«Τής Νηπιαγωγίας αγνώστου ούσης». Τα Νηπιαγωγεία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας
«Τής νηπιαγωγίας αγνώστου ούσης παρ’ ημιν και ουδαμού διδασκομένης, ούτῳ καλούνται αλληλοδιδακτικά τινα σχολεία, εις α φοιτώσι κατωτέρας ηλικίας παιδία»
Γ.Γ. Παπαδόπουλος
(Περί των εν Σύρα Σχολείων, σ. 185).
Είναι γεγονός ότι τα νηπιαγωγεία στην Ελλάδα άρχισαν να λειτουργούν πολύ νωρίς. Αρχικά δεν υπήρχε περιορισμός στην ηλικία των μαθητών. Στα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχολεία, κυρίως στα ιδιωτικά, φοιτούσαν και πολύ μικρά παιδιά, ακόμα και 2 μηνών. Παράλληλα με τις δασκάλες, λοιπόν, άρχισαν να εκπαιδεύονται και οι πρώτοι νηπιαγωγοί.
Στη Συνέλευση των μελών τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας το 1839 γίνεται για πρώτη φορά λόγος για την ίδρυση σχολείου για μικρά αγόρια «κατά την επιθυμίαν πολλών συνδρομητών επί διδάκτροις». Στόχος τού Σχολείου ήταν να «συμπληρούται εν αυτώ ή να αναπληρούται η κατ’ οίκον αγωγή, σωματική και πνευματική των νηπίων». Έτσι το πρώτο Νηπιαγωγείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας ιδρύθηκε το 1840 (Συνέλευση 7ης Απριλίου 1840) και λειτούργησε στην οικία Δοσίου. Τα 105 νήπια χωρίστηκαν από το Αλληλοδιδακτικό, όμως διευθύντρια και τού Νηπιακού Σχολείου ήταν η Βαμβώ Ιωάννου, ενώ νηπιαγωγός ήταν η Σοφία Τολίου με βοηθό την Ευροσύνη Τσέλλιου.
Το 1864 το Δ.Σ. τής Φ.Ε. αποφάσισε να μετεκπαιδεύσει δασκάλες για να γίνουν νηπιαγωγοί «και υποβαλλόμεναι εις εξετάσεις ενώπιον τής επί των σχολείων επιτροπής, λαμβάνουσιν απολυτήριον νηπιαγωγού». Ένα τέτοιο δίπλωμα σώζεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη.
Τον χειμώνα τού 1865 το Δ.Σ. συζήτησε την ίδρυση νέου Νηπιαγωγείου με επιστημονικά ορθό τρόπο, διότι «καθ’ όλην την πεπολιτισμένην Ευρώπην προ χρόνων ήδη συνῃσθάνθησαν την ανάγκην «Παιδαγωγικών Ασύλων» (Salles d’ Asile), όπως τα μικρά τέκνα τού λαού μη μένωσι παρημελημένα εν ταις οδοίς, αλλ’ εντός παιδαγωγικών ασύλων». Τότε έστειλε τη δασκάλα Ιφιγένεια Δημητριάδου με υποτροφία στη Γαλλία στο École Normale de Salles d’ Asile, για να ειδικευθεί στη μέθοδο τής Marie Pape-Carpantier για τα νηπιαγωγεία με στόχο να διευθύνει, από το 1867, το Πρότυπο Νηπιαγωγείο τού Αρσακείου. Γι’ αυτό, λοιπόν, η Φ.Ε. προμηθεύτηκε από το Παρίσι σχετικά συγγράμματα και διδακτικά βιβλία, τα οποία μεταφράστηκαν στα Ελληνικά με δική της μέριμνα. Αγοράστηκε ακόμα συλλογή εικονογραφιών με τις οποίες τα παιδιά διασκέδαζαν και διδάσκονταν ταυτόχρονα.
Μαθητές και μαθήτριες τού Νηπιαγωγείου των Απόρων τής Φ.Ε. Δεξιά διακρίνεται η νηπιαγωγός Ελένη Σμιθ. Οι μικροί μαθητές φωτογραφίζονται με τα παιχνίδια τους, τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν να απαθανατίσουν. Φωτογραφία από το Λεύκωμα τού 1886. (Αρχείο ΦΕ)
Τον Μάρτιο τού 1867 ο Μιχαήλ Σπάρταλης από τη Σμύρνη δώρισε 10.000 δρχ. για τη σύσταση Νηπιαγωγείου, για την αγορά βιβλίων και την επιμόρφωση διδασκαλισσών. Τότε το Δ.Σ. αποφάσισε την ίδρυση νέου Νηπιαγωγείου. Η Εταιρεία εξακολούθησε να προμηθεύεται από το Παρίσι ειδικά συγγράμματα και εικονογραφημένα διδακτικά βιβλία. Επειδή δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί το νέο κτήριο, που κτιζόταν σε σχέδια τού Λ. Καυτατζόγλου σε οικόπεδο επί της οδού Σταδίου, δίπλα στο Τοσίτσειο, το Νηπιαγωγείο στεγάστηκε προσωρινά στην παλαιά αίθουσα τού Αλληλοδιδακτικού που είχε διασκευαστεί κατάλληλα. Τον πρώτο χρόνο φοίτησαν σε αυτό 20 νήπια, αγόρια και κορίτσια, και τον επόμενο χρόνο 40. Παράλληλα σε αίθουσα τής οικία Φιλαδελφέως (Βάμβα), που είχε αγοραστεί από τη Φ.Ε. (γωνία Αρσάκη και Πανεπιστημίου) στεγαζόταν το παλαιό Νηπιαγωγείο .
Το νέο Νηπιαγωγείο ή Νηπιαγωγείο των Απόρων, όπως ονομάστηκε, μεταφέρθηκε στο νεόκτιστο κτήριο το 1872. Τα εγκαίνιά του έγιναν με μεγάλη επισημότητα «παρόντος τού υπουργού Δ. Μαυροκορδάτου όστις έκαμεν εμβρυθή προσλαλιάν, ο δε πρόεδρος Παναγιώτης Ρομποτής εξεφώνησε κατάλληλον λόγον». Παρουσιάστηκαν τότε για εγγραφή τόσα πολλά νήπια, ώστε η Φ.Ε. αναγκάστηκε να δεχθεί 200 μόνο. «Ήρχισαν δε τα μαθήματα υπό την διεύθυνσιν τής καλής διδασκάλου κ. Ειρήνης Τζάβα και τής βοηθού της Βασιλικής Θεοδώρου».
«Ασμάτια παιδαγωγικά προς χρήσιν των νηπιαγωγείων και των δημοτικών σχολείων». Επιμελεία και δαπάνῃ τής Φ.Ε. Αθήνησι, Τύποις Χ. Ν. Φιλαδελφέως 1876
Βέβαια η πρώτη που ασχολήθηκε στην Ελλάδα με την εκπαίδευση νηπιαγωγών ήταν η Φανή Χιλλ, η οποία μετά την καθιέρωση τού Διδασκαλείου τής Φ.Ε. αποφάσισε να στραφεί προς την εκπαίδευση νηπιαγωγών. Από το 1864 όμως και η Φ.Ε. έθεσε στόχο της και την εκπαίδευση νηπιαγωγών. Το πόσο πρωτοποριακή ήταν η απόφαση τής Φ.Ε. να ιδρύσει Νηπιακό Σχολείο το 1839 και Νηπιαγωγείο το 1865 αποδεικνύεται από το γεγονός ότι το επίσημο ελληνικό κράτος νομοθέτησε την ίδρυση δημοσίων νηπιαγωγείων μόλις το 1895 με τον νόμο ΒΤΜΘ/1895 «Περί τής στοιχειώδους ή Δημοτικής εκπαιδεύσεως» και το Διάταγμα 68/1896 «Περί συστάσεως Νηπιαγωγείων».
Σύμφωνα με τον Κανονισμό τού 1870 (σ. 2) στο Νηπιαγωγείο τής Φ.Ε. «φοιτώσι νήπια από 3-6 ετών» και τα μαθήματα που διδάσκονται, κατά τη νεότερη μέθοδο των νηπιαγωγείων τής Γαλλίας (Salles d’ Asile), είναι τα εξής:
α) Ανάγνωσις επί πινάκων
β) Γραφή επί αβακίου
γ) Αριθμητική διά τουύ Αριθμητηρίου
δ) Ηθικά και Ιστορικά διηγήματα διά εικονογραφιῶών
ε) Γεωγραφίαν επί γεωγραφικῶν πινάκων ,
στ) Φυσική Ιστορία δι’ εικόνων
ζ) Ιχνογραφία
η) Μουσική Ωδική
Θ) Γνώσεις πραγμάτων και τεχνουργημάτων
ι) Ιστορία εκ τής Παλαιάς και Καινής Διαθήκης
ια) Κατήχησις και Προσευχαί,
ιβ) Εργόχειρα και Γυμναστικά.
Μαθήτριες τού Αρσακείου Νηπιαγωγείου το 1886 με την νηπιαγωγό Ελένη Σμιθ. Ο φωτογραφικός φακός έδωσε την ευκαιρία στα παιδάκια να φέρουν στο Σχολείο τα αγαπημένα τους παιχνίδια. Στα παιδικά πρόσωπα αναγνωρίζει κάποιος διάφορα συναισθήματα, όπως απορία, βαρεμάρα, χαμόγελο, το κλασικό κλείσιμο των ματιών για να μη τα κτυπάει το φως τού ήλιου, που είναι απαραίτητο για τη φωτογράφιση. (Αρχείο ΦΕ)
Μέχρι το 1880 δεν υπήρξε καμία αλλαγή στις μεθόδους διδασκαλίας. Στην Ευρώπη όμως άρχισε να εφαρμόζεται η φροβελιανή μέθοδος [Ο Fr. Frοbel, 1782-1852, επισήμανε την ανάγκη τού νηπιαγωγείου για την ανάπτυξη τού παιδιού. Θεωρούσε βασικά στοιχεία τής εκπαίδευσης των νηπίων την σχολική εργασία και τη θεωρία τού παιγνίου]. Στην Ελλάδα πιο συστηματικά ασχολήθηκε με την εκπαίδευση νηπιαγωγών η Αικατερίνη Λασκαρίδου, που είχε διδαχθεί τη μέθοδο στη Δρέσδη. Το 1876 το Δ.Σ. τής Φ.Ε. έστειλε την Ελένη Λοΐζου «… με χρηματικήν συμβολήν τής Εταιρείας» στη Γενεύη και στο Βερολίνο. Εκεί ειδικεύτηκε στο παιδαγωγικό σύστημα τού Fridrich Froebel για τον νηπιακό κήπο (Kinder Garden).
Το 1880 , όταν η Ελένη Λοΐζου επέστρεψε από τη Γερμανία , το Δ.Σ. τής ανέθεσε την αναδιοργάνωση τού Νηπιαγωγείου σύμφωνα με τη γερμανική μέθοδο. To 1881 η Ελένη Λοΐζου αποχώρησε από το Νηπιαγωγείο για να αναλάβει τη διεύθυνση τού Ομηρείου Παρθεναγωγείου Σμύρνης. Το Πρότυπο Νηπιαγωγείο λειτούργησε από το 1867 έως το 1880 και τη διεύθυνσή του, μετά την Ιφιγ. Δημητριάδου, ανέλαβε η Ειρήνη Πρινάρη με βοηθό την Πολυξένη Μίλωνος. Το Νηπιαγωγείο των Απόρων λειτούργησε από το 1872 μέχρι το 1892. Το 1879 διευθύντρια ήταν η Ευτυχία Πασκουάλη και αργότερα η Ελένη Σμιθ.
Το 1892 είναι έτος ορόσημο για τη Φ.Ε. αλλά και για την Ελλάδα. Ο Χαρίλαος Τρικούπης έβλεπε την ελληνική οικονομία να καταστρέφεται και έλαβε τα τελευταία μέτρα λιτότητος, προσπαθώντας ματαίως να την κατάρρευση. Για τον σκοπό αυτό περιεστάλησαν οι κρατικές δαπάνες και μαζί με αυτές οι πληρωμές κάποιων κονδυλίων προς τη Φ.Ε. για τη συντήρηση των εν Δήμοις Σχολείων. Η Φ.Ε. αναγκάστηκε να κλείσει τα Σχολεία αυτά καθώς και το Νηπιαγωγείο, γιατί το κόστος λειτουργίας ήταν πολύ μεγάλο, λόγω των απαιτουμένων εποπτικών μέσων. Παράλληλα, μετά την ανοικοδόμηση τού 1900 το κτήριο τού Νέου Νηπιαγωγείου κατεδαφίστηκε και στο «Νέο Αρσάκειο», επί τής οδού Σταδίου, δεν δημιουργήθηκε Νηπιαγωγείο
Το Αρσάκειο Νηπιαγωγείο Ψυχικού (Αρχείο ΦΕ)
Η Φ.Ε. ίδρυσε Νηπιαγωγεία και σε περιφερειακά Σχολεία Το πρώτο από αυτά ήταν στην Κέρκυρα. Το Αρσάκειο Νηπιαγωγείο Κερκύρας λειτούργησε από το1877 έως το 1904. Σε αυτό δίδαξαν οι νηπιαγωγοί Χρυσάνθη Πέρβελη, Ελένη Κυπριανού, Αικατερίνη Ασπρογέρακα, Ευανθία Καμπανάκη και Βαρβάρα Παπά.
Στην Πάτρα το Νηπιαγωγείο ιδρύθηκε μαζί με τα Σχολεία των άλλων βαθμίδων το 1891, διέκοψε τη λειτουργία του το 1918 και ξαναλειτούργησε το 1953 μέχρι σήμερα. Κατά την πρώτη περίοδο νηπιαγωγοί ήταν οι: Αικατερίνη Τεράκη, Μαρία Γεωργιάδου και Χριστίνα Δεσύλλα. Τη δεύτερη περίοδο πρώτη διευθύντρια ήταν η Ιωάννα Γεωργακοπούλου.
Στο Αρσάκειο Λαρίσης το Νηπιαγωγείο ιδρύθηκε το 1902 και καταργήθηκε το 1917. Πρώτη διευθύντρια ήταν η Χριστίνα Δεσύλλα. Το 1904 νηπιαγωγός ήταν η Σοφία Ράγκου.
Το ενδιαφέρον τής Φ.Ε. για τα Νηπιαγωγεία αποδεικνύεται και από τις εκδόσεις που χρηματοδότησε σχετικά με τη λειτουργία τους, όπως είναι το «Περί Διευθύνσεως Νηπιαγωγείων» τής Ιφιγένειας Δημητριάδου (1877), «Συμβουλαί και οδηγίαι περί Νηπιαγωγίας» (1878) και «Άσματα παιδαγωγικά προς χρήσιν των Νηπιαγωγείων» (1886) τού Λέοντος Μελά.
Παναγιώτα Ατσαβέ
Φιλόλογος - ιστορικός
- Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φ.Ε., την ανέκδοτη «Ιστορία τής Φ.Ε.» τού Στέφανου Γαλάτη, Δημαρά Αλ. «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε», Τεκμήρια Ιστορίας, τ. Α΄,Β΄, Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου «Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)», Αθήνα 1986, το βιβλίο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία, 1836-1996. 160 χρόνια παιδείας», «Εκατονταετηρίς τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, 1836-1936» και «60 χρόνια Αρσάκειο Νηπιαγωγείο Ψυχικού, Επετηρίδα Αποφοίτων».