Αριστοτέλης Κουρτίδης.

Ο φιλόλογος που έγραφε στη «Διάπλαση των παίδων»

Ο Αριστοτέλης Κουρτίδης γεννήθηκε στο Μυριόφυτο τής Ανατολικής Θράκης. Τα πρώτα χρόνια τής ζωής του έζησε στην Κωνσταντινούπολη, όπου φοίτησε στη Μεγάλη τού Γένους Σχολή. Το 1880, σε ηλικία 22 ετών, ήρθε στην Αθήνα. Από μικρός διαπνέετο από θαυμασμό για την Ελλάδα και τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Έτσι με συγκίνηση πάτησε το χώμα τής πατρίδας του και θαύμασε τις κολώνες των αρχαίων μνημείων. Δεν τον ενδιέφεραν οι εδαφικές διεκδικήσεις των οπαδών τής Μεγάλης Ιδέας και η στείρα ελληνολατρία. Ο Κουρτίδης ήταν ορθολογιστής, διαφωτιστής στα βήματα τού Κοραή, με σεβασμό στην παράδοση.

Παρά το ότι ενεγράφη στη Νομική, δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του. Επειδή όμως τον ενδιέφερε η ενίσχυση τής ελληνικής γλώσσας και η διάδοση τής παιδείας, σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου γνώρισε τον λογοτέχνη Δημήτριο Καμπούρογλου. Εκείνος τον έφερε σε επαφή με τον διευθυντή τής «Διάπλασης των Παίδων» Νικόλαο Παπαδόπουλο και έτσι ξεκίνησε η συνεργασία του με το περιοδικό, όπου έγραφε με το ψευδώνυμο «Αιμίλιος Ειμαρμένος.»

Το 1889 πήγε στη Γερμανία όπου σπούδασε Παιδαγωγικά και Φιλοσοφία. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1893 και δραστηριοποιήθηκε στη διαπαιδαγώγηση τού έθνους διδάσκοντας, γράφοντας σχολικά εγχειρίδια και παραβολικές διδακτικές ιστορίες για παιδιά και υποστηρίζοντας μια λογοτεχνία πρωτογενή, ελληνική και «λαϊκή», με την έννοια τής ευρύτερης διάδοσής της σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Εργάστηκε για την μόρφωση τής Ελληνίδας σε μια δύσκολη εποχή για τις γυναίκες. Δίδαξε στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, στο Διδασκαλείο Νηπιαγωγών και σε πολλά διδασκαλεία θηλέων, με τελευταίο το Διδασκαλείο Θηλέων Πειραιώς, στο οποίο διετέλεσε διευθυντής ώς τον θάνατό του. Ήταν κριτής στον Δ΄ Διαγωνισμό Ελληνικού Διηγήματος τού περιοδικού «Εστία». Μετέφρασε στα Ελληνικά έργα των Εμίλ Ζολά, Ιουλίου Βερν, Αλφόνς Ντοντέ, Λόρεντς Κέλνερ και άλλων Γάλλων και Γερμανών λογοτεχνών και επιστημόνων παιδαγωγών. Ο ίδιος ήταν συγγραφέας διηγημάτων, ποιημάτων και δραματικών διαλόγων, δοκιμίων, χρονογραφημάτων και άρθρων ποικίλης ύλης. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος τής Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας και συμμετείχε στην ίδρυση τής Βασιλικής Δραματικής Σχολής.

Ο Αριστοτέλης Κουρτίδης (Σκίτσο απο το (Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Σκόκου 1889).

Ο Αριστοτέλης Κουρτίδης, βέβαια, ήταν μια πνευματική φυσιογνωμία πολύ πιο σύνθετη από τον Αιμίλιο Ειμαρμένο τής «Διάπλασης των Παίδων». Ήταν φορέας των παιδαγωγικών αντιλήψεων τής γερμανικής ανθρωπιστικής επιστήμης των χρόνων τής μεγάλης ακμής και διάδοσης τής γερμανικής παιδείας σε ολόκληρη την Ευρώπη. Οπαδός και κληρονόμος των ιδεών τού Διαφωτισμού αναζήτησε μια μέθοδο διάπλασης τής πνευματικής προσωπικότητας των νέων που να βασίζεται στις ανθρωπιστικές αξίες και στην καλλιέργεια τής κοινωνικής συνείδησης. Και όλα αυτά σε μια εποχή ρομαντισμού και εθνικιστικών εξάρσεων.

Διαβάζουμε το 1886 στο περιοδικό «Εστία» τις απόψεις τού Κουρτίδη γραμμένες στην καθαρεύουσα: «Εφρόντισε κανείς ποτέ περί εκδόσεως βιβλίων καταλλήλων διά τον εργάτην, τον χειρώνακτα, διά τον μικράν ανάπτυξιν έχοντα πολίτην; Εμερίμνησε ποτέ κανείς περί ιδρύσεως βιβλιοθήκης των δήμων εξ ολίγων αλλ’ υγιών και πρακτικών έργων; Ο ελληνικός λαός ή ουδέν απολύτως αναγινώσκει ή ανωφελή και συχνάκις επιβλαβή μυθολογήματα, εκ τής υποστάθμης των ξένων φιλολογιών μεταφερόμενα ασυνειδήτως εις την γλώσσαν μας έργα και καλαισθητικώς και ηθικώς και διανοητικώς αυτόν ζημιούντα»

Αν οι απόψεις αυτές ήταν διατυπωμένες στη δημοτική, θα μπορούσαν να είναι λόγια σημερινά.

Ο Αριστοτέλης Κουρτίδης με μαθήτριες τού Αρσακείου (Αρχείο ΦΕ)

Οι «Ιστορίες» του διδάχθηκαν για πρώτη φορά στα σχολεία με τον νόμο τής 3ης Σεπτεμβρίου 1895, με τον οποίο γινόταν προσπάθεια να λυθούν χρονίζοντα προβλήματα τής πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ο νόμος θέσπιζε νέα δομή για τη στοιχειώδη εκπαίδευση, καθιέρωνε το «πλήρες» εξάχρονο δημοτικό σχολείο (παράλληλα με το «κοινό» τετράχρονο), προνοούσε για την εκπαίδευση των κοριτσιών και προωθούσε τη διδασκαλία και τής ομιλουμένης στο μάθημα τής Γλώσσας.

Ο Κουρτίδης υποστήριζε τη δημοτική γλώσσα και ήταν μεταξύ αυτών που υπέγραψαν το καταστατικό ίδρυσης τού Εκπαιδευτικού Ομίλου. Το 1917 έγραψε ένα από τα αναγνωστικά τής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης τού Ελ. Βενιζέλου. Στην ουσία πρόκειται για το ίδιο βιβλίο τού 1895, που μεταγλωττισμένο στη δημοτική χρησιμοποιήθηκε και από τους πρωτεργάτες τής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης το 1917-1920. Ανάμεσα στα 13 νέα αναγνωστικά τής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης τού 1917, τρία είχαν συνταχθεί από τον Κουρτίδη ως μέλος τού Εκπαιδευτικού Ομίλου: οι «Ιστορίες» (1917), η «Οδύσσεια» τής Γ΄ δημοτικού (1918), μαζί με τους Γ. Α. Καλαρά και Γ. Κονιδάρη, και το «Στα παλιά χρόνια» τής Δ΄ δημοτικού (1919), με τον Γ. Κονιδάρη. Αργότερα συνεργάστηκε και στο αναγνωστικό «Ο πύργος τού Βοσπόρου» τής Ε΄ Δημοτικού (1927), με τον Γρ. Ξενόπουλο και τον Γ. Κονιδάρη.

Και βέβαια μπορεί να μην ήταν λογοτέχνης γνωστός, όπως η Γαλάτεια Καζαντζάκη, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Γεώργιος Δροσίνης κ.ά, δεν ήταν πρωτοπόρος παιδαγωγός όπως ο Αλέξανδρος Δελμούζος ούτε δημοτικιστής όπως ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης. Ήταν, όμως, ένας πολυσχιδής λόγιος και ένας αθόρυβος δάσκαλος, που εργάστηκε συστηματικά για τη διάδοση τής παιδείας, διδάσκοντας, συντάσσοντας σχολικά εγχειρίδια, αρθρογραφώντας στον Τύπο για ζητήματα εκπαίδευσης, μεταφράζοντας έργα Ευρωπαίων παιδαγωγών, γράφοντας λογοτεχνικά κείμενα και υποστηρίζοντας μια λογοτεχνία ελληνική για όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ανέπτυξε έντονη φιλανθρωπική δράση και εργάστηκε για την άνοδο τού μορφωτικού επιπέδου των Ελληνίδων. Οι κοινωνικές διεκδικήσεις του δεν εξέφραζαν διάθεση ανατροπής τής καθεστηκυίας τάξης. Ήταν ρεαλιστής και πρακτικός, προσπαθούσε να βελτιώσει την κοινωνία εκ των έσω, με τα δικά της μέσα. Νεωτέριζε με μέτρο, όπως υποστήριζε ο Ξενόπουλος, ο οποίος συναντήθηκε με τον Κουρτίδη σε αρκετά έντυπα τής εποχής, έχοντας δε παντρευτεί την ανιψιά του, συνδεόταν μαζί του με σχέση συγγένειας αλλά και αντιζηλίας.

Ο Αριστοτέλης Κουρτίδης προσεβλήθη το 1928 από δάγκειο πυρετό και πέθανε στον Πειραιά.

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίστηκε σε στοιχεία από την Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια - Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, 1986,(Εκδοτική Αθηνών), την Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια «Πυρσός» τα Αρχεία τής Φ.Ε. καθώς και την μελέτη της Ουρανίας Πολυκανδριώτου Η διάπλαση των Ελλήνων. Αριστοτέλης Π. Κουρτίδης (1858-1928), Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, ΕΙΕ - 123 (Βιβλιοθήκη Ιστορίας των Ιδεών - 9), Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας ΓΓΝΓ - 48, Αθήνα 2011, 430 σελ.