Όταν η εκπαίδευση ήταν πάνω από τις πολιτικές διαφορές

Φαίνεται ότι η έννοια «κὀμμα» στα πρώτα βήματα τού ελληνικού κράτους δεν ήταν ταυτόσημη με την σημερινή. Είναι αλήθεια ότι οι Έλληνες είχαν μόλις αποτινάξει τον τουρκικό ζυγό και δυσκολεύονταν να προσαρμοστούν σε ένα νέο οργανωμένο κράτος και σε ένα πολίτευμα που μπορεί να γεννήθηκε στην Ελλάδα, αλλά είχε πολλούς αιώνες να εφαρμοστεί στον τόπο τους. Στη συνείδηση των περισσοτέρων οποιαδήποτε μορφή πειθαρχίας και υπακοής ταυτιζόταν με τον τουρκικό ζυγό.

Την περίοδο τής Τουρκοκρατίας οι πρώτοι πολιτικοί σχηματισμοί δεν στηρίζονταν σε κάποια ιδεολογία αλλά στην προσωπικότητα τού εκάστοτε αρχηγού και στις σχέσεις που είχε με τους κατά τόπους προύχοντες. Έτσι με τα χρόνια δημιουργήθηκε κάποιο είδος πολιτικών δικτύων ή φατριών για την υπεράσπιση βασικών συμφερόντων των υποδούλων, αλλά και τον ανταγωνισμό των ισχυρών προσωπικοτήτων που στόχευαν την εξουσία. Τέτοιες κομματικές φατρίες ήταν των «Κουντουριωταίων», των «Μαυρομιχαλαίων» κ.ά. Εν τω μεταξύ οι ξένες πρεσβείες φρόντιζαν να διατηρούν καλές σχέσεις με επιφανείς Έλληνες που είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό και διέθεταν ρητορική δεινότητα αρχηγού. Έτσι δημιουργήθηκαν τρία κόμματα, το Γαλλικό, το Αγγλικό και το Ρωσικό, τα οποία επικράτησαν μετά την ναυμαχία τού Ναβαρίνου. Τα κόμματα αυτά, που υπήρχαν ήδη όταν ο Όθων ήρθε στην Ελλάδα, δεν είχαν στην αρχή οργανωτική δομή. Διακρίνονταν μεταξύ τους λόγω κάποιων ιδεολογικών αντιθέσεων. Μάλιστα η πιστή στην Αντιβασιλεία εφημερίδα «Τριπτόλεμος» έγραφε στις 16 Σεπτεμβρίου 1830: «Οι άνθρωποι των κομμάτων ξεσηκώνουν ένα μέρος τού λαού ενάντια στο άλλο για να μεγαλώσουν το κόμμα τους και να το δυναμώσουν».

Ο Ιωάννης Κωλέττης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν τού Όθωνα. Ανατύπωση έγχρωμης λιθογραφίας από το λεύκωμα «Το ηρώον τού αγώνος». (;Eργο του Von Hess)

Το Γαλλικό κόμμα, γνωστό και ως «Συντακτικό» ή «Εθνικό», ιδρύθηκε το 1824 και είχε αρχηγό τον Ιωάννη Κωλέττη, ο οποίος το 1840 έγινε μέλος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Ο Κωλέττης την περίοδο τής Αντιβασιλείας ευνοήθηκε από τον Βαυαρό αντιβασιλέα Μάουρερ. Ο Όθων, όμως, μετά την ενηλικίωσή του, για να πετύχει την αποδυνάμωση τού Γαλλικού κόμματος έστειλε τον Κωλέττη στο Παρίσι ως πρεσβευτή. Το Γαλλικό κόμμα στήριζε τη βασιλική εξουσία, επεδίωκε τη δημιουργία Συντάγματος αλλά και την ύπαρξη ισχυρής εκτελεστικής εξουσίας. Υποστήριζε σθεναρά την Μεγάλη Ιδέα και την οικονομική αποκατάσταση των αγωνιστών. Στο Γαλλικό κόμμα ανήκαν ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, ο Γεώργιος Κουντουριώτης (πρώτος πρόεδρος τής Φ.Ε.), ο Κωνσταντίνος Κανάρης, ο Αδάμ Δούκας κ.ά. Υποστηρικτές του ήταν οι περισσότεροι στρατιωτικοί τής Στερεάς Ελλάδος, θέλοντας να αντιταχθούν στους Πελοποννήσιους.

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Λιθογραφία τού Κarl Krazeizen (Wikipedia)

Το Αγγλικό κόμμα ιδρύθηκε το 1825 και είχε αρχηγό τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, ο οποίος έγινε μέλος τής Φ.Ε. το 1850 και ήταν ο τρίτος πρόεδρός της. Υποστηρικτές του ήταν κυρίως οι κάτοικοι των νησιών και περιοχών τής Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας. Οι περισσότεροι ανήκαν στα ανώτερα αστικά στρώματα, όπως ήταν οι Αν. Λόντος, Αν. Ζαΐμης, Τομπάζης, Μιαούλης. Σε αυτό είχαν προσχωρήσει επίσης πολλοί Φαναριώτες, λόγιοι, αλλά και έμποροι που είχαν έρθει από το εξωτερικό. Το Αγγλικό κόμμα επεδίωκε τη δημιουργία ενός ισχυρού κράτους δικαίου, τού οποίου τα σύνορα θα εγγυάτο η Αγγλία. Στήριζε ακόμα τον κοινοβουλευτισμό, τους φιλελεύθερους θεσμούς και επεδίωκε τη δημιουργία Συντάγματος.

Προσωπογραφία τού Ανδρέα Μεταξά που φιλοτέχνησε άγνωστος ζωγράφος. Ευρίσκεται στο Ιστορικό Μουσείο Αθηνών.

Το Ρωσικό κόμμα, ή κόμμα των Ναπαίων (προσωνυμία που του δόθηκε ειρωνικά από κάποιον Κερκυραίο με το όνομα Νάπας, που ήταν φανατικός υποστηρικτής του Καποδίστρια), ιδρύθηκε το 1825. Αρχηγός του ήταν ο Ανδρέας Μεταξάς, δεύτερος πρόεδρος τής Φ.Ε., τού οποίου όμως το κύρος σκίαζε η παρουσία και η προσωπικότητα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη όσο ήταν στη ζωή. Το Ρωσικό κόμμα υποστήριξε πολύ τον Καποδίστρια. Θεωρείτο συντηρητικό, παραδοσιακό και είχε πολύ μεγάλο λαϊκό έρισμα. Μεταξύ των κυριοτέρων οπαδών του, εκτός από τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, ήταν οι Γενναίος Κολοκοτρώνης, που διετέλεσε και αρχηγός του, Κίτσος Τζαβέλας, Κωνσταντίνος Οικονόμος, Γαβριήλ Κατακάζης, Νικόλαος Ρενιέρης, Ανδρέας Πἀικος, Γεώργιος. Λεβέντης, Νικήτας Σταματελόπουλος. Ο τελευταίος ανήκε και στην «Φιλορθόδοξο Εταιρεία» και στην ομάδα των «Ναπαίων», μυστική εταιρεία οργανωμένη κατά το πρότυπο τής Φιλικής, που επεδίωκε την απελευθέρωση τής Ηπείρου, τής Θεσσαλίας και τής Μακεδονίας, την ενίσχυση τής Ορθοδοξίας, απαιτούσε να ασπασθεί την Ορθοδοξία το βασιλικό ζεύγος και να απαγορεύεται η είσοδος αλλόδοξων στο ελληνικό κράτος. Το Ρωσικό κόμμα είχε ταχθεί κατά τού αυτοκέφαλου τής Ελληνικής Εκκλησίας. Οι οπαδοί του ήταν κυρίως αγρότες και μικροϊδιοκτήτες. Θεωρούσε βάση τής κοινωνίας τη θρησκεία, υπεράσπιζε τις παραδόσεις και ήταν αντίθετο με τις φιλελεύθερες ιδέες.

Η επανάσταση τής 3ης Σεπτεμβρίου. Διακρίνεται έφιππος ο Δημήτριος Καλλέργης και ο Όθων στο παράθυρο τού παλατιού. Πίνακας αγνώστου ζωγράφου τού 19ου αι. (Από το Μουσείο τής Πόλεως των Αθηνών.)

Η αλήθεια είναι ότι την ελληνική κοινωνία, μετά την απελευθέρωση, αποτελούσαν κυρίως οπλαρχηγοί, καπεταναίοι, Φιλικοί, Φαναριώτες και άνθρωποι που σπούδασαν στη Δύση και γαλουχήθηκαν με τις ιδέες τού Διαφωτισμού. Όλοι αυτοί βρέθηκαν σε κοινούς ή εκ διαμέτρου αντίθετους κομματικούς σχηματισμούς, έχοντας ο καθένας τις δικές του αντιλήψεις, τις δικές του φιλοδοξίες ή ματαιοδοξίες και προσπαθώντας να εγκαθιδρύσουν και να εδραιώσουν σφαίρες επιρροής και εξουσίας στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Τα κόμματα αυτά δεν ενώθηκαν ποτέ για μεγάλο χρονικό διάστημα. Κατά καιρούς κατέληξαν σε προσωρινές συνεργασίες ανά δύο, με αποτέλεσμα την συχνή εναλλαγή πρωθυπουργών και κυβερνήσεων στον τόπο. Ίσως η μοναδική φορά που οι οπαδοί των τριών αυτών κομμάτων ενώθηκαν ήταν η επανάσταση τής 3ης Σεπτεμβρίου τού 1843, που ανάγκασε τον Όθωνα να παραχωρήσει Σύνταγμα.

Και ενώ όλα αυτά συνέβαιναν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, τρεις άνθρωποι ξεκίνησαν μια προσπάθεια με στόχο την «ενίσχυση τής παιδείας των ελληνοπαίδων». Ο Ιωάννης Κοκκώνης, ο Γεώργιος Γεννάδιος και ο Μισαήλ Αποστολίδης ζήτησαν τη βοήθεια γνωστών και φίλων τους για την ίδρυση τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Ας δούμε συνοπτικά την ταυτότητα των τριών αυτών ανθρώπων.

Οι ιδρυτές τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (Aπο την Πινακοθήκη της ΦΕ)

Ο Ι. Κοκκώνης βρισκόταν εκτός Ελλάδος όταν έγινε η Επανάσταση. Ήταν μορφωμένος και θρησκευόμενος άνθρωπος, με κύριο χαρακτηριστικό την αγάπη του για την Ορθοδοξία. Ως ανώτερος κρατικός υπάλληλος εργάστηκε για την ενίσχυση τής παιδείας. Δεν ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική. Ο Γεώργιος Γεννάδιος, ο σεμνός Διδάσκαλος τού Γένους και Φιλικός, που είχε προετοιμάσει τους μαθητές του για την αποτίναξη τού τουρκικού ζυγού, ήταν άνθρωπος που εργάστηκε με ζήλο για την εκπαίδευση και αρκέστηκε στη θέση τού διευθυντή τού Α΄ Γυμνασίου Αρρένων. Τέλος, ο Μισαήλ Αποστολίδης, αφού διακόνησε σε πολλές ελληνικές κοινότητες τής Ευρώπης (Βιένη, Τεργέστη, Μόναχο), ήρθε στην Ελλάδα όταν τον κάλεσε ο Καποδίστριας και επέστρεψε στο Μόναχο για να διδάξει τα Ελληνικά στον Όθωνα, που μόλις είχε ανακηρυχθεί βασιλιάς τής Ελλάδας. Ήταν από τους ισχυρότερους υποστηρικτές τού αυτοκέφαλου τής Ελληνικής Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Το γεγονός ότι οι τρεις εμπνευστές τής ιδέας για την ίδρυση τής Φ.Ε. δεν είχαν ενεργό εμπλοκή με οποιοδήποτε κόμμα συνετέλεσε καθοριστικά στην πολυσυλλεκτική σύνθεση τού σώματος των πρώτων εταίρων και υποστηρικτών τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Αυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι τα μέλη τής Φ.Ε. δεν είχαν πολιτική τοποθέτηση.

Γεώργιος Κουντουριώτης, έργο τού ζωγράφου Ι. Δούκα από την πινακοθήκη τής Φ.Ε.

Ο πρώτος της πρόεδρος, ο Γεώργιος Κουντουριώτης, ήταν μέλος τού Γαλλικού κόμματος. Επελέγη ως πρόεδρος τής Φ.Ε. από τον ίδιο τον Όθωνα, ο οποίος μόλις είχε ενηλικιωθεί και επηρεαζόταν ακόμη από τον Μάουρερ, που ευνοούσε το Γαλλικό κόμμα και τον αρχηγό τού Ιωάννη Κωλέττη, ο οποίος ήταν επίσης μέλος τής ΦΕ. Ο Κουντουριώτης παρέμεινε στην προεδρία τής Φ.Ε. μέχρι το 1841, ενώ 7 χρόνια αργότερα έγινε πρωθυπουργός τής Ελλάδος. Από το 1841 μέχρι το 1850 πρόεδρος τής Φ.Ε. διετέλεσε ο αρχηγός τού Ρωσικού κόμματος Ανδρέας Μεταξάς. Είναι γεγονός ότι πολλά μέλη τής Φ.Ε. ανήκαν στο Ρωσικό κόμμα. Η παρουσία τού Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στη Φ.Ε. ήταν αρκετή για να παρακινήσει τα παιδιά και τους συμμαχητές του να γίνουν και εκείνοι μέλη τής ΦΕ.

Το Αρσάκειο, που κτίστηκε με τη δωρεά τού Απόστολου Αρσάκη, επί προεδρίας Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Φωτογραφία τού J. David για τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία (Αρχείο ΦΕ)

Επί προεδρίας Ανδρέα Μεταξά η βασίλισσα Αμαλία ανακηρύχθηκε προστάτις τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Και όμως αυτό δεν τον εμπόδισε να λάβει ενεργό μέρος στην επανάσταση τής 3ης Σεπτεμβρίου και μάλιστα γίνει πρωθυπουργός, ο πρώτος στην Ελλάδα με αυτό τον τίτλο (οι προηγούμενοι είχαν τον τίτλο τού προέδρου τού Υπουργικού Συμβουλίου). Παρέμεινε στη θέση αυτή 13 μήνες, κατά τη διάρκεια των οποίων ήταν συγχρόνως και πρόεδρος τής Φ.Ε. μέχρι το 1850. Στη συνέχεια πρόεδρος τής Φ.Ε. εξελέγη ο αρχηγός τού Αγγλικού κόμματος Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο οποίος είχε διατελέσει ήδη τρεις φορές πρωθυπουργός (12/10/1833-31/5/1834, 10/2/1841-10/9/1841, 30/3/1844-5/9/1847). Το διάστημα από 17/7/1854 έως 22/9/1855 ήταν η τελευταία φορά που έγινε πρωθυπουργός ενώ συγχρόνως ήταν πρόεδρος τής ΦΕ. Η εναλλαγή αυτή των προέδρων τής Φ.Ε. δείχνει ότι μεταξύ των μελών της υπήρχαν υποστηρικτές όλων των πολιτικών παρατάξεων.

Με το πέρασμα τού χρόνου η πολιτική ζωή στην Ελλάδα πέρασε στα χέρια νεότερων ανθρώπων και τα κόμματα άλλαξαν όνομα. Με εξαίρεση τον Δημήτριο Βούλγαρη, που είχε και κατά το παρελθόν πολιτική δράση και έμεινε στην ιστορία για τις μεθόδους πολιτικής αυθαιρεσίας που ακολούθησε, οι νεότεροι πολιτικοί, όπως ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος και ο Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, έδειξαν σεβασμό στην Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, αναγνωρίζοντας το σπουδαίο έργο της. Το 1870 εμφανίστηκε νέα γενιά πολιτικών, η οποία κυριάσχησε σχεδόν μέχρι το τέλος τού 19ου αι. Την ίδια πολιτική αποδοχής και σεβασμού προς τη Φ.Ε. συνέχισαν, παρά την σφοδρή μεταξύ τους αντιπαλότητα, ο Χαρίλαος Τρικούπης με το «Νεωτερικό κόμμα» και ο Θεόδωρος Δεληγιάννης αρχηγός τού «Εθνικού κόμματος».

Ο Λέων Μελάς, πίνακας τού Γ.Ν. Ροϊλού από την πινακοθήκη τής Φ.Ε.

Τέταρτος κατά σειρά πρόεδρος τής Φ.Ε. ήταν ο Λέων Μελάς, σημαντική και εξέχουσα προσωπικότητα, γόνος μεγάλης ηπειρώτικης οικογένειας, με σπουδές νομικής στην Κέρκυρα και στην Πίζα, οποίος είχε επιστρέψει στην Ελλάδα το 1833. Το 1838 διορίστηκε καθηγητής Ποινικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ακολούθησε τον δικαστικό κλάδο φθάνοντας μέχρι τον βαθμό τού αντιεισαγγελέα τού Αρείου Πάγου. Διετέλεσε αρκετές φορές υπουργός Δικαιοσύνης, αλλά και Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαίδευσης, στις κυβερνήσεις Μαυροκορδάτου (1941), Μεταξά (1943) και Κανάρη (1844). Όμως αργότερα διώχθηκε από τους Βαυαρούς, λόγω των δημοκρατικών του πεποιθήσεων, αφού αρνήθηκε να επιβάλει λογοκρισία στις εφημερίδες τής εποχής. Δεν ασχολήθηκε με την πολιτική και στο Λονδίνο, όπου έζησε ώς το 1859, ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία, προβάλλοντας τα δίκαια των Ελλήνων. Υπήρξε διακεκριμένος λόγιος και παιδαγωγός με πλούσιο συγγραφικό έργο. Γνωστότερο έργο του είναι «Ο Γεροστάθης ή αναμνήσεις τής παιδικής μου ηλικίας» (1858), που χρησιμοποιήθηκε για δεκαετίες ως διδακτικό βιβλίο. Ήταν ο πρώτος πρόεδρος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας που δεν ήταν πολιτικός αλλά άνθρωπος τού πνεύματος. Την περίοδο τής προεδρίας του εισήγαγε στο Αρσάκειο την Παιδαγωγική ως μάθημα.

Σήμερα, 185 χρόνια μετά την ίδρυση τής Φ.Ε., μπορούμε πλέον να πούμε ότι αυτοί που ίδρυσαν και ενίσχυσαν τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία έθεσαν το καλό τού τόπου πάνω από τις προσωπικές τους αντιπαλότητες. Σεβάστηκαν την παιδεία κρατώντας την μακριά από πολιτικές διαφορές και ενίσχυσαν με τις λιγοστές τους δυνάμεις τη δημιουργία ενός σχολείου «κορασίων», θέτοντας τις βάσεις για τη σπουδαιότερη ειρηνική κοινωνική αλλαγή στη νεότερη Ελλάδα.

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το αρχείο τής Φ.Ε. και ιστορικές πηγές.