Οι επαφές τού Αρσάκη με τη Βόρειο Ήπειρο.
Μέχρι το 1830 ο Αρσάκης ζούσε με κάποιους συγγενείς του στην Πρεμετή. Tα εδάφη αυτά ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Με την Χοταχόβα δεν φαίνεται να είχε κρατήσει επαφές μέχρι το 1871. Παρόλο που είχε φύγει από τον τόπο αυτό μικρό παιδί, στα 86 του χρόνια τον νοσταλγούσε και αισθανόταν ότι έπρεπε να κάνει κάτι γι’ αυτόν. Αποφάσισε λοιπόν να βοηθήσει τη γενέτειρά του, το μικρό ορεινό χωριό Χοταχόβα, κτίζοντας εκεί έναν ναό, αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο [αυτό ήταν το όνομα τού γυιου του που είχε πεθάνει το 1835] και ένα σχολείο. Στόχος του ήταν να δημιουργήσει ένα κέντρο ελληνικής παιδείας στη Βόρειο Ήπειρο. Ο ίδιος ήταν πλέον σε μεγάλη ηλικία και γνώριζε ότι δεν θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες τής οργάνωσης ενός τέτοιου σχολείου. Γι’ αυτό θέλησε να αναθέσει την κηδεμονία αυτού τού σχολείου στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, αφού με τον πρόεδρό της Λέοντα Μελά είχε άριστη σχέση και τακτική επικοινωνία. Ηπειρώτες και οι δύο ήθελαν να βοηθήσουν τη Β. Ήπειρο.
Τα ηπειρωτικά όρη γύρω από το χωριό Χοταχόβα
Υπήρχε όμως ένα μεγάλο εμπόδιο. Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία λειτουργούσε Παρθεναγωγεία, όμως στη Χοταχόβα μόνο τα αγόρια πήγαιναν στο σχολείο. Θα έπρεπε λοιπόν να ρυθμιστεί το θέμα αυτό, ώστε να της ανατεθεί η εποπτεία τού σχολείου. Έτσι ο Αρσάκης απευθύνθηκε στο ΔΣ τής ΦΕ με μία ακόμα επιστολή του, ζητώντας λύση σε αυτό το πρόβλημά του. Ο Λέων Μελάς κάλεσε τα μέλη τού ΔΣ σε μυστική συνεδρίαση στις 18 Νοεμβρίου 1870. Το ΔΣ αποφάσισε να αναλάβει την εποπτεία τού σχολείου σύμφωνα με την επιθυμία τού ευεργέτη. Η φιλοδοξία τού Αρσάκη, όπως έγραψε ο ίδιος σε επιστολή του προς τον πρόεδρο τής ΦΕ Παναγιώτη Ρομποτή, ήταν η δημιουργία ενός κέντρου ελληνικής παιδείας που θα μπορούσε να εξελιχθεί σε πνευματικό κέντρο του Ελληνισμού, ώστε να μπορέσει έτσι να πεθάνει ήσυχος. Το γεγονός ότι ο Λέων Μελάς, με αίτησή του, παραιτήθηκε από την προεδρία τής ΦΕ στεναχώρησε τον ευεργέτη, ο οποίος θεώρησε το γεγονός «τη μεγαλύτερη ζημιά για τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία». Ακόμα και με τον διάδοχό του όμως, Παναγιώτη Ρομποτή, είχε τακτική επικοινωνία. Το καλοκαίρι τού 1871 σε επιστολή που έστειλε στον πρόεδρο τής ΦΕ [Archivele Nationale Βουκουρέστι, Α651], γράφει:
Το σχολείο που έκτισε ο Αρσάκης όπως ήταν το 2000.
«Εις τας χείρας τής Εταιρείας όλα προκόπτουν, όλα καρποφορούν και εις αυτήν μόνον πρέπει να αποδώση το Γένος ό,τι καλόν είτε τερπνόν προκύψει εκ των […] οβολών τους οποίους ηδυνήθην εγώ να συνεισφέρω εις την αναγέννησιν τής Ελλάδος» [Archivele Nationale Βουκουρέστι, Α651, 18 Μαρτίου 1871]
Σε άλλη δε επιστολή [Archivele Nationale Βουκουρέστι, Α651, τέλος τού θέρους 1871] του γράφει για το Αρσάκει Χοταχόβας.[1]
«Υμείς μεν […] ονομάζετε τούτον τέκνον εμόν, εγώ δε κατά λόγον ορθώτερον ονομάζω και θεωρώ αυτό υμέτερον τέκνον […] και θέλω να δώσητε αυτώ […] ζωήν […] εν πάση πληρεξουσιότητι και απολύω εξουσίαν από μέρους μου.»
Ο ναός τού Αγίου Γεωργίου στη Χοταχόβα μετά την αναστήλωση, τη οποία ανέλαβε η Αρχιεπισκοπή Αλβανίας.
Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία πράγματι την άνοιξη τού 1871 έστειλε στη Χοταχόβα ένα παλαιό στέλεχος τής ελληνικής προξενικής υπηρεσίας για να κατοπτεύσει την περιοχή. Μόλις επέστρεψε ο απεσταλμένος επισήμανε τις δυσκολίες που υπήρχαν: μία από τις οποίες ήταν η αδράνεια των κατοίκων τής περιοχής για την πνευματική προβολή και ανάπτυξη τού τόπου τους. Το σχολείο τελικά άνοιξε. Στις 20 Μαρτίου 1871 το ΔΣ τής ΦΕ με επιστολή του γνωστοποίησε στον ευεργέτη τι έχει γίνει σχετικά.
Το σχολείο που έκτισε ο Αρσάκης στη Χοταχόβα λειτούργησε ως αλληλοδιδακτικό και με Νηπιαγωγείο μέχρι το 1920, υπό δύσκολες συνθήκες, γιατί είχε αρχίσει προ πολλού η εθνική αφύπνιση των Αλβανών[2]. Τότε, αφού είχε πλέον δημιουργηθεί αλβανικό κράτος, επιβλήθηκε στο έλεγχος εκ μέρους τής κυβέρνησης των Τιράνων, οπότε έπαψαν να φοιτούν σε αυτό μόνο οι Έλληνες τής περιοχής.
Το όνειρο τού Αρσάκη για τη δημιουργία φάρου ελληνικού πολιτισμού στη γενέτειρά του δεν πραγματοποιήθηκε. Η Χοταχόβα δεν ήταν το κέντρο τής περιοχής, όπως π.χ. η Πρεμετή ή η Κορυτσά, αλλά ένα μικρό ορεινό χωριό. Ο Αρσάκης δεν ξαναγύρισε στην πατρίδα του. Πέθανε το 1874 ευχαριστημένος διότι «Συνετέλεσε κατά δύναμιν εις τής πατρίδος του την βελτίωσιν.»[3]
Αρκετά χρόνια μετά, το ΔΣ τής ΦΕ με τη δημιουργία δύο σχολείων πραγματοποίησε το όνειρο τού ευεργέτη. Το Αρσάκειο Ελληνοαλβανικό Κολέγιο Τιράνων, που λειτουργεί από το 1998, είναι ένα πρωτοποριακό ευρωπαϊκό σχολείο, βασισμένο σε σύγχρονες εκπαιδευτικές αρχές και αποτελεί παράδειγμα υψηλής διαπολιτισμικής παιδείας, η οποία θα οδηγήσει στην αλληλοκατανόηση των δύο λαών.
Το Αρσάκειο στα Τίρανα
Λίγα χρόνια αργότερα η ΦΕ, ανταποκρινόμενη στο αίτημα τής τοπικής κοινωνίας, ίδρυσε Αρσάκειο Σχολείο στα Ιωάννινα, στην καρδιά τής Ηπείρου, εκπληρώνοντας ένα ακόμη χρέος της προς τον ευεργέτη. Η εύανδρος Ήπειρος έχει πλέον το δικό της Αρσάκειο. Το Αρσάκειο Σχολείο Ιωάννινων ιδρύθηκε με απόφαση τού Διοικητικού Συμβουλίου τής ΦΕ και τού προέδρου της καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη, Το σχολικό συγκρότημα τού Αρσακείου Ιωαννίνων βρίσκεται στους Λογγάδες, σε οικόπεδο 30 στρεμμάτων που παραχώρησε στη ΦΕ η Κοινότητα και σε μια περιοχή με πυκνή βλάστηση και πανοραμική θέα στη λίμνη Παμβώτιδα. Εγκαινιάστηκε το 2010. Όραμα των Αρσακείων Σχολείων Ιωαννίνων είναι να συμβάλουν στην παιδευτική και την πνευματική ανύψωση τής ευρύτερης περιοχής.
Το Αρσάκειο Ιωαννίνων
ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΑΡΣΑΚΗ
Από Βουκουρεστίου τη 12 Δεκεμβρίου 1870
Προς το έντιμον Διοικητικόν Συμβούλιον
της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας[4]
Ο σεβαστός υμών Πρόεδρος[5] είχε την καλοσύνην να μοι δώση την χαροποιόν αγγελίαν ότι, εν τη μυστική αυτού συνεδριάσει από 18 Νοεμβρίου, το Συμβούλιον ηυδόκησε να δεχθή υπό την ζωοποιόν αυτού σκιάν, έν σχολείον προκαταρκτικόν[6], όπερ αποκαθιστώ εν τη μικρά τ;hς γεννήσεώς μου χώρα Χοταχόβα, πλησίον τής Πρεμετής εν τη επαρχία Κορυτζάς.
Μ’ ενεθάρρυνε να διευθύνω την παράκλησιν αυτήν εις το έντιμον Συμβούλιον η παρατήρησις ην έκαμεν ο κύριος Λεβίδης[7] εν τη από 16 Φεβρουαρίου 1869 συνεδριάσει τής Εταιρείας[8], εν ή είπε « προϊόντος τού χρόνου, δύναται (η Εταιρεία) να εκτείνει την συνδρομήν της και εις την εκπαίδευσιν των αρρένων»[9], ώστε ο σκοπός είναι η εκπαίδευσις τού λαού.
Ήτον καλός οιωνός η σύμπτωσις τού να καθυποβάλη, εκ μέρους τού κυρίου Προέδρου, την παράκλησίν μου, ο εκφράσας κατά πρώτον την ιδέαν αυτήν, ήθελα νομίσει τον εαυτόν μου ευτυχή, αν γίνω εγώ ο πρώτος αίτιος τής εν γένει πραγματοποιήσεως αυτής[10].
Όπως και αν ή, εγώ παρακαλώ το Συμβούλιον να δεχθή την έκφρασιν τής βαθυτάτης μου ευγνωμοσύνης δι’ αυτήν την αγαθήν αυτού προαίρεσιν, η οποία παριστά με χρώματα ανεξάλειπτα εις την ψυχήν μου την διάρκειαν και την ζωήν εις το μέλλον αυτής τής μικράς μου πράξεως.
Ιδού εις τι συνίσταται το πρόβλημά μου: Αφιερώνω την εν Χοταχόβα Σχολήν εις την παντελή και απόλυτον φροντίδα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας· αυτή έχει το δικαίωμα να διατάξη διά παντός κατά την ιδέαν της τα κατά την κυβέρνησιν αυτής.
Προσφέρω δι’ αυτό εις αυτήν εβδομήκοντα και πέντε χιλιάδας (αριθ. 75.000) δραχμάς, υπό τους όρους, οι οποίοι κατεστρώθησαν εν τω μεταξύ τής Εταιρείας και εμού υπογραφέντι συμβολαίω, εν έτει 1867, Ιουλίου 14, επ’ ευκαιρία τής προσφοράς εις αυτήν των διακοσίων χιλιάδων (αρ. 200.000) δραχμών, ώστε τού λοιπού αυταί αι δύο ποσότητες η τε των 200.000 και η των 75 χιλ. θέλουν απαρτίσει έν σώμα ομοούσιον και αχώριστον εσαεί κατά τε τα κεφάλαια και τους τόκους, με την προσθήκην των εξής δύο ιδιαιτέρων υποχρεώσεων:
- Να εξετάση αμέσως η Εταιρεία αν η κοινότης Χοταχόβας εξετέλεσεν ακριβώς, όσα διαλαμβάνουσιν αι εν αντιγράφω επισυναπτόμεναι δύο επιστολαί[11].
- Η Εταιρεία αναδέχεται την ετήσιον εποπτείαν αυτής τής σχολής, υποχρεουμένη να εξοδεύη κατ’ έτος μάλιστα με τους αναγκαίους διδασκάλους, από δύο χιλιάδας πεντακοσίας (2.500) έως τρεις χιλιάδας πεντακοσίας (3.500) δραχμάς.
Επί τέλους παρακαλώ το έντιμον συμβούλιον να δεχθή την διαβεβαίωσιν τής ειλικρινούς και εξαιρέτου υπολήψεώς μου.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ
ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
ΣΤΟΝ ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΑΡΣΑΚΗ
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΗ ΧΟΤΑΧΟΒΑ
Προς τον Μέγα Ευεργέτην τής Εταιρείας κ Απόστολον Αρσάκην[12]
Μεγάθυμε Κύριε,
Αι διά τού Κου Μελά σταλείσαι δισχίλιαι λίραι Οθωμανικαί, ελήφθησαν αι μεν τη 8η Μαρτίου, αι δε τη 17η τού αυτού, αλλ’ ατυχώς δεν ηδυνήθημεν να τας ανταλλάξωμεν πουθενά, διότι κατ’ αυτάς επλημμύρισαν αυταί εν τη πόλει μας, διά τούτο δεν δυνάμεθα να σας δώσωμεν την εκκαθάρισιν αυτής κατά την επίσημον διατίμησιν τής Κυβερνήσεως η λίρα η Οθωμανική ισοφαρίζει προς δραχμάς 25,40.
Εις την προλαβούσαν επιστολήν μας σάς ελέγομεν ότι εγράψαμεν εις την κοινότητα τής Χοταχόβας και εζητήσαμεν λεπτομερείς τινάς πληροφορίας, αλλά δυστυχώς μέχρι σήμερον δεν ελάβαμεν απάντησιν. Ευτυχώς ευρέθη κατάλληλον πρόσωπον το οποίον αναχωρεί όσον ούπω διά να ενεργήσει επιτοπίως τα δέοντα, και ελπίζομεν να μη βραδύνωμεν να σας δώσωμεν την χαροποιόν αγγελίαν της ενάρξεως των εργασιών μας.
Εν τούτοις σάς παρακαλούμεν να δεχθήτε την διαβεβαίωσιν τής προς υμάς εξόχου υπολήψεως ημών.
Εν Αθήναις τη 20 Μαρτίου 1871
Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ Ο ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ
Παναγιώτης Ρομποτής Χ. Ν. Φιλαδελφεύς
πρωτοπρεσβύτερος
Η επιστολή που έστειλε η ΦΕ στον Απόστολο Αρσάκη σχετικά με το σχολείο τής Χοταχόβας. Από το βιβλίο «Αρσάκης» τού Δ. Μιχαλόπουλου.
ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΑΡΣΑΚΗ
Από Βουκουρεστίου τη 14η Φεβρουαρίου 1872
Προς το έντιμον Διοικητικόν Συμβούλιον
Της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας[13]
Σεβαστέ μοι κύριε Πρόεδρε,
Αποκρινόμενος εις την από 30 Δεκεμβρίου επιστολήν υμών, δεν ημπορώ να μην αρχίσω με την περίεργον παρατήρησιν, ότι μήτε μέχρι τής σήμερον ημέρας έλαβον τα Πρακτικά τού παρελθόντος έτους, καίτοι από τού παρελθόντος Σεπτεμβρίου, ως μοι γράφετε, εκπεμφθέντα, εν ω η αγγελία τού Μουσικού και Δραματικού υμών Συλλόγου, κατά τας 2 Νοεμβρίου σταλείσα έφθασεν ήδη προ ημερών πολλών εδώ͘ μήτε επιστολήν σας άλλην έλαβον νεωτέραν τής από 30 Δεκεμβρίου.
Μεταβαίνω τώρα εις τας δύο υποθέσεις εις τας οποίας αποβλέπει κυρίως η υμετέρα επιστολή.
Το Συμβούλιόν σας, Κύριε Πρόεδρε, ανέπτυξε τόσην δραστηριότητα, τόσην φρόνησιν και τόσην πείραν εις την διαχείρισιν εν γένε των εμπιστευομένων αυτώ συμφερόντων τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, και έφερεν αυτήν διά της Διοικήσεώς του εις τοιαύτην ακμήν ώστε εφείλκυσεν επ’ αυτής και επ’ αυτού δικαίως το σέβας και την εμπιστοσύνην τού Έθνους. Πώς λοιπόν ηδυνήθητε να πιστεύσητε ποτέ ότι εγώ θέλω τολμήσει να έχω γνώμην ιδιαιτέραν, διαφέρουσαν τής υμετέρας, εις εν μικρόν συμφέρον τού Αρσακείου, εννοώ την προβαλλομένην «κατά δύο ή τρία ελάττωσιν τού αριθμού των εκ τού τόκου των 275.000 δραχμών εν τω Αρσακείω συντηρουμένων υποτρόφων, και την εκ τής ελαττώσεως ταύτης επικουρίαν άλλων, επιμελών άλλως και αξιωτέρων ίσως κορασίων, δι’ ορφάνιαν δε ή δι’ άλλην βιωτικήν περιπέτειαν αναγκαζομένων να διακόπτωσι τας σπουδάς αυτών, διότι δεν έχουσι πόθεν να καταβάλωσι τας 6 δραχμάς μηνιαία δίδακτρα ήτοι 60 δραχμάς κατά σχολικόν δεκάμηνον έτος.». Και ο μέχρι τούδε τρόπος τής διαχειρίσεως των τόκων όλων, και ο προβαλλόμενος περί μικρού αυτού μέρους, έχει τον αυτόν τού ορισμού αυτού σκοπόν, την βοήθειαν δηλονότι των εν των Αρσακείω μαθητευομένων, είναι λοιπόν όχι μόνον δικαίωμα αλλά και χρέος τού Συμβουλίου να εκλέξη εκ των δύο το επωφελέστερον και να το βάλη ελευθέρως εις πράξιν[14].
Aπό δε τής κοινότητος Χοταχόβας έλαβον και εγώ γράμμα δηλωτικόν ότι ανεκτίσθη ο εν Κωνσταντινουπόλει κατακαείς φούρνος[15], εξεπεραιώθη και το σχολείον και επί τούτοις προσκλητικόν αφ ενός μέρους να στείλω αυτή το δωρητήριον έγγραφον δι’ όσα χαρίζω εις την σχολήν, από δε τού άλλου να γράφω υμίν να ηθέλετε στείλει αυτή τα προς διηνεκή συντήρησιν των σχολείων͘ αύτη η περίοδος και αι προς υμάς απαιτήσεις διήγειραν εν εμοί αισθήματα τα οποία έκρινα αναγκαίον να κοινοποιήσω υμίν αυτολεξί, όχι ως γραμμήν προς οδηγίαν, διότι εγώ μακρόθεν βλέπων και μη γνωρίζων εκ τού πλησίον τα πράγματα, δεν έχω αυτήν την τόλμην, αλλά προς απλήν μόνον ιδέαν υμών, αφίνων την πραγματοποίησιν και εφαρμογήν αυτών επί το ηπιότερον ή και επί δραστηριώτερον κατά τας περιστάσεις, εις την πείραν και εις την φρόνησιν υμών. Παρακαλώ δε να μη βαρυνθήτε την πολυλογίαν, και επιφέρω προς παρηγορίαν ό,τι και εν τω δωρητηρίω τρανώς εκήρυξα, ότι η κοινότης Χοταχόβας υμάς έχει να γνωρίση από τούδε πληρεξουσίους και ανεξαρτήτους επιστάτας και κηδεμόνας αυτού τοό καταστήματος, ως αν εγώ να μην είμαι πλέον εν τω κόσμω, και ούτω προς υμάς δεν θέλω εγγίξη άλλοτε αυτήν την χορδήν, και αποθνήσκω ήσυχος, πεποιθώς εις την ήν μου δίδετε εν τη επιστολή ημών διαβεβαίωσιν «ότι θέλουσιν εκπεραιωθή αι ευχαί και επιθυμίαι υμών, και ότι το μικρόν χωρίδιον Χοταχόβα θέλει κατασταθή μίαν ημέραν μουσοτροφείον»[16]͘ πέποιθα και πιστεύω τούτο, διότι το σχολείον είχε την καλήν τύχην να πέση υπό την προστασίαν τού Συμβουλίου σας.
Υπό τοιούτων αισθημάτων κινούμενος παρακαλώ υμάς, κύριε Πρόεδρε, να ηθέλατε δεχθή την διαβεβαίωσιν τής εξαιρέτου υπολήψεώς μου.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ
Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ
φιλόλογος ‒ ιστορικός
- Το κείμενο βασίστηκε σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, τα Πρακτικά τού ΔΣ τής ΦΕ, το βιβλίο «Μνήμη Αποστόλου Αρσάκη, επί τη εκατονταετηρίδι από τής τελευτής του.» τού Γ.Α. Παπαδημητρίου, Βιβλιοθήκη τής ΦΕ, 1975, το βιβλίο τού Δημ. Μιχαλόπουλου «Αρσάκης», Κάκτος 2005, το βιβλίο «Κείμενα τού Αποστόλου Αρσάκη», η Εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 2016.
[1] Δ. Μιχαλόπουλος, «Αρσάκης», σ.145.
[2] Ήδη από το 1854 υπήρχε στο Βουκουρέστι «Αλβανικός Πολιτιστικός Σύλλογος».
[3] Λ. Μελά «Γεροστάθης».
[4] Πρακτικά ΦΕ, 1870.
[5] Αναφέρεται στον Λέοντα Μελά με τον οποίο ο Αρσάκης είχε αγαστή σχέση και συχνή επικοινωνία.
[6] Πρόκειται για πρωτοβάθμια βαθμίδα εκπαίδευσης, το λεγόμενο Δημοτικό Σχολείο, όπου συνήθως εφαρμοζόταν η αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας.
[7] Πρόκειται για τον Δημήτριο Λεβίδη (1808-1893) γυιο του Νικολάου Λεβίδη από τα Ταταύλα τής Κωνσταντινούπολης. Ο Δ. Λεβίδης ήταν δημόσιος υπάλληλος στο Υπουργείο Οικονομικών από το 1831 και αργότερα διευθυντής τού Γενικού Λογιστηρίου. Το 1861 έγινε υπουργός των Οικονομικών. Υπήρξε ιδρυτής και ισόβιος πρόεδρος τού Μετοχικού Ταμείου Πολιτικών Υπαλλήλων.
[8] Ο Αρσάκης ενημερωνόταν για τα τεκταινόμενα στη ΦΕ γιατί είχε συμφωνήσει να του αποστέλλονται τα Πρακτικά των ΓΣ και τού ΔΣ. Πέραν αυτών είχε και επικοινωνία με φίλους του μέλη τής ΦΕ.
[9]Φυσικά δεν πρότεινε ο Δ. Λεβίδης τη δημιουργία μεικτού εκπαιδευτηρίου. Θα ήθελε όμως η ΦΕ να εργαστεί ουσιαστικά και για την εκπαίδευση των αρρένων. Πάντως στα σχολεία τής ΦΕ γίνονταν δεκτά αγόρια μόνο στο νηπιαγωγείο και στις μικρές τάξεις τού Δημοτικού.
[10] Εδώ καθίσταται σαφές ότι ο Απόστολος Αρσάκης , ως γνήσιος μαθητής τού Νεόφυτου Δούκα, θεωρεί ότι η μόρφωση είναι αναγκαία για όλους, ανεξαρτήτως φύλου.
[11] Στις επιστολές αυτές περιγράφει τα κτήρια που έκτισε η κοινότητα Χοταχόβας σύμφωνα με τις εντολές τού Αρσάκη.
[12] Εθνικά Αρχεία, Βουκουρέστι.
[13] Τα εις την Φιλεκπαιδευτικήν Εταιρείαν αφιερώματα και κληροδοτήματα τού αοιδίμου Απ. Αρσάκη.
[14] Το ΔΣ τής ΦΕ ζητεί από τον Αρσάκη την άδεια να μειώσει το εκ των τόκων ποσό το οποίο χρησιμοποιούσε για τις υποτρόφους που όριζε εκείνος, προκειμένου να το χρησιμοποιήσουν για νέες κοπέλες οι οποίες είτε έχασαν τους γονείς τους είτε την περιουσία τους και δεν ήταν σε θέση να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους. Ο Αρσάκης φαίνεται να συμφωνεί απόλυτα.
[15] O Αρσάκης είχε φροντίσει να προικίσει το Αρσάκειο Χοταχόβας με ακίνητα στην Κωνσταντινούπολη. Στο ένα οικόπεδο υπήρχε ένας φούρνος και στο άλλο μία μικρή οικία [Archivele Nationale, Βουκουρέστι, Α651, τέλη καλοκαιριού 1871].
[16] Η επιθυμία αυτή τού Αρσάκη ήταν το χωριό του να γίνει πνευματικό κέντρο των ελληνικών γραμμάτων στην περιοχή, κάτι που δεν πραγματοποιήθηκε διότι και η εποχή ήταν δύσκολη αλλά και το χωρίο ορεινό και αρκετά απομακρυσμένο από τα υπόλοιπα χωριά τής περιοχής όπου κατοικούσαν Έλληνες.
