To «Σχολείο τής Εταιρείας» και η «τεχνική πρόοδος» τού 19ου αιώνα

Βλέποντας τα σημερινά επιβλητικά κτήρια των Σχολείων τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς ήταν τα Σχολεία της τον 19ο αιώνα, χωρίς ηλεκτρικό και θέρμανση, σε μια Αθήνα με χωματένιους και σχεδόν συνεχώς λασπωμένους δρόμους. Η κατάσταση των δρόμων, ο φωτισμός, τα τροχαία ατυχήματα από τον «ξέφρενο» καλπασμό των αμαξών, η παραβατικότητα, οι κλοπές, οι συμπλοκές, οι καυγάδες, οι πετροπόλεμοι, το κυνήγι τού νερού και η επιθετική σκόνη που σηκωνόταν κάθε φορά που φυσούσε αέρας[1] αποτελούσαν τα καθημερινά προβλήματα τής πόλεως.

Ο Όθων όρισε την Αθήνα πρωτεύουσα τού νέου Ελληνικού κράτους, οπότε από το 1834 άρχισε η ανοικοδόμησή της στα πρότυπα των μεγάλων ευρωπαϊκών πρωτευουσών. Σχεδιάστηκε η επέκτασή της προς βορράν από τους αρχιτέκτονες Στ. Κλεάνθη, Εντ. Σάουμπερτ και τον βασιλικό σύμβουλο Λέο φον Κλέντσε και άρχισαν να κτίζονται νέα επιβλητικά κτήρια, όπως τα Ανάκτορα, το Πανεπιστήμιο κ.ά. Τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση δεν υπήρχε δημόσιος φωτισμός στους αθηναϊκούς δρόμους. Μόλις το 1835 τοποθετήθηκαν τα πρώτα φανάρια λαδιού στα κεντρικότερα σημεία τής πόλης, τα οποία άναβε ένας «φανοκόρος» όταν πλησίαζε το βράδυ. Το 1840 υπήρχαν 80 φανάρια λαδιού, τα οποία έγιναν 100 το 1842 και 200 το 1850. Ο Έντμοντ Αμπού, που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1852, έγραφε ότι «τα φανάρια άναβαν όταν δεν είχε φεγγάρι».

"Η Αθήνα και η Ακρόπολη απο τον Βορρά" ,1836, ακουαρέλα του Ludwig Lange (1808-1868)

Σε αυτή την Αθήνα, σε ένα μικρό σπίτι τής οδού Καραϊσκάκη στου Ψυρρή, στην οικία Βιτάλη Συριανού, στεγάστηκε το 1837 το πρώτο Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Ίσως, επειδή βρισκόταν δίπλα στην οδό Ερμού, να υπήρχε κοντά κάποιο φανάρι λαδιού. Σίγουρα ο φωτισμός θα ήταν καλύτερος στην οικία Βενθύλου, γιατί βρισκόταν κοντά στο Μοναστηράκι, όπου σίγουρα υπήρχε φανάρι.

Τα κτήρια που είχαν νοικιαστεί για να στεγαστούν τα Σχολεία και τα Οικοτροφεία τής Φ.Ε. δεν είχαν ιδιαίτερη πολυτέλεια. Με το ωράριο λειτουργίας τους προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν το φως τού ήλιου, γι’ αυτό τον χειμώνα (από τον Οκτώβριο μέχρι τον Απρίλιο) τα μαθήματα ξεκινούσαν στις 8 π.μ. και την άνοιξη και το καλοκαίρι (από τον Μάιο μέχρι τον Σεπτέμβριο) στις 7 π.μ. Οι μαθήτριες τού Οικοτροφείου το βράδυ μελετούσαν με όποιο μέσο φωτισμού διέθετε η οικία (λυχνίες, λάμπες κ.ά.). Η θέρμανση γινόταν από τα πατροπαράδοτα τζάκια, που την εποχή εκείνη υπήρχαν σε όλα τα δωμάτια.

Από το 1840, όταν η Φ.Ε. προσπαθούσε να αναβαθμίσει την οικία Δοσίου ώστε να στεγάσει εκεί το Σχολείο της, ο γιατρός Πέτρος Ηπίτης, ο οποίος προσέφερε εθελοντικά τις υπηρεσίες του στο Σχολείο και το Οικοτροφείο, ως μέλος τής Επιτροπής επί των Σχολείων, υπέβαλε έκθεση προς τη Συνέλευση τής 20ής Δεκεμβρίου 1840, με την οποία εισηγήθηκε την προμήθεια λεκανών και τριπόδων νιπτήρων για την ατομική καθαριότητα των εσωτερικών μαθητριών. Έγραφε ακόμη ότι είναι απαραίτητο να προμηθευτούν «χερνίβους πυρός μετά κυλινδρικού αυτοβραστηρίου», δηλαδή λουτήρα με θερμοσίφωνο, αλλά και σκεύη αναγκαία σε κάθε πολιτισμένο άνθρωπο.

Ο κεντρικός διάδρομος τού Αρσακείου Μεγάρου σε φωτογραφία τού 1886. Διακρίνεται η σόμπα πετρελαίου με την οποία θερμαινόταν ο χώρος. Ο φωτισμός τού χώρου γινόταν με φωταέριο. (Αρχείο ΦΕ)

Το 1857 ο επιχειρηματίας Φρ. Φεράλδης ανέλαβε για 50 χρόνια τον φωτισμό τής πόλης «δι’ αερίου» και το 1862 ίδρυσε εργοστάσιο παραγωγής φωταερίου για δημόσιο και ιδιωτικό φωτισμό στις κεντρικότερες περιοχές. Παράλληλα με τα φανάρια τού λαδιού άρχισαν να λειτουργούν και άλλα 200 φανάρια γκαζιού πάνω σε ψηλούς σιδερένιους πράσινους στύλους που είχαν ανάγλυφη την παράσταση τής προμάχου Αθηνάς. Το 1852 το Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας μεταφέρθηκε στο ιδιόκτητο Αρσάκειο Μέγαρο, το οποίο φωτίστηκε με φωταέριο το 1868. Από το 1873 γενικεύτηκε η χρήση τού φωταερίου για φωτισμό. Μάλιστα σε μια φωτογραφία τής οδού Σταδίου των αρχών τού 20ού αιώνα βλέπουμε πάνω από τον δρόμο τα τόξα μέσω των οποίων μεταφερόταν το αεριόφως για τον φωτισμό και τη θέρμανση των κτηρίων. Στα Πρακτικά τού Δ.Σ. τής Φ.Ε. τού 1872 διαβάζουμε: «Ενεκρίθη να είναι δεκτά δωρεάν 12 κοράσια κατά σύστασιν τού Δήμου Αθηναίων, υποσχομένου να χορηγήση δωρεάν το αναγκαίον ύδωρ και να ανάπτη τους 2 φανούς του, έμπροσθεν τού Αρσακείου, δωρεάν».

Άποψη τής οδού Σταδίου στο ύψος τού «Νέου Αρσακείου». Η φωτογραφία είναι από τις αρχές τού 20ού αιώνα. Στο κτήριο τής Φ.Ε. δεν φαίνεται ακόμη η επέμβαση τού Τσίλλερ (λείπουν οι τρούλοι και το μεταλλικό υπόστεγο). Τα τόξα πάνω από τον δρόμο μετέφεραν το φωταέριο στην απέναντι πλευρά.

Η χρήση ηλεκτρικού ρεύματος έγινε για πρώτη φορά στην Αθήνα το 1889. Στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου και Αγχέσμου (Βουκουρεστίου σήμερα) δημιουργήθηκε ένα μικρό εργοστάσιο παραγωγής ρεύματος, κυρίως για τον φωτισμό των ανακτόρων. Αργότερα η μονάδα παραγωγής μεταφέρθηκε στην οδό Αριστείδου. Στην αρχή, μόνο τις ημέρες μεγάλων εορταστικών εκδηλώσεων ηλεκτροφωτίζονταν κάποια σημεία τού κέντρου τής Αθήνας, όπως τα ανάκτορα, αργότερα το Ζάππειο, η Ομόνοια και η Ακρόπολη με προβολείς. Μηχανήματα ηλεκτροφωτισμού διέθεταν η οικία Χατζόπουλου και η οικία Μιχαήλ Μελά.

Φωτογραφία τού 1886. Αίθουσα διδασκαλίας στο Αρσάκειο Μέγαρο, όπου ο φωτισμός γίνεται με φωταέριο. (Αρχείο ΦΕ)

Η εγκατάσταση ηλεκτρικού φωτισμού στο Αρσάκειο έγινε με απόφαση τού Δ.Σ. τής 18ης Αυγούστου 1890. Η απόφαση ανακοινώθηκε στη Γενική Συνέλευση τής 17ης Φεβρουαρίου1891, όπου αναφέρεται ότι το Σχολείο προμηθεύτηκε 68 λαμπτήρες κόστους 527 δρχ. με 10% έκπτωση. Το Δ.Σ. φρόντιζε πάντα να διαχειρίζεται με ιδιαίτερη προσοχή και φειδώ τα οικονομικά τής Εταιρείας. Το Αρσάκειο ήθελε να παραμένουν αναμμένα τα μεγάλα φανάρια που βρίσκονταν στην εξωτερική πύλη τού Σχολείου. Αυτό όμως προϋπέθετε μεγάλο κόστος, χρήματα τα οποία θα έπρεπε να καταβληθούν στον Δήμο Αθηναίων. Επειδή όμως ο Δήμος Αθηναίων είχε αρκετές υποτρόφους στο Σχολείο, φρόντισαν να συμψηφιστεί το κόστος με τα τροφεία 2 μαθητριών.

Από το 1899 το έργο τού ηλεκτροφωτισμού τής Αθήνας ανέλαβε η «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» και τότε ηλεκτροφωτίστηκαν οι οδοί Ερμού, Σταδίου, Αιόλου, Αθηνάς και οι πλατείες Ομονοίας και Συντάγματος.[2] Πάντως μέχρι το 1923 το ηλεκτρικό ρεύμα αποτελούσε για πολλούς Αθηναίους πολυτέλεια.

Φωτογραφία τού 1907. Ο Γεώργιος Μιστριώτης φωτογραφίζεται με Αρσακειάδες. Εντυπωσιακός ο φωτισμός της αίθουσας που διακρίνεται (Αρχείο ΦΕ)

Η ύδρευση, επίσης, ήταν πάντα ένα μεγάλο πρόβλημα για την Αθήνα. Λόγω των καταστροφών που είχαν προκληθεί από τις μάχες και τις λεηλασίες στις οποίες επιδόθηκαν οι Τούρκοι φεύγοντας από την πόλη, καταστράφηκε το Αδριάνειο υδραγωγείο και τα υπόλοιπα υδρευτικά έργα που είχαν γίνει. Το 1834 έγιναν κάποιες πρόχειρες εργασίες καθαρισμού και επισκευής. Όμως ο πληθυσμός τής πόλεως, από τότε που έγινε πρωτεύουσα, είχε αυξηθεί και το νερό δεν επαρκούσε. Το 1839 ο Σταμ. Κλεάνθης, μαζί με άλλους, ίδρυσε εταιρεία που θα αναλάμβανε την επισκευή τού Αδριάνειου υδραγωγείου, την κατασκευή δεξαμενής και την οργάνωση δικτύου διανομής τού νερού. Οι προτάσεις απορρίφθηκαν από τον Δήμο ως ασύμφορες. Το 1840 επισκευάστηκε και καθαρίστηκε το Αδριάνειο υδραγωγείο, ενώ δημιουργήθηκαν και άλλα μικρότερα. Το 1870 ανακατασκευάστηκε η Αδριάνειος δεξαμενή. Όμως λύση στο πρόβλημα δεν δόθηκε. Μόνο το κέντρο τής πόλης υδρευόταν ικανοποιητικά, ενώ στις συνοικίες γίνονταν συχνές διακοπές νερού.

Η περίφημη βρύση τής Μπουμπουνίστρας βρισκόταν πάνω από τη σημερινή πλατεία Συντάγματος. Στην περιοχή χτίστηκαν το 1884 τα ανάκτορα τού Όθωνα.(Wikipedia)

Χαρακτηριστικό είναι ότι τον 19ο αιώνα υπήρχαν 55 δημοτικές βρύσες που δεν κάλυπταν παρά ένα πολύ μικρό μέρος των αναγκών τής πόλης σε νερό. Πολύ συχνά συναντούσε κάποιος γυναίκες που περίμεναν τη σειρά τους για να γεμίσουν στάμνες από τη βρύση τής γειτονιάς τους. Δημοφιλές ήταν και το επάγγελμα των «νερουλάδων»[3] που μετέφεραν νερό από τις πηγές των γύρω χωριών, όπως ήταν η Κηφισιά και το Μαρούσι, και το πουλούσαν στους Αθηναίους.

Το φράγμα τού Μαραθώνα (Wikipedia)

 Δημοσίευμα τού 1899 τής εφημερίδας «Εμπρός» αναφέρει ότι οι Αθηναίοι πραγματοποίησαν πολλές διαδηλώσεις ζητώντας να ρυθμιστεί το θέμα τής ύδρευσης. Η ίδια εφημερίδα, μάλιστα, είχε πραγματοποιήσει και σχετική καμπάνια, ζητώντας τη μεταφορά των νερών τής Στυμφαλίας στη διψασμένη πρωτεύουσα. Παράλληλα, ο τότε ιδιοκτήτης τού ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία» Ε. Λάμψας δήλωνε πως «όποιος φέρει τα νερά τής Στυμφαλίας εις Αθήνας θα είναι ο μέγιστος των ευεργετών τής πόλεώς μας».

Η Φ.Ε. φρόντιζε πάντα τα κτήριά της να έχουν επάρκεια νερού για τις ανάγκες τους, αφού η ατομική καθαριότητα ήταν απαραίτητη και αυστηρή, κυρίως για τις εσωτερικές μαθήτριες. Στα Συμβούλια τής 4ης Σεπτεμβρίου 1981 και τής 5ης Σεπτεμβρίου 1896 αναφέρεται ότι η Φ.Ε., προκειμένου να εφοδιάζεται από τον Δήμο Αθηναίων με επαρκή ποσότητα νερού για τις ανάγκες τού Σχολείου και τού Οικοτροφείου, συμψήφιζε το κόστος με τα τροφεία των υποτρόφων τού Δήμου Αθηναίων στο Αρσάκειο.

Πάντως μέχρι το 1924 η Αθήνα υδρευόταν από τα νερά των πηγών τής Πάρνηθας και τα υπόγεια αποθέματα. Το πρόβλημα τής ύδρευσης τής πρωτεύουσας άρχισε να λύνεται το 1925, όταν η κυβέρνηση ανέθεσε στην εταιρεία ΟΥΛΕΝ να κατασκευάσει τεχνητή λίμνη στον Μαραθώνα. Το 1931 το νερό τής λίμνης διοχετεύτηκε στην πόλη των Αθηνών.

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φ.Ε., στα Πρακτικά τού Δ.Σ. τής Φ.Ε., στην ανέκδοτη «Ιστορία τής εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1836-1936» τού Στέφανου Γαλάτη και στο βιβλίο τού Θ. Γιοχάλα και τής Τόνιας Καφετζάκη «Αθήνα, Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την Ιστορία και την Λογοτεχνία».

[1] Είναι γνωστό ότι οι τελετές τού εορτασμού τής Πεντηκονταετίας, που έγιναν στην εσωτερική αυλή τού Σχολείου στις 16 Οκτωβρίου 1886 με την παρουσία τού βασιλικού ζεύγους και πολλών επισήμων, διακόπηκαν πριν από το τέλος λόγω τού έντονου αέρα που φυσούσε μεταφέροντας στα μάτια των παρευρισκομένων σκόνη από τους γύρω χωματόδρομους.

[2] Το 1925 την ηλεκτροδότηση τής πόλης ανέλαβε η εταιρεία Power and Traction. Η ΔΕΗ ιδρύθηκε το 1950.

[3] Το επάγγελμα του Μαραθωνοδρόμου Σπύρου Λούη από τη Μαρούσι ήταν νερουλάς.