Το Αρσάκειο και οι Αρσακειάδες δασκάλες

                            Η φοίτηση στο Αρσάκειο και η προσφορά των Αρσακειάδων διδασκαλισσών

 

«Και θα κερδίσωσι τον άρτον αυτών εν ιδρώτι τού  προσώπου, πορευόμεναι πολλάκις εις χωρία ανθρώπων αγροίκων και αφιλόξενων και μακράν εις απροσβάτους τής Μακεδονίας και τής Μικράς Ασίας κώμας.»

                                                                                                Σπ. Λάμπρος «Το μέλλον των διδασκαλισσών»

Κατά την παραστατικότατη και επιτυχημένη έκφραση τού Μισαήλ Αποστολίδη, το Σχολείο τής ΦΕ αποτέλεσε το «Δενδροκομείον διά να καλλιεργηθώσιν ενταύθα καλλίκαρπα δένδρα και να μεταφυτεύονται έπειτα εις όλα τα μέρη τού κράτους διά να καρποφορώσι πανταχού» (Πρακτικά Β΄ Συνελεύσεως 31.1.1857). Τα λόγια αυτά αποδείχθηκαν προφητικά, γιατί ο αριθμός των μαθητριών που έπαιρναν δίπλωμα δασκάλας από το Διδασκαλείο τής ΦΕ αυξανόταν με ταχύτατο ρυθμό. Άλλωστε, την εποχή εκείνη αυτή ήταν και η μοναδική διέξοδος για να εξασφαλίσει μια γυναίκα τη δυνατότητα επαγγελματικής αποκατάστασης και οικονομικής ανεξαρτησίας. Οι απόφοιτες των Σχολείων τής ΦΕ δίδαξαν σχεδόν σε όλα τα σχολεία τού Ελληνισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού.

Στην πρόσκληση προς τους γονείς των υποψηφίων μαθητριών που απηύθυνε η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία μέσω τού Τύπου αναφέρεται ότι «Αι εις το κατώτερον σχολείον κατατασσόμεναι μαθήτριαι πρέπει να έχωσιν ηλικία υπέρ τα έξι έτη, και θέλουν διδάσκεσθαι αμισθί τα διωρισμένα εις τα δημοτικά σχολεία μαθήματα και τα χειροτεχνήματα. Εις το ανώτερον σχολείον, όπου θέλουν διδάσκεσθαι αι μέλλουσαι να γίνωσι διδασκάλισσαι υπότροφοι της Εταιρείας, ημπορούν να συνδιδάσκωνται και άλλων πολιτών κοράσια, όσα έχουν χρείαν ανωτέρας παιδείας». «Αν τινες των γονέων επιθυμούν να δώσουν εις τας κόρας των την ανωτέραν τοιαύτην εκπαίδευσιν, δύνανται να τας εισάξωσιν εις το σχολείον πληρώνοντας κατά μήνα μικρά τινα δίδακτρα ͘ η δε εταιρεία επιφυλάττεται το δικαίωμα να παραδέχεται αμισθί τας πτωχάς και ορφανάς των αγωνισθέντων υπέρ πατρίδος» ανακοίνωσε στον λόγο του για την εγκαθίδρυση τού Σχολείου τής ΦΕ. Όλες οι υπότροφοι έπρεπε να εγγυηθούν ότι θα διδάξουν τέσσερα χρόνια, τουλάχιστον, στην πρωτεύουσα μίας των επαρχιών τού κράτους και, αν αθετούσαν την υπόσχεσή τους αυτή, θα έπρεπε να πληρώσουν στην Εταιρεία τον μισθό τους έναντι διδάκτρων και 15 δρχ. τον μήνα για το Οικοτροφείο.

Χαρακτηριστική είναι η πληροφορία που αντλούμε από τον λόγο τού Γραμματέα τής ΦΕ Δημητρίου Φωτίλα στη Συνέλευση τής 4ης Φεβρουαρίου 1845. «Και ότι εκ τού καταστήματος τούτου εν ολίγοις έτεσιν εγεννήθησαν τεσσαράκοντα περίπου σχολεία εις Ελληνικάς πόλεις, εντός κι εκτός τού Κράτους, ένθα τακτικώς διδάσκονται σήμερον όχι ολιγώτερα των πέντε χιλιάδων κοράσια, και γυμνάζονται θυγατέρες πάσης τάξεως πολιτών. Προς τούτοις και τόσα άλλα πτωχά και ενδεή κοράσια συνεκπαιδευόμενα, θέλουν αιωνίως, ευλογεῖν και μακαρίζειν τας φιλανθρώπους ψυχάς, αίτινες συνετέλεσαν να βελτιώσωσι την τύχην αυτών, απαλλαχθέντων από τής ενδείας και τής αμαθείας τα δεινά.»

Αρσακειάδες τού 1886 με τη διευθύντρια τού Σχολείου Γιοχάνα Κλεμπε και την υποδιευθύντρια Μπαμπέτ Χάουκολτ φωτογραφίζονται από τον μετακληθέντα Γάλλο φωτογράφο J. David για το λεύκωμα τής πεντηκονταετίας τής ΦΕ. (Αρχείο ΦΕ)

Στον λόγο τού Γ. Βιώνη κατά τον εορτασμό τής Πεντηκονταετίας παρατηρούμε ότι, τα πρώτα 10 χρόνια (1837-1848) τής λειτουργίας τού Σχολείου ΦΕ, 135 μαθήτριες ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους και εξ αυτών οι 90 πήραν δίπλωμα δασκάλας. Το διάστημα 1847-1857 από τις 162 απόφοιτες οι 120 πήραν δίπλωμα δασκάλας.

Το Παρθεναγωγείο τής ΦΕ αναγνωρίστηκε το 1861 ως ισότιμο των διδασκαλείων αρρένων τού κράτους. «Το υπό τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας συντηρούμενον σχολείον παρέχει πλήρη εχέγγυα τής εντελούς εκπληρώσεως τού νόμου, καθ’ όσον αφορά τας μελλούσας ν’ αναλάβωσι την εκπαίδευσιν τού γυναικείου φύλου διδασκαλίσσας», ως εκ τούτου «αναγνωρίζεται ως συμπληρούν το Διδασκαλείον καθ’ όσον αφορά την μόρφωσιν και εξέτασιν των διδασκαλισσών». (ΒΔ 13ης Οκτωβρίου 1861)

Μαθήτριες τού Αρσακείου όλων των ηλικιών φωτογραφίζονται για το Λεύκωμα τής 50ετηρίδος το 1886.Τα μικρά κορίτσια φρόντισαν να απαθανατίσουν και το αγαπημένο τους σκυλάκι, το οποίο δεν δείχνει να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τον φωτογραφικό φακό. (Αρχείο ΦΕ)

Δεν θα ήταν, λοιπόν, υπερβολή ο ισχυρισμός ότι τον 19ο αιώνα το ελληνικό κράτος άφησε την εκπαίδευση των θηλέων σχεδόν εξ ολοκλήρου στα χέρια τής ΦΕ. Εκείνη εκπονούσε τα ωρολόγια προγράμματα και καθόριζε τα διδασκόμενα μαθήματα. Τα υπόλοιπα ιδιωτικά διδασκαλεία θηλέων ήταν υποχρεωμένα να ακολουθούν το πρόγραμμα των Αρσακείων. Μόλις μετά από 30 χρόνια, το 1893, το Υπουργείο Παιδείας δημοσίευσε το πρώτο πρόγραμμα μαθημάτων για τα παρθεναγωγεία τής χώρας που λειτουργούσαν ώς τότε χωρίς ειδική νομοθετική ρύθμιση.

Από το 1848 καθιερώθηκε να απονέμονται στις απόφοιτες τού Αρσακείου επίσημα κρατικά διπλώματα κατόπιν εξετάσεων ενώπιον κρατικής επιτροπής διορισμένης από το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και τής Δημοσίας Εκπαίδευσης. Οι εξετάσεις για το δίπλωμα τής δασκάλας γίνονταν πλέον από επιτροπή αποτελούμενη από τους καθηγητές τής τελευταίας τάξης τού Σχολείου τής ΦΕ με πρόεδρο τον διευθυντή τού Διδασκαλείου Αρρένων (Εφημ. τής Κυβερνήσεως αρ. 66 1/11/1861). Το 1864 όμως καταργήθηκε το Διδασκαλείο Αρρένων, γιατί αμφισβητήθηκε ο τρόπος λειτουργίας του. Στόχος ήταν να ξαναλειτουργήσει αναβαθμισμένο. Ο τότε υπουργός Παιδείας Κ. Λομβάρδος όμως κατάργησε τον νέο τρόπο εξετάσεων και για το Αρσάκειο και επανέφερε το παλαιό σύστημα. Ευτυχώς το 1867 επανήλθε σε ισχύ η παλαιότερη ρύθμιση. Όλες αυτές οι παλινωδίες, βέβαια, είχαν ως υπόβαθρο το γεγονός ότι στην Ελλάδα από τις 9 Φεβρουαρίου 1865, που παραιτήθηκε η κυβέρνηση τού Κωνστ. Κανάρη, μέχρι τον Δεκέμβριο τού 1866 ανέβηκαν στην εξουσία 9 κυβερνήσεις (Μπενιζέλου Ρούφου 9/2/1865-2/3/1865, Αλεξ. Κουμουνδούρου 2/3/1865-20/10/1865, Επ. Δεληγιώργη 20/10/1865-3/11/1865, Δημ. Βούλγαρη 3/11/1865-6/11/1865, Επ. Δεληγιώργη 13/11/1865-28/11/1865, Μπενιζέλου Ρούφου 28/11/1865-9/6/1866, Δημ. Βούλγαρη 9/6/1866-18/12/1866 και Αλ. Κουμουνδούρου 18/12/1866-20/12/1867). Ως εκ τούτου μπορούμε εύκολα να συμπεράνουμε πόσο δίκαιο είχε ο Στ. Γαλάτης όταν στην ανέκδοτη «Ιστορία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας» γράφει ότι «το 1866, η έλλειψη μονιμότητας τής πολιτικής κατάστασης είχε επίδραση και στην Εταιρεία».

Μαθήτριες τής Α τάξης τού Προκαταρκτικού Σχολείου το 1886. Τα μικρά κορίτσια τού Εξωτερικού Σχολείου σκέφτηκαν να φέρουν τις κούκλες τους για να ποζάρουν και αυτές. Κάποια άλλα κρατούν στα χέρια κλαδάκια από δάφνες. Ο μικρές φορούν ποδιά πάνω από τα ρούχα τους. Οι δασκάλες κάθονται στο κέντρο. Τη στημένη αυτή πόζα συμπληρώνουν οι δύο γλάστρες που έχουν τοποθετηθεί δεξιά και αριστερά για να καλύψουν το κενό. (Αρχείο ΦΕ)

Το 1867 ο υπουργός Παιδείας Χ. Χριστόπουλος αναγνώρισε το Παρθεναγωγείο τής ΦΕ ως «Διδασκαλείο Διδασκαλισσών» με το ΒΔ τής 11ης Μαρτίου 1867. «Το εν Αθήναις Αρσάκειον Παρθεναγωγείον αναπληροί επί τού παρόντος το πρώην διδασκαλείο όσον αφορά εις την μόρφωσιν και εξέτασιν των διδασκαλισσών». Βέβαια το Υπουργείο ασκούσε σύμφωνα με τον νόμο αυστηρή επιτήρηση και έλεγχο. Το πρόγραμμα των διδασκομένων μαθημάτων θα έπρεπε να υποβάλλεται κάθε χρόνο για έγκριση και όπως αναφέρεται στο Διάταγμα «Ουδέν μάθημα και ουδέν βιβλίον δύναται να διδαχθή εν αυτώ χωρίς προηγουμένης τού Υπουργείου εγκρίσεως». Ο έλεγχος αυτός βέβαια δεν κράτησε πολύ και μετά από λίγο χρόνο το Υπουργείο ενέκρινε τις προτάσεις τής ΦΕ, η οποία προσπαθούσε να βελτιώσει το επίπεδο των σπουδών που παρείχε.

Το 1870 επισκέφθηκε το Αρσάκειο ο υπουργός Παιδείας Α. Αυγερινός, ο οποίος έμεινε απόλυτα ικανοποιημένος και με ειδική εγκύκλιο εξέφρασε στον πρόεδρο τής ΦΕ Λέοντα Μελά την ευαρέσκειά του και απένειμε δημόσιο έπαινο στους διδάσκοντες και τους εργαζόμενους στο Σχολείο «διά τον ζήλον και φιλοτιμίαν και το ευμέθοδον τής διδασκαλίας» (Εφημερίς Φιλομαθών, έτος ΙΗ΄, αρ. 729, 19 Φεβρουαρίου 1870).

Στη Γενική Συνέλευση τού 1873, ο Γενικό Γραμματέας τού ΔΣ Χ.Ν. Φιλαδελφεύς είπε προς τους Εταίρους: «Η Εταιρεία μας τιμάται και αγαπάται παρά πάντων, απόδειξις δε είναι ότι εκ των περάτων τής γης, όπου υπάρχει Ελληνική κοινότης ζητείται διδασκάλισσα φέρουσα πτυχίον τού Αρσακείου» (Πρακτ. ΦΕ 1873), ενώ ο Βιώνης, λίγα χρόνια αργότερα αναφερόμενος στη δράση των Αρσακειάδων, είπε: «Αι μεν διδάσκουσιν ευδοκίμως εν πάσαις ταις πόλεσι και κώμαις και χωρίοις τής ελευθέρας Ελλάδος, αι δε διευθύνουσιν επιτυχώς και μετ’ επαίνων σχολεία εις απωτάτας και αλλογλώσσους χώρας, εν Δαμασκώ, εν Βηρυτώ, εν Ικονίω, εν Καισαρεία, εν Αϊδινίω, εν Φιλαδελφεία, εν Κύπρω, Λέρω, Ρόδω, Κρήτη, Σμύρνη, Χίω, Σάμω, Μυτιλήνη, εν Θεσσαλονίκη, εν Κωνσταντινουπόλει, εν Αδριανουπόλει, εν Φιλιππουπόλει, εν Βάρνη, εν Γαλαζίω, εν Βράϊλα και εν πολλαίς άλλαις πόλεσι, αι δε διδάσκουσι κατ’ οίκον εν Αυστρἰα, εν Γαλλία και αλλαχού».

Στον χάρτη σημειώνονται οι περιοχές στις οποίες δίδαξαν Αρσακειάδες δασκάλες. Από το Ροστόβ και την Οδησσό από βορρά μέχρι το Κάιρο στον νότο, από την Τεργέστη από δυσμάς μέχρι το Βατούμ στην ανατολή οι Αρσακειάδες δασκάλες μεταλαμπάδευσαν τις γνώσεις και την αγάπη τους για την πατρίδα.

Οι δασκάλες μόλις τελείωναν το Δημοτικό φοιτούσαν απευθείας στο Διδασκαλείο. Αντίθετα, οι άρρενες συνάδελφοί τους το 1834 φοιτούσαν σε Δημοτικό, Ελληνικό μέχρι τη Β΄ τάξη, Διδασκαλείο για 3χρόνια και από το 1874 φοιτούσαν σε Δημοτικό, Γυμνάσιο Α΄ τάξη, Διδασκαλείο 3χρόνια. Κατά καιρούς, και ανάλογα με τα όσα γίνονταν στο Διδασκαλείο αρρένων, το ΔΣ τής ΦΕ προσέθετε νέα μαθήματα. Έτσι το 1880 προστέθηκε η διδασκαλία τής Γραμματικής τής λαλούμενης γλώσσας αλλά και η Φυτολογία. Το Αρσάκειο μάλιστα εξακολουθούσε να εκτυπώνει και να αγοράζει βιβλία χρήσιμα για το μάθημα τής Φυτολογίας. Μόλις το 1882 πέρασε από τη Βουλή νομοσχέδιο για την ίδρυση κρατικών Διδασκαλείων Θηλέων.

Μαθήτριες τής Α΄ τάξης τού Προκαταρκτικού Εξωτερικού Σχολείου τού Αρσακείου από το λεύκωμα τού 1886. Η φωτογραφία είναι στημένη όπως όλες τής εποχής εκείνης. Ο αυθορμητισμός όμως κέρδισε την αυστηρότητα και τον καθωσπρεπισμό τής εποχής.  Γύρω απο τη δασκάλα κάθονται  οι μαθήτριες στο έδαφος ,σε καρέκλες ή σε αμφιθεατρικά βάθρα. Κάποιες μαθήτριες φωτογραφίζονται με της αγαπημένες τους κούκλες. (Αρχείο ΦΕ)

Από τη μελέτη τού αριθμού των μαθητριών που παρουσιάζονταν για εξετάσεις φαίνεται ότι το Σχολείο ήταν αυστηρό στο θέμα των βαθμών. Η Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου αναφέρει ότι τη σχολική χρονιά 1846-1847 από τις 21 μαθήτριες τής Δ΄ τάξης που έδωσαν εξετάσεις πήραν δίπλωμα δασκάλας οι 11. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μειώνεται ο αριθμός των μαθητριών στις μικρότερες τάξεις. Μία άλλη αιτία αποχώρησης μαθητριών είναι το γεγονός ότι πολλοί γονείς θεωρούσαν ότι 3-4 χρόνια σε ανώτερο σχολείο είναι αρκετά για τη μόρφωση μιας κοπέλας. Από τα Πρακτικά τής ΦΕ φαίνεται πως για το Εσωτερικό σχολείο οι ενδιαφερόμενες μαθήτριες ήταν πολύ περισσότερες, αλλά δεν μπορούσαν να γίνουν δεκτές γιατί το κτήριο χωρούσε μόνο 130.

Στην έκθεση των εξετάσεων τής 9ης Ιουνίου 1839 αναφέρονται ονόματα τα οποία αργότερα θα συναντήσουμε στο διδακτικό προσωπικό τού Σχολείου. Αυτά ήταν των Ελένης Ολλανδέζου, Μαριγώς Ζαβίτσα, Πολυξένης Δημητρακοπούλου και Ελένης Σταματάκη, οι οποίες δίδαξαν στο Αλληλοδιδακτικό. Εδώ θα πρέπει να συμπληρώσουμε ότι οι περιορισμοί στις απουσίες που αναφέρονται στους Κανονισμούς τής ΦΕ δεν ισχύουν για τα «εν τοις Δήμοις Σχολεία», τα οποία λειτούργησαν από το 1867-1892 σε διάφορες περιοχές τής Αττικής και τής υπόλοιπης Ελλάδας. Από τις αναφορές των διδασκαλισσών βλέπουμε ότι οι μαθήτριες φοιτούσαν σε αυτά ανάλογα με τις αγροτικές ή άλλες εργασίες τής οικογένειάς τους. Έτσι οι μαθήτριες απουσίαζαν κατά τη συγκομιδή τής ελιάς ή όταν γεννιόταν ένα νέο παιδί, ανάλογα με τις ανάγκες τής οικογένειας και κατά την κρίση των γονιών τους.

Σε όλα τα Αρσάκεια για κάθε παράβαση ή αταξία μαθητριών προβλεπόταν από τον Κανονισμό των Σχολείων τής ΦΕ η κατάλληλη ποινή, την οποία επέβαλλε η διευθύντρια τού Σχολείου.

Μαθήτριες του Αρσακείου κατά τη διάρκεια τού διαλείμματος παίζουν σε έναν από τους εξώστες τού κτηρίου. Η φωτογράφιση πρέπει να έγινε στις αρχές τού 20ού αι(.ΕΛΙΑ)

 Οι επιβαλλόμενες ποινές ήταν:

α. παραίνεσις κατ’ ιδίαν,

β. επίπληξις κατ’ ιδίαν,

γ. επίπληξις ενώπιον τής τάξεως,

δ. επίπληξις ενώπιον όλων των μαθητριών,

ε. ξηροφαγία μίας ημέρας,

στ. ξηροφαγία μίας ημέρας και περιορισμός εις τον κοιτώνα με εργασία ή αποστήθισις ωρισμένου μαθήματος,

ζ. αναγγελλία των γεγονότων εις τους γονείς ή ἐπιτρόπους τής μαθήτριας,

η. αποβολή από το Παρθεναγωγείον (την ποινή αυτή επέβαλλε η Επιτροπή Σχολείων μετά από έγκριση τού ΔΣ).

Ως προς το περιεχόμενο τής εκπαίδευσης, στο πρώτο πρόγραμμα τού Διδασκαλείου τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας έμφαση δινόταν στη διδασκαλία τής ελληνικής γλώσσας, μέσα στη γενικότερη κλασικιστική κατεύθυνση τής εποχής, και ακολουθούσε η διδασκαλία των ξένων γλωσσών, των χειροτεχνημάτων και τής μουσικής. Οι υποψήφιες δασκάλες στο τελευταίο εξάμηνο τής τέταρτης χρονιάς ασκούνταν στην αλληλοδιδακτική μέθοδο. Όμως πρέπει να επισημάνουμε ότι στην τελευταία τάξη τού Διδασκαλείου δεν διδάσκονταν καθόλου μαθηματικά (αριθμητική ή γεωμετρία), αφού ακόμα και στον χώρο τής εκπαίδευσης κυριαρχούσε η άποψη ότι οι γυναίκες έπρεπε να έχουν περιορισμένη και υποβαθμισμένη εκπαίδευση, διότι διέφεραν από τους άνδρες ως προς τη «φύση» και τον «προορισμό».

Σε σύγκριση με την εκπαίδευση των αγοριών, με βάση τα προγράμματα μαθημάτων των Ελληνικών σχολείων αρρένων (1867) και θηλέων (1870), φαίνεται ότι οι ώρες διδασκαλίας τής αριθμητικής, καθώς και των ελληνικών ήταν αισθητά λιγότερες στα παρθεναγωγεία σε σχέση με τα Ελληνικά σχολεία των αγοριών και ότι στα παρθεναγωγεία δινόταν ιδιαίτερη έμφαση στη διδασκαλία των Γαλλικών, τής ωδικής, τής ιχνογραφίας και των εργοχείρων, γεγονός που αποτελεί σαφή ένδειξη για τον διακοσμητικό και συμβολικό χαρακτήρα τής εκπαίδευσης των κοριτσιών.

Μαθήτριες τού Αρσακείου στην εσωτερική αυλή τού Σχολείου. Διακρίνονται οι καθηγητές Π. Κονδύλης, φυσικός, και ο φιλόλογος Χαρίτων Χαριτωνίδης (αριστερά). Οι εικονιζόμενες μαθήτριες είναι οι Κ. Σαμαρτζή, Μ. Αγγελίδου, Δ. Παπανικολάου, Μ. Βρυώνη, Μ. Τσακάλου, Σ. Μαρίνου, Ε. Χατζηεμμανουήλ, Α. Μακρή, Π. Μοσχονά, Ε. Κουτσοποδιώτου, Σ. Λενιού, Μ. Βογιατζή, Μ. Τράστα, Ε. Χατζοπούλου, Π. Καπετανοτρατάκη, Σ. Μπάρδη. Φ. Καραμελοπούλου. (Αρχείο ΦΕ)

Το διάταγμα τής 27ης Οκτωβρίου 1892 καθόριζε με πολλές λεπτομέρειες τον τρόπο εξέτασης, τα εξεταζόμενα μαθήματα και τις απαιτούμενες γνώσεις που έπρεπε να έχουν οι υποψήφιες δασκάλες, επεκτείνοντας συγχρόνως το δικαίωμα προετοιμασίας διδασκαλισσών και σε άλλα ιδιωτικά παρθεναγωγεία, εφόσον προσδιόριζε ότι: «Εις τας επί πτυχίω εξετάσεις επιτρέπεται να καθυποβάλλονται μόνο νεάνιδες υγιείς διακούσασαι τα μαθήματα τα προς μόρφωσιν διδασκαλισσών ωρισμένα εν τινι των Ανωτέρων Παρθεναγωγείων και έχουσαι συμπεπληρωμένον το 18o έτος τής ηλικίας αυτών».

1927-1928. Μαθήτριες τής τελευταίας τάξεως τού Αρσακείου Πατρών στο παλαιό κτήριο τού Σχολείου. Στη 2η σειρά στο κέντρο η επί πολλά χρόνια διευθύντρια τού Σχολείου Μαρία Ξύδη .(Αρχείο ΦΕ)

Το 1896 όμως ορίστηκαν ως Διδασκαλεία, μέχρι να ιδρυθούν κρατικά, μόνο τα τέσσερα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (Αρσάκειο και Εξωτερικό Αθήνας, Πάτρας και Κέρκυρας), τα οποία λειτουργούσαν υπό την εποπτεία τού κράτους (γενικού επιθεωρητή) και οι υποψήφιες δασκάλες θα έπρεπε να έχουν φοιτήσει στις δύο ανώτερες τάξεις ενός από τα Αρσάκεια Παρθεναγωγεία και να έχουν ασκηθεί στα πρότυπα Δημοτικά τους. Εντυπωσιακά υποβαθμισμένη στην εκπαίδευση τής δασκάλας εξακολουθούσε να είναι η διδασκαλία των μαθηματικών, που περιελάμβανε μία μόνον ώρα αριθμητικής και μία γεωμετρίας. Το 1897 (Β.Δ. 11ης Νοεμβρίου 1897) έγινε σαφής διαχωρισμός των προγραμμάτων τού διδασκαλείου και τού παρθεναγωγείου. Ήταν πλέον σαφές ότι οι δύο αυτοί τύποι των σχολείων για την εκπαίδευση των κοριτσιών αποτελούσαν δύο διαφορετικές κατευθύνσεις, οι οποίες δεν μπορούσαν να συνυπάρχουν.

Το 1901 πολλοί υποστηρικτές τής επαγγελματικής εκπαίδευσης, όπως ο Ιωακείμ Παυλίδης, άρχισαν να υποστηρίζουν φανατικά τη δημιουργία τεχνικών και επαγγελματικών σχολών. «Κλείσατε εις τα μοναστήρια τους Γραμματικούς ημών και εις τα σανατώρια τους ποιητάς. Η εποχή είναι εποχή τού ατμού και τού ηλεκτρισμού, εποχή τής ατράκτου και τής ακάπνου πυρίτιδος. Αφήσατε εις τον έναν την θεωρητικήν επιστήμην και σείρατε τους χιλίους εις την τέχνην, εις τας εφηρμοσμένας θετικάς επιστήμας!»

Στο πρόγραμμα τού Διδασκαλείου τής Λαρισας, επειδή η πόλη βρισκόταν στο κέντρο τού θεσσαλικού κάμπου, η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία ενίσχυσε τα μαθήματα τα σχετικά με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Στη φωτογραφία μαθητές τής Δ΄ τάξης τού Διδασκαλείου Λάρισας διδάσκονται τη ζωοτεχνία στη Γεωργική Σχολή τής πόλεως. (Αρχείο ΦΕ)

Τα νομοσχέδια Τσιριμώκου – Γληνού, το 1909, προέβλεπαν α) αύξηση των ετών υποχρεωτικής εκπαίδευσης σε 6, β) κατάργηση του Ελληνικού σχολείου και καθιέρωση τού τριετούς Αστικού σχολείου, γ) δημιουργία 6ετούς γυμνασίου δύο κύκλων. Τα μαθήματα θα ήταν κοινά τα δύο πρώτα χρόνια και κατόπιν θα χωριζόταν σε θεωρητικό (φιλολογικό) και πραγματικό (πρακτικό). Παράλληλα πρότεινε την κατάργηση τής διδασκαλίας των αρχαίων Ελληνικών στο Δημοτικό και το Αστικό σχολείο. Στη θέση τους θα διδασκόταν η καθαρεύουσα. Οι προτάσεις αυτές τελικά δεν ψηφίστηκαν. Περιελάμβαναν όμως την πρώτη εκτενή αναφορά στο θέμα τής γυναικείας εκπαίδευσης, καθώς επίσης και κάποια καινοτόμα χαρακτηριστικά. Η μόνη ρύθμιση που τελικά ίσχυσε ώς το 1914 ήταν ότι τα παρθεναγωγεία αντικαταστάθηκαν από τα αστικά σχολεία θηλέων, που θα προετοίμαζαν τα κορίτσια για τις μέσες επαγγελματικές σχολές. Τότε η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία ίδρυσε τα Αστικά Σχολεία Θηλέων στην Καλαμάτα, την Τρίπολη, τη Λαμία, στα Τρίκαλα και φυσικά στην Αθήνα, την Πάτρα, την Κέρκυρα και τη Λάρισα.

Τελειόφοιτες τής Αρσακείου Αστικής Σχολής στην Καλαμάτα (απο " Το Αρσάκειο Καλαμάτας  1914-1923" της Αναστασίας Μηλίτση-Νίκα και της Χριστίνας Θεοφιλοπούλου Στεφανούρη)

Την περίοδο αυτή ο πολλαπλασιασμός των τραπεζικών οργανισμών και των ασφαλιστικών εταιρειών οδήγησαν στην αυξημένη ζήτηση σε εξειδικευμένο προσωπικό, με αποτέλεσμα με τον καιρό να εντείνονται και οι φωνές για την αναγκαιότητα τής εμπορικής εκπαίδευσης. Το Αρσάκειο ανταποκρίθηκε αμέσως στο αίτημα των καιρών για στροφή τού περιεχομένου τής διδασκαλίας σε πρακτικότερες κατευθύνσεις και ίδρυσε το 1914 την Αρσάκειο Εμπορική Σχολή Θηλέων στην Αθήνα, η οποία έκλεισε το 1927, όταν δημιουργήθηκε αντίστοιχη δημόσια σχολή.

Οι τελευταίες απόφοιτες τής Εμπορικής Σχολής Αθηνών τής ΦΕ. Στο πίσω μέρος διαβάζουμε «Αναμνηστική φωτογραφία εκ της απονομής των βραβείων εις την Δ΄ τάξιν τής Εμπορικής Σχολής τού 1927. Οι κ.κ. καθηγηταί: Κωνσταντίνος Οκταποδάς, Γεώργιος Σχοινάς, Κωνσταντίνος Ρούνιος, Ευάγγελος Μοσχόπουλος, Αριστομένης Μητρόπουλος (Διευθυντής), Ιωάννης Καρακατσάνης, Αντώνιος Συρίγος, Χριστίνα Σταματοπούλου (επιμελήτρια), Εμμανουήλ Μελέτης. Αι μαθήτριαι Ελευθερία Σταθοπούλου, Κλαιρ Μπένου, Ερατώ Κωνσταντακοπούλου, Μαρία Ξιναριανού, Ηλέκτρα Σιδέρη, Ελένη Χριστοφή, Μαρία Μάστρακα, Θάλεια Κυπραίου, Αμαλία Μελά, Χριστίνα Παπαχρίστου, Εριφύλη Μπαχώμη, Νιόβη Χατζηευστρατίου, Ροδονίκη Γιαβρόγλου, Κυριακή Παπακονδύλου, Υπατία Ζολώτα, Μυρσίνη Ματά, Έμμα Σκέπερς, Κατίνα Κρεμεζή, Νέλλη Αντωνιάδου, Αγνή Ζανέλλη, Ισμήνη Νικολαΐδου, Αμαλία Μαγνή, Γιολάνδα Μπουφέτη, Άννα Κουτρούλη, Μαρία Παπαϊωάννου, Ευαγγελία Δασκαλίδου, Δώρα Ψαθίδου, Τιτίκα Συρίγου, Ζωή Σάκκουλα, Κλειώ Κοκκίνου, Ελένη Μπάλλου». (Αρχείο ΦΕ)

Η μεταρρύθμιση τού 1929, που ακολούθησε, χαρακτηρίζει την περίοδο τού Μεσοπολέμου και όριζε ότι η δημοτική εκπαίδευση των κοριτσιών εξομοιωνόταν με των αγοριών και γενικευόταν η συνεκπαίδευση (νόμος 4397/1929), κάτι που μείωσε αισθητά τον γυναικείο αναλφαβητισμό. Καθιερώνονταν τα τετρατάξια παρθεναγωγεία για τα κορίτσια που δεν επεδίωκαν πανεπιστημιακές σπουδές και εξατάξια γυμνάσια για τα κορίτσια που ήθελαν πρόσβαση στο Πανεπιστήμιο. Παρά το ότι η θεωρία για τον προορισμό τής γυναίκας ως συζύγου και μητέρας δεν είχε υποχωρήσει, η εικόνα των γυναικών εκείνης τής περιόδου είχε μεταβληθεί αισθητά σε σχέση με τον 19ο αιώνα. Λίγο αργότερα όμως απαγορεύτηκε ξανά η συνεκπαίδευση, με αποτέλεσμα να αυξηθεί ξανά το ποσοστό τού αναλφαβητισμού στις γυναίκες.

H διευθύντρια τής Παιδαγωγικής Ακαδημίας Χαρά Συκουτρή εκφωνεί λόγο κατά την τελετή αποφοιτήσεως των σπουδαστριών στο Θέατρο του Αρσακείου Ψυχικού. Αξίζει να παρατηρήσει κανείς τη στολή των αποφοίτων (μπλε φούστα και άσπρο πουκάμισο με κοντό μανίκι) καθώς και τις βιεννέζικες καρέκλες τις οποίες χρησιμοποιούσαν τότε για να κάθονται οι θεατές. Μπροστά από τις σπουδάστριες μπορούμε να δούμε τη σκηνή τού Θεάτρου στην παλιά της μορφή, με ένα ανακουφιστικό κενό το οποίο βοηθούσε στην ακουστική. (Αρχείο ΦΕ)

Την περίοδο αυτή η ΦΕ διατήρησε τα Σχολεία της και τα Διδασκαλεία – Παιδαγωγικές Ακαδημίες απολαμβάνοντας την εμπιστοσύνη των Ελλήνων και των Ελληνίδων. Κατόρθωσε μάλιστα να μεταφέρει τα Σχολεία των Αθηνών σε ιδιόκτητα κτήρια στο Ψυχικό και στο Τοσίτσειο στην Αχαρνών και το Αρσάκειο Πατρών στο κτήριο που έκτισε ο Δήμος στην οδό Μαιζώνος. Το έργο της συνεχίστηκε και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, με τη δωρεάν εκπαίδευση διδασκαλισσών για τα σχολεία τού ελληνικού κράτους.

 

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ                                                                                                                            

φιλόλογος – ιστορικός

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη «Ιστορία τής ΦΕ» τού Στέφανου Γαλάτη, Α. Δημαρά «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε», Τεκμήρια Ιστορίας τ. Α΄,Β΄, Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)», Αθήνα 1986, «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας», «Εκατονταετηρίς τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1836-1936», Ελ. Δούκα-Καραγιαννοπούλου «Θηλέων Αγωγή», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. Γ΄.