκαταρκτικού και τριών τάξεων συνδιδακτικού. Τo 1880 το αλληλοδιδακτικό τμήμα τού προκαταρκτικού μετεβλήθη σε συνδιδακτικό, μετά την επίμονη σύσταση τού Μ. Καραμάνου.

 

Μαθήτριες τού Αρσακείου φωτογραφίζονται με τη δασκάλα τους για το λεύκωμα τής 50ετηρίδος. Μερικές φορούν λευκές ποδιές πάνω από τα ρούχα τους. Η δασκάλα βρίσκεται στο κέντρο. Η φωτογράφιση έγινε στο πλαϊνό μέρος τού Αρσακείου (κατά μήκος τής οδού Πεσμαζόγλου) και για να προφυλαχθούν οι μαθήτριες που κάθονται στο έδαφος έχουν στρωθεί χαλιά. Λεύκωμα 1886. (Αρχείο ΦΕ)

Η λειτουργία τού συνδιδακτικού σχολείου δεν στηριζόταν μόνο στην ικανότητα και τη φιλοτιμία τού δασκάλου, αλλά απαιτούσε και δεύτερη αίθουσα για τον δεύτερο δάσκαλο. Η ερβαρτιανή μέθοδος (J. F. Herbart) προέβλεπε τα ακόλουθα στάδια:

α) προετοιμασία μαθητών να δεχτούν τη νέα γνώση με ανάκληση παλαιών γνώσεων

β) παρουσίαση και εξήγηση τής νέας ενότητας

γ) σύνεση με τα προηγούμενα

δ) γενίκευση και συμπεράσματα

ε) δοκιμασία τής νέας γνώσης στην πράξη.

Στη νέα μέθοδο, που είναι περισσότερο δασκαλοκεντρική, ο δάσκαλος αναλάμβανε τον ρόλο τού μεταδότη γνώσεων. Παράλληλα, η συνδιδακτική μέθοδος σηματοδοτούσε την υιοθέτηση μιας διαφορετικής αντίληψης περί αγωγής και κοινωνικοποίησης. Η διδασκαλία στρεφόταν στην κατανόηση τού περιεχομένου, στην ανάπτυξη ενδιαφερόντων και στην πνευματική συμμετοχή των μαθητών κατά τη διάρκεια τής παιδευτικής διαδικασίας.

Τον 20ό αιώνα στην εκπαίδευση κυριάρχησε το «σχολείο εργασίας», πρωτοπόρος στην εφαρμογή τού οποίου ήταν ο John Dewey. Το νέο σύστημα έθετε το παιδί και τις ανάγκες του στο κέντρο τής εκπαιδευτικής διαδικασίας. Εφάρμοζε τη βιωματική και την ομαδοσυνεργατική μάθηση, αποκήρυσσε τις παλαιές πειθαρχικές μεθόδους και έκανε πραγματικότητα την ισότητα των δύο φύλων. Καταδίκαζε τον στείρο ακαδημαϊσμό και τον αυταρχικό χαρακτήρα τού σχολείου.

Το σχολείο εργασίας ως διδακτική μέθοδος απέρριπτε την παθητική στάση των μαθητών και εξασφάλιζε την αυτενέργειά τους. Τα παιδιά μάθαιναν να αναλαμβάνουν ευθύνες, να εκφράζουν απόψεις και να αποφασίζουν δημοκρατικά. Στόχος του ήταν οι μαθητές να έχουν θετικά στάση απέναντι στη μάθηση.

 

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη «Ιστορία τής ΦΕ» τού Στέφανου Γαλάτη, το βιβλίο τής Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)», Αθήνα 1986, το βιβλίο τού Αλ. Δημαρά «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε», Τεκμήρ. Ιστορίας τ. Α΄, Β΄, και τα βιβλία «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας», και «Εκατονταετηρίς της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, 1836-1936».

 

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός