Εκδόσεις και διάθεση βιβλίων από τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία

Στον πρώτο Διοργανισμό τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και στις παραγράφους β΄ και γ΄ αναφέρεται ότι ένας από τους σκοπούς τής Εταιρείας ήταν η προμήθεια «των αναγκαίων διά την στοιχειώδη εκπαίδευσιν βιβλίων ως δε και την ενίσχυσιν και ανταμοιβήν των συγγραφέων ή μεταφραστών των τοιούτων βιβλίων.». Στα Πρακτικά τής 2ης Γενικής Συνέλευσης τής 31 Ιανουαρίου 1837, πριν από την ίδρυση τού Σχολείου τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, ο Ιωάννης Κοκκώνης ενημέρωσε τα μέλη: «Η επί των βιβλίων επιτροπή εστοχάσθη ως αναγκαίον να προβλεφθώμεν δύο ἠ τρεις Εφημερίδας Γαλλικάς και Γερμανικά , εχούσας αντικείμενον την Δημοτικήν Εκπαίδευσιν, έπειτα δε και άλλα τού αυτού είδους βιβλία διά να μάς χρησιμεύσωσιν εις μετάφρασιν ή και σύνταξιν άλλων βιβλίων χρησίμων εις το σχολείον μας.».

Το νέο ελληνικό κράτος, φυσικά, δεν διέθετε πρωτότυπα σχολικά εγχειρίδια. Για να καλυφθεί το κενό σε σύντομο χρονικό διάστημα, η ευκολότερη λύση ήταν μετάφραση κάποιων γαλλικών ή γερμανικών εκπαιδευτικών βιβλίων, κάτι που γινόταν με χαρά αποδεκτό και από τους Βαυαρούς. Ο Ιωάννης Κοκκώνης, ο οποίος εργαζόταν στη δημόσια εκπαίδευση και στο τότε υπουργείο Παιδείας γνώριζε πολύ καλά εκ των έσω όλα τα προβλήματα τής εκπαίδευσης στην Ελλάδα και προσπαθούσε με κάθε τρόπο να βοηθήσει, όχι μόνο το «σχολείο κορασίων», που προσπαθούσε να πείσει την ΦΕ να δημιουργήσει, αλλά και την δημόσια εκπαίδευση.

O «Οδηγός» τού Σαραζίν, δασκάλου τού Ι. Κοκκώνη, βιβλίο το οποίο μεταφράστηκε στα Ελληνικά και χρησιμοποιήθηκε ως εκπαιδευτικό εγχειρίδιο.

«Τοιαύτα βιβλία μάς είναι αναγκαιότατα˙ αλλά και εις τούτον έχομε βοηθόν την Κυβέρνησιν, διότι και περιοδικά συγγράμματα διδακτικά προέβλεψε και τα εις χρήσιν των σχολείων μας βιβλία απεφάσισεν ήδη να εκδώση. Έπειτα ελπίζομεν να λάβωμεν από τα αντεπιστέλλοντα μέλη πολλά εκδεδομένα εις τας γλώσσας των, διδακτικά, ώστε η Εταιρία να δύναται και αύτη να συντρέξη το μέρος της, πρώτον μεταφράζουσα και εκδίδουσα βιβλία διδακτικά τού λαού, τα οποία και αυτοί οι μαθηταί των σχολείων μας δύνανται επωφελώς να αναγιγνώσκωσι.».

Για να ενθαρρύνει μάλιστα η Φ.Ε. τη συγγραφή σχολικών βιβλίων από Έλληνες εκπαιδευτικούς, ο Κοκκώνης ανακοίνωσε στους εταίρους ότι το Δ.Σ. αποφάσισε να ενισχύσει αυτούς που έγραψαν και εξέδωσαν με δικά τους έξοδα σχολικά βιβλία. «Δεύτερον βοηθούσα και εμψυχώνουσα τους εκδίδοντας ήδη εξ ιδίων των βιβλίων διδακτικά. Τοιαύτα μάς επαρουσιάσθησαν ήδη δύο. Έν αλφαβητάριον χρησιμότατον εις τα δημοτικά μας σχολεία συνερανισθέν και εκδοθέν υπό τού δημοδιδασκάλου Ναυπλίας, και άλλο, σειρά παιδαγωγικών μαθημάτων, εκδιδομένη ενταύθα υπό μιας εταιρίας φιλογενών συστηθείσα εν Ζακύνθω.[1] Τα παιδαγωγικά ταύτα μαθήματα συνερανίσθησαν εκ διαφόρων άλλων βιβλίων τυπωμένων προ καιρού εις την γλώσσαν μας˙ οίον εκ των πινάκων τού Κλεοβούλου[2] εκ τής Χρηστομαθείας τού Δαρβάρεως[3] και άλλων εν οίς και η σύνοψις τής Ιεράς κατηχήσεως και ιεράς ιστορίας υπό τού αοιδίμου Κοραή εκδοθείσα. Το Συμβούλιον στοχάζεται ωφελιμώτατον να ενισχυθώσι οι εκδόσαντες τα ανωτέρω, μάλιστα η εν Ζακύνθω εταιρία θέλει εκ τούτου υποκινηθή εις το να συντρέξη και τα έργα τής ιδικής μας Εταιρείας.».

Το βιβλίο τού Ν.Δ. Δάρβαρι «Γραμματική Απλοελληνική» (Wikipedia)

 Στις 30 Ιανουαρίου 1837 το Δ.Σ. αποφάσισε να διαθέσει 250 δρχ. για να απονείμει ως βραβεία, 8 τον αριθμό) συγγράμματα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και άλλα βιβλία χρήσιμα για δημοδιδασκάλους, χρυσόδετα, με την επιγραφή «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Βραβείον Α΄ Τάξεως ή Β΄». Τα βιβλία αυτά παραχωρήθηκαν στο υπουργείο Παιδείας (Γραμματεία επί των Εκκλησιαστικών και τής Δημοσίου Εκπαιδεύσεως) προκειμένου να δοθούν στους δασκάλους των οποίων οι περισσότεροι μαθητές προόδευσαν σε περισσότερα μαθήματα. Μάλιστα Πρακτικά τής Φ.Ε. αναφέρονται τα ονόματα των βραβευθέντων.

Την Άνοιξη τού 1837, η «Εταιρεία διά την προαγωγήν τής Εκπαιδεύσεως» στη Ζάκυνθο, η οποία είχε ιδρυθεί από τους ευγενείς Ρώμα και Καρβελά, προσέφερε βιβλία τού δασκάλου Δ. Ιωαννόπουλου, που είχαν εκδοθεί στο Ναύπλιο, για να μοιραστούν σε δημοτικά σχολεία. Ο Κοκκώνης επιθυμούσε διακαώς να εκδώσει η Φ.Ε. δικά της βιβλία για την εκπαίδευση, αλλά φυσικά δεν υπήρχαν τα απαραίτητα χρήματα. Όμως από όσα λέει στους εταίρους φαίνεται ότι είχε βρει μια καλή λύση για το ζήτημα αυτό. Η Φ.Ε. ανέθετε την εκτύπωση στο Βασιλικό Τυπογραφείο, το οποίο τής έδινε έναν μεγάλο αριθμό αντιτύπων, ενώ τα υπόλοιπα είχε τη δυνατότητα να πουλήσει σε λογική τιμή. Έτσι εξηγείται πώς η Φ.Ε., σε εποχή που είχε ως μοναδικό εισόδημα τις εισφορές των μελών και τα δίδακτρα λίγων μαθητριών, μπορούσε να εκδίδει τόσα βιβλία και να τα διαθέτει σε πολλά σχολεία τής Ελλάδος. Στην 4η Γενική Συνέλευση των μελών τής Φ.Ε. ο Ιωάννης Κοκκώνης είπε: «Αφού επληρώθησαν οι 300 δρχ. διά τα ληφθέντα βιβλία εκ των εκδοθέντων υπό τού εν Ναυπλία δημοδιδασκάλου, έγινε φροντίς πώς να εκδοθώσι τινά επιμελεία τής Εταιρείας προς χρήσιν τού λαού και των δημοτικών σχολείων. 4 εκ των μελών τού Δ.Σ. αναδέχθησαν να μεταφράσωσι ανά έν εκ των τοιούτων, εξ ών δε τα δύο ετυπώθησαν ήδη και ευρίσκονται εις χείρας πολλών εξ ημών, το δε τρίτον είναι ήδη υπό τα Πιεστήρια και το τέταρτον εν το τελειούσθαι. Η δε τύπωσις έγινεν εις το Βασιλικόν Τυπογραφείον[4] επί συμφωνία να δίδει τούτο εις την Εταιρείαν έν μέρος των τυπουμένων, τα δε λοιπά να πωλεί διά λογαριασμόν του εις μετρίαν τιμήν. Τοιουτοτρόπως η Εταιρεία δεν εξοδεύει τίποτε, ούτε διά την τύπωσιν.».

Το Βασιλικό Τυπογραφείο στεγαζόταν στο κτήριο που βρίσκεται στην οδό Σταδίου μεταξύ των οδών Αρσάκη και Σανταρόζα. (Aρχείο ΦΕ)

 Το θέμα των διδακτικών βιβλίων απασχολούσε πάντα τον Κοκκώνη, ο οποίος προσπαθούσε να πείσει τα μέλη τής Φ.Ε. να αναλάβουν τη μετάφραση παιδικών βιβλίων (31 Ιανουαρίου 1837): «Εγένοντο δε σκέψεις να μεταφρασθώσι και άλλα τινά ή και να γίνωσι συλλογαί έκ τινων παιδικών βιβλίων εκδεδομένων εις την γλώσσαν μας. Eλπίζομεν ότι και άλλα των δυναμένων φιλογενών μελών θέλουν αναδεχθή προθύμως το έργον τούτο, το οποίον είναι έν των συτελεστικοτάτων μέσων προς επιτυχίαν τού σκοπού τής Εταιρείας. Εκ των βιβλίων όσα ήδη έχη η Εταιρεία διένειμε δωρεάν είς τινα των Δημοτικών σχολείων. Και θέλει εξακολουθήσει να δίδει εις όσα έχουσι χρείαν.».

Κάποιοι άλλοι από τους εταίρους που ήταν εκδότες, όπως ο Δ. Κορομηλάς, ο Νικ. Παπαδόπουλος και ο Ι. Φιλήμων, ανέλαβαν να τυπώσουν έναν αριθμό βιβλίων δωρεάν ή και με μειωμένο τίμημα. Στην 7η Γενική Συνέλευση μάλιστα τού 1840 έγινε δεκτή πρόταση να συνταχθεί λεξικό τής κοινής ελληνικής γλώσσας. Δυστυχώς όμως το σχέδιο αυτό δεν πραγματοποιήθηκε.

Καθ’ όλο αυτό το διάστημα η Φ.Ε. απευθύνθηκε σε «φιλόμουσα πρόσωπα τού εσωτερικού και εξωτερικού» να δωρίσουν βιβλία χρήσιμα για την εκπαίδευση. Μέχρι το 1840 απεστάλησαν στη Φ.Ε. 8.135 βιβλία, από τα οποία τα 5.184 διανεμήθηκαν στα δημοτικά σχολεία που τα ζητούσαν. Άλλα απεστάλησαν σε κοινότητες ομογενών εντός τής Οθωμανικής αυτοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Κυδωνίες, Χίο), πολλά στις ελληνικές κοινότητες στην Αγγλία, στο Παρίσι, στη Ρωσία, στη Βιέννη, στην Τεργέστη και τα υπόλοιπα δωρίστηκαν σε σχολεία στην Αθήνα και τη Σύρο. Βεβαίως πολλά χρησιμοποιήθηκαν και για τα Σχολεία τής Φ.Ε. Στo τέλος τού 1841 διανεμήθηκαν 3.000 βιβλία σε 40 δημοτικά και το 1845 διατέθηκαν 300 βιβλία στο σχολείο τής Σπάρτης, 534 στο Ρέθυμνο και 350 στο Ηράκλειο τής Κρήτης. Αυτά τα βιβλία δεν ήταν σχολικά εγχειρίδια και μάλιστα πολλά αμφισβητήθηκαν για το περιεχόμενό τους. Η συγκέντρωσή τους όμως ήταν ενδεικτική τού ζήλου των αποστολέων και συνέβαλαν στην πραγματοποίηση τού σκοπού τής Φ.Ε., δεδομένου ότι την εποχή εκείνη δεν υπήρχε εκπαιδευτικό υλικό.

Με την πάροδο τού χρόνου πολλοί εκπαιδευτικοί τού Σχολείου ανέλαβαν να γράψουν πρωτότυπα σχολικά εγχειρίδια ή βιβλία συμβουλευτικά και βοηθητικά για τους εκπαιδευτικούς. Έτσι βλέπουμε ότι στη Γενική Συνέλευση των εταίρων στις 26 Ιουνίου 1877 ο Χ.Ν. Φιλαδελφεύς αναφέρει: «Αφ’ ής συνεστήθη το Νηπιαγωγείον εθεωρήθη αναγκαίος είς οδηγός αυτού, τον οποίον μόνη η πρώτη μετενεγκούσα εκ Γαλλίας την μέθοδον ταύτην κυρία Ιφιγένεια Δημητριάδου, νυν δε Παπά Γεωργίου, ηδύνατο να συντάξη. Αληθώς μάς εδήλωσεν η κυρία αυτή εκ Θεσσαλονίκης ότι το έργο της είναι εν τω τελειούσθαι, ζητούσα συνδρομήν προς έκδοσιν αυτού. Το δε συμβούλιον υπεσχέθη να αγοράση εξ αυτού 400 αντίτυπα προς τρεις δραχμάς. Πιθανόν δε εντός ολίγου να τεθή υπό τα πιεστήρια.». Παράλληλα στην ίδια Συνέλευση ανακοίνωσε την επανεκτύπωση τού βιβλίου «Παιδαγωγικά Ασμάτια» και τής «Χρηστομάθειας»[5] τού Φουσκίδη. «Τα παιδαγωγικά ασμάτια, τα τόσον χρήσιμα εις τα Νηπιαγωγεία και τα ωδεία, εξαντληθέντα ανατυπώθησαν εις τρισχίλια αντίτυπα. Ωσαύτως εξηντλήθη και ο δεύτερος τόμος τής Χρηστομαθείας τού Μακαρίτου Φουσκίδου. Ενεκρίθη δε να μετατυπωθή και ούτος αλλ’ αφού επεξεργάσθη καλώς υπό τού ελλογίμου καθηγητού τού καταστήματος Λ. Ράντα, όστις είχεν επεξεργαστή και τον πρώτον τόμον αυτής και όστις ασμένως εδέχθη την εργασίαν ταύτην.».

 Οι εκδόσεις τής Φ.Ε. κατά τον 19ο αι. είναι κυρίως έργα διδασκόντων στο Σχολείο και έχουν εκπαιδευτικό περιεχόμενο. Όπως:

α) «Άσματα παιδαγωγικά προς χρήσιν των νηπιαγωγείων», Λέοντος Μελά, 1872                                

β) «Συμβουλαί και οδηγίαι περί Νηπιαγωγίας», Λ. Μελάς, 1878

γ) «Των παίδων τα καλά μαθήματα», Ν. Κοντόπουλου, 1878

δ) «Χρηστομάθεια», Ν. Φουσκίδου, τόμοι 5, 1882

ε) «Άσματα», Έννιγγ, τόμοι 2, 1882                                                                                                         

στ) «Εισαγωγή εις την Φυτολογίαν», Θ. Χεζδράιχ, 1882

ζ) «Εισαγωγή ‒ Ηθικά Διηγήματα», Α. Ζάρκου, 1882

η) «Άσματα», Ηλία Τανταλίδη, 1883                                                                                                              

θ) «Άσματα Εκκλησιαστικά», Ν. Σακελλαρίδου, 1887

ι) «Πραγματογνωσία Ιφιγενείας», Ιφ. Δημητριάδου, 1887

ια) «Ορυκτολογία», Μ. Σακκοράφου, 1893

ιβ) «Περί Διευθύνσεως Νηπιαγωγείων», Ιφ. Παπαγεωργίου

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίστηκε σε Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων τής Φ.Ε., στην ανέκδοτη «Ιστορία τής εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας» τού Στέφανου Γαλάτη και στον τόμο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια Τοσίτσεια Σχολεία, 160 χρόνια Παιδείας».

[1] Πρόκειται για την «Εταιρεία διά την προαγωγήν τής Εκπαιδεύσεως» στη Ζάκυνθο, η οποία είχε ιδρυθεί από τους ευγενείς Ρώμα και Καρβελά.

[2] Ο λόγιος και παιδαγωγός Γεώργιος Κλεόβουλος, από την Φιλιππούπολη, δραστηριοποιήθηκε στις αρχές τού 19ου αι. Υπήρξε ένας από τους εισηγητές τής αλληλοδιδακτικής μεθόδου στην Ελλάδα. Πέθανε από πνευμονία στις 28 Ιουλίου 1828 στη Σύρο.

[3] Ο Δημήτρης Δάρβαρις (1757-1823) ήταν Έλληνας λόγιος και παιδαγωγός των αρχών τού 19ου αιώνα και εκπρόσωπος τού Ελληνικού Διαφωτισμού. Έζησε στη Βιέννη. Έγραψε πολλά σχολικά εγχειρίδια τής προεπαναστατικής περιόδου καθώς και την «Εισαγωγή εις την Ελληνική Γλώσσα» το 1798.

[4] Το Βασιλικό Τυπογραφείο στεγαζόταν στο κτήριο που μέχρι σήμερα βρίσκεται στη γωνία των οδών Αρσάκη, Σταδίου και Σανταρόζα. Αργότερα στο κτήριο αυτό στεγάστηκε το Πλημμελειοδικείο και το Πρωτοδικείο. Στο Βασιλικό Τυπογραφείο δεν τυπωνόταν μόνο η Εφημερίδα τής Κυβερνήσεως, αλλά και διάφορα βιβλία.

[5] Ο όρος «Χρηστομάθεια» τον 19^ο αι. σήμαινε βιβλίο με συλλογή ευχαρίστων κειμένων με διδακτικό χαρακτήρα με σκοπό την εκμάθηση της γλώσσας και τη γνωριμία με την πατρίδα και τη θρησκεία τους.