Θεμιστοκλής Πολυκράτης. Ο φιλόλογος που οργάνωσε τη βυζαντινή χορωδία τού Αρσακείου

Ο Θεμιστοκλής Πολυκράτης (το πραγματικό του επώνυμο ήταν Καζαντζής) γεννήθηκε στη Φιλιππούπολη. Ο πατέρας του Γεώργιος Καζαντζής, από την Ήπειρο, πέθανε νέος, οπότε ο Θεμιστοκλής και η μητέρα του αναγκάστηκαν να έρθουν στην Αθήνα. Το παιδί πήρε το επώνυμο Πολυκράτης από τον δεύτερο σύζυγο τής μητέρας του. Ο Θεμιστοκλής σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Μουσική στο Ωδείο Αθηνών με δάσκαλο τον Αλέξανδρο Κατακουζηνό, ο οποίος τον προσέλαβε στη χορωδία τού ανακτορικού παρεκκλησίου. Έχοντας αποκτήσει μεγάλη μόρφωση στην κλασσική παιδεία και τη μουσική, διετέλεσε σχολάρχης στο Κορωπί και το Μαρούσι. Υπηρετώντας στο Κορωπί έλαβε την εντολή να προχωρήσει σε καταγραφή των εκεί αρχαιοτήτων, μετά από ένα επεισόδιο αρχαιοκαπηλίας. Τα αποτελέσματα τής εργασίας του αυτής δημοσίευσε στο περιοδικό «Παρνασσός», μαζί με μια σύντομη πραγματεία για την ετυμολογία τού τοπωνυμίου Κορωπί, αποδεικνύοντας το εύρος τής παιδείας του και τις ικανότητές του.

Ο Θεμιστοκλής Πολυκράτης εργάστηκε ως φιλόλογος στο Αρσάκειο και στη σχολή Χιλλ. Ωστόσο άφησε ιστορία στο πεδίο τής εκκλησιαστικής μουσικής, γιατί εισήγαγε πρώτος και καθιέρωσε τις πολυφωνικές χορωδίες, επηρεάζοντας τον τρόπο με τον οποίο ψάλλονταν οι ακολουθίες τής εκκλησίας μέχρι και τις μέρες μας. Τον Σεπτέμβριο τού 1868 η βασίλισσα Όλγα, ενώ εκκλησιαζόταν στο Αρσάκειο, παρατήρησε ότι οι νεαρές Αρσακειάδες δεν συμμετείχαν στη λειτουργία ψάλλοντας, αλλά απλώς την παρακολουθούσαν. Συνέστησε τότε στο Δ.Σ. να δημιουργήσει μια χορωδία βυζαντινής μουσικής από μαθήτριες. Οι σύμβουλοι Λεβίδης, Κοντογόνης και Ρομποτής αναζήτησαν τα κατάλληλα πρόσωπα για την οργάνωση τής χορωδίας. Τη διεύθυνσή της αρχικά και για λίγο χρονικό διάστημα ανέλαβε η Γερμανίδα δις Bauman. Τη διαδέχθηκε ο Ιαν. Φαβρικέζης (Gennaro Fabrikesi), ο οποίος σε συνεργασία με τον φιλόλογο τότε Θεμιστοκλή Πολυκράτη, που ήταν γνώστης τής βυζαντινής μουσικής, οργάνωσαν μια ωραία εκκλησιαστική χορωδία.

Το 1897 ο Πολυκράτης ίδρυσε την τετράφωνη χορωδία στον Άγιο Γεώργιο Καρύτση, στην Αθήνα, την οποία διηύθυνε μέχρι το 1913 και προς τιμήν του φέρει μέχρι σήμερα το όνομά του. Από το 1913 έως το 1920 διηύθυνε τη χορωδία τού Αγίου Διονυσίου τού Αρεοπαγίτου. Από το 1920 έως τον θάνατό του διηύθυνε τον αρμονικό χορό τής Μητροπόλεως, δηλαδή την πολυφωνική χορωδία που διέθετε, σε αντίθεση με τη μονόφωνη βυζαντινή. Απεβίωσε στις 24 Φεβρουαρίου 1926.

Παρτιτούρα τής σύνθεσης "Αινείτε τον Κύριον"  ( σε Fa) τού Θεμιστοκλή Πολυκράτη (Wikipedia)

Οι περισσότερες εκκλησιαστικές συνθέσεις τού Θεμιστοκλή Πολυκράτη παρέμειναν ανέκδοτες. Όμως το «τροπάριο τής Κασσιανής» εκδόθηκε το 1908. Βέβαια υπάρχουν συνθέσεις του για το «Σήμερον σωτηρία τω κόσμω γέγονε», «Σε υμνούμεν», «Άξιον εστίν», «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου» κ.ά. Το έργο του διαδόθηκε στις ελληνικές παροικίες τού εξωτερικού, στην Αμερική, στο Μόναχο, το Παρίσι, το Λονδίνο και αλλού. Συναγωνίστηκε την πλατιά διάδοση τού αντίστοιχου αλλά πολύ διαφορετικού έργου τού Ιωάννη Σακελλαρίδη, ο οποίος επιχείρησε να εναρμονίσει το βυζαντινό μέλος. «Ο Πολυκράτης, έχοντας βαθιά γνώση τής αρμονικής τέχνης κι ένα πηγαίο συνθετικό ταλέντο, κινήθηκε σε απόλυτα προσωπικούς μουσικούς χώρους, με τον σεβασμό που αρμόζει στις εκκλησιαστικές συνθέσεις, συνδυασμένο όμως με τη λεπτότητα και τη γλυκύτητα τού ύφους» γράφει γι’ αυτόν ο Γιάννης Φιλόπουλος στην εισαγωγή στην «Ελληνική πολυφωνική μουσική». Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η τόσο διαδεδομένη μουσική τού «τροπαρίου τής Κασσιανής», η οποία δεν έχει καμία απολύτως σχέση με το βυζαντινό μέλος. Ορισμένες μάλιστα φορές σε κάποια σημεία των έργων του γίνεται χρήση καθαρά αντιστικτικών τεχνικών.

Ο Θεμιστοκλής Πολυκράτης (Αρχείο Κουνάδη 2019)

Ο Πολυκράτης δέχθηκε επιδράσεις από τον αγαπημένο του δάσκαλο Αλέξανδρο Κατακουζηνό και από τη ρωσική εκκλησιαστική μουσική. Οι συνθέσεις του, γραμμένες για a capella ανδρική χορωδία, διασκευάστηκαν για μεικτή. Οι συνθέσεις τού Πολυκράτη εξακολουθούν να ψάλλονται και αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο τού ρεπερτορίου των πολυφωνικών ελληνορθόδοξων εκκλησιαστικών χορωδιών.

Εκτός από εκκλησιαστική μουσική συνέθεσε ακόμα 3 μελοδράματα, μουσική για τις τραγωδίες «Ηλέκτρα» τού Σοφοκλή και «Μήδεια» τού Ευριπίδη, καθώς και τραγούδια για μεγάλους και παιδιά. Συνέθεσε επίσης, μαζί με τον Ιωσήφ Καίσαρη, τη μουσική για την πρώτη ελληνική επιθεώρηση «Λίγο από όλα». Δημοσίευσε μουσικολογικές μελέτες στα έντυπα «Φόρμιγξ» και «Εβδομάς», όπως «Η μουσική παρ’ Ομήρω», «Η τετράφωνος μουσική εν τη εκκλησία», «Πραγματεία περί τού εκκλησιαστικού οργάνου», «Η σημειογραφία εν τη αρχαία μουσική», «Εκλογή ασμάτων διά τα Παρθεναγωγεία και τα σχολεία των αρρένων».

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος - ιστορικός

• Το κείμενο βασίστηκε σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη ιστορία τού Στ. Γαλάτη «Ιστορία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1836-1936», τον επετειακό τόμο «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια - Τοσίτσεια Σχολεία. 160 χρόνια παιδείας» και τη μελέτη του Γιάννη Φιλόπουλου" Ειαγωγή στην Ελληνική Πολυφωνική Εκκλησιαστική Μουική".