Σφραγίδες, μετάλλια και διπλώματα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας

Από τις πρώτες του συνεδριάσεις, το Διοικητικό Συμβούλιο τής Φ.Ε., το 1836-1837, φρόντισε να καθορίσει τον τύπο τής σφραγίδας τής Εταιρείας, αλλά και των διπλωμάτων που θα προσέφεραν στα μέλη.

Στη 2η Συνέλευση των μελών τής Φ.Ε., στις 31 Ιανουαρίου 1837, ο Ι. Κοκκώνης ως γραμματέας τού Δ.Σ., δίνοντας λόγο για τις σκέψεις και τις πράξεις τού Δ.Σ., είπε: «Κατά την πρώτην συνέλευσιν τής Εταιρείας παρεδέχθη την δόσιν διπλωμάτων, την χρήσιν σφραγίδος, την παραδοχήν αντεπιστελλόντων μελών και τον τρόπον καθ’ ον θέλει κρατείσθαι το λογιστικόν, ανέθεσα την εκτέλεσιν όλων τούτων εις το Διοικητικόν αυτής Συμβούλιον.». Και συνέχισε να διατυπώνει τις σκέψεις τού Δ.Σ. σχετικά με τα διπλώματα που θα δίνονταν στα μέλη, αλλά και για τη σφραγίδα τής Φ.Ε.: «Περί διπλωμάτων και περί σφραγίδων σκεπτόμενον το Δ.Σ., εστοχάσθη ότι αφού η Εταιρεία εδρεύει εν Αθήναις και φέρει τίτλον «Η ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ» ήτο καλόν να λάβη και εμβλήματα από ταύτης τής περικλεούς πόλεως, τα αντικείμενα τα οποία διεγείρουν αναμνήσεις αξιαγάστους και ασπαστάς και εις τους αλλοεθνείς φιλέλληνας και εις τους φιλομούσους ομογενείς. Όθεν ως εικόνα τού διπλώματος παρεδέχθη να παραστήση τον Σωκράτην συνδιαλεγόμενον μετά των μαθητών του πλησίον τινός των τότε μεγαλοπρεπών ναών». Το Δ.Σ. θεώρησε ότι η εικόνα αυτή «ανακαλεί εις την μνήμην ημών τον μεγαλουργόν πολιτισμόν, την σοφίαν, τας εις πάντα τα τής βιωτικής επιστήμης γνώσεις και πράξεις, την ευτυχίαν εν ενί λόγω και την εύκλειαν των προγόνων.».

Σύμφωνα με το Καταστατικό τής Φ.Ε. η Συνέλευση για την ενημέρωση των μελών γινόταν κάθε δίμηνο. Όμως η 2η Συνέλευση δεν πραγματοποιήθηκε στον προκαθορισμένο χρόνο, διότι τα μέλη τού Δ.Σ. δεν ήταν σε θέση να γνωρίζουν τον αριθμό των εταίρων, άρα και το ύψος των συνδρομών που θα εισέπρατταν και, κατά συνέπεια, δεν μπορούσαν να συντάξουν προϋπολογισμό σχετικά με τα έξοδα που θα απαιτούνταν.

Το δίπλωμα με το οποίο αναγνωρίζεται ως Μέλος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας ο Ι. Βοϊνέσκου. Το Δίπλωμα φέρει την πρώτη σφραγίδα της ΦΕ στην οποία φαίνεται ο ήλιος να  ανατέλλει πάνω στα ερείπια της Αρχαίας Αθήνας. (IEM)

Σε αυτή την «καθυστερημένη» 2η Συνέλευση ο Ι. Κοκκώνης, ενημέρωσε τα μέλη: «Έως ου θα τυπωθώσι όλα τα αναγκαία έγγραφα, να κατορθώσωσι τα διπλώματα και η σφραγίς εχρειάσθηκαν 2 μήνες, διότι διά την σπάνιν επιτηδείων τεχνιτών έπρεπε να προστρέξωμεν εις ανθρώπους πολυασχόλους εργαζομένους εις τα ενταύθα Βασιλικά καταστήματα˙ ούτοι δε οι καλλιτέχναι μ’ όλην την οποίαν είχον προθυμίαν να μας συντρέξωσι, δεν ηδύναντο να ενασχοληθώσι εις τα ημέτερα αφήνοντες άλλα έργα κατεπείγοντα τής κυβερνήσεως.». Καθίσταται σαφές ότι το Δ.Σ. ήθελε τους καλύτερους τεχνίτες τής Βασιλικής Τυπογραφίας, γιατί επιθυμούσε τα διπλώματα να είναι καλοτυπωμένα, αφού θα έφταναν στα σπίτια σπουδαίων ανθρώπων όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στην ομογένεια.

Λίθινη μήτρα για την εκτύπωση του Διπλώματος των μελών της ΦΕ. (Aρχείο ΦΕ)

Οι σφραγίδες την εποχή εκείνη ήταν ένα έκτυπο σήμα που επικολλούσαν στα έγγραφα. Στη σφραγίδα το Δ.Σ. σκέφτηκε «να εικονίσει τον ήλιον ανατέλλοντα επί των αρχαίων ερειπίων των νυν Αθηνών», για να θυμίζει σε όλους «το άλογον και καταστρεπτικόν τής βαρβαρότητος, το τής απαιδευσίας αναίσθητον και μισόκαλον και την εκ τής αμαθείας ελεεινήν κατάστασιν και τας συμφοράς.». Γύρω από την παράσταση υπήρχε σε στρογγυλό πλαίσιο έκτυπο το όνομα τής Εταιρείας.

Το σκεπτικό πίσω από τις 2 αυτές επιλογές τού Δ.Σ. ήταν: «Αι αναμνήσεις των 2 τούτων εις δύο διαφόρους εποχάς αντιθέτων καταστάσεων τής εθνικής μας υπάρξεως, μάς αποδεικνύουσι τρανώτατα ότι, διά να γένωμεν και ημείς ό,τι ποτ’ ήσαν οι ευκλεείς ημών πρόγονοι, πρέπει ν’ αποκτήσωμεν την σοφίαν εκείνων˙ επομένως ότι χρεωστούμεν όλοι, όλαις δυνάμεσι ν’ αγωνιζώμεθα υπέρ τής διαδόσεως τής παιδείας μεταξύ των ομογενών.». Αυτός ήταν ο σκοπός τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και τα σύμβολά της έπρεπε να προκαλούν σε κάθε μέλος τη φιλοτιμία να αγωνιστεί για τον κοινωφελή σκοπό τής διάδοσης τής στοιχειώδους εκπαιδεύσεως. Στο Αρχείο τής Φ.Ε. φυλάσσεται, μαζί με άλλα ενθυμήματα, η λίθινη μήτρα για την εκτύπωση τού διπλώματος που επέδιδε στα μέλη της. Ενώ στο Αρχείο τής Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας φυλάσσεται το δίπλωμα με το οποίο αναγνωρίζεται ως μέλος τής Φ.Ε. ο Ν. Ζαχαρίτσας, στο οποίο υπάρχει και η σφραγίδα τής Φ.Ε. Τέτοια σφραγίδα φέρει και το δίπλωμα τού Διον. Σολωμού.

Ένας δεύτερος τύπος διπλώματος ήταν αυτός που συνόδευε το αργυρό μετάλλιο, το οποίο απένεμε η Εταιρεία από το 1856 σε όσα μέλη της πλήρωναν τακτικά την ετήσια συνδρομή τους επί 16 χρόνια. Το δίπλωμα φέρει περιμετρικά μαίανδρο, στο επάνω μέρος υπήρχε περίτεχνος καμπυλόγραμμος καλλιτεχνικός διάκοσμος με την επιγραφή «Η ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ» και το όλο σύμπλεγμα πλαισίωνε κυκλική γραφική παράσταση όμοια με την παράσταση τού πίσω μέρους τού μεταλλίου τού 1841, όπου απεικονιζόταν σταυρός περιβαλλόμενος από δάφνινο στεφάνι και περιμετρικά υπήρχε η επιγραφή «Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρία τοις Φιλομούσοις».

Το 1886 παραγγέλθηκε στον Νικόλαο Γύζη, διάσημο χαράκτη και ζωγράφο, μια νέα σφραγίδα τής Εταιρείας που φιλοτεχνήθηκε πάνω σε σκληρό ορείχαλκο. Αυτή θα χρησιμοποιείτο για τη σφράγιση φακέλων ή δεμάτων με ισπανικό κερί. Στο μεσοδιάστημα όμως, όταν δηλ. εγκαταλείφθηκε η ένθετη χάρτινη σφραγίδα και μέχρι τη χρήση τής νεότερης, βλέπουμε ότι χρησιμοποιήθηκε μια σφραγίδα η οποία παρουσίαζε την Αθηνά όρθια, να κρατά ασπίδα και δόρυ. Την παράσταση πλαισίωνε ανοιχτό στεφάνι δάφνης στο αριστερό άκρο τού οποίου καθόταν η γλαύκα. Περιμετρικά υπήρχε η επιγραφή «Η ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ, 1836».

Δεύτερη σφραγίδα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, που παρουσίαζε την Αθηνά όρθια να κρατά ασπίδα και δόρυ πλαισιωμένη από δάφνινο στεφάνι. (απο το αρχείο της ΦΕ)

Ο σημερινός τύπος σφραγίδας, με την παράσταση τής θεάς Αθηνάς με περικεφαλαία και αιγίδα να κρατά ασπίδα και δόρυ, ενώ στο κάτω μέρος με ανοιχτά φτερά απεικονίζεται η γλαύκα, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά μετά τον εορτασμό τής πεντηκονταετίας (1886). Τη συναντάμε για πρώτη φορά στον τόμο εκτύπωσης των Πρακτικών τού 1888. Έκτοτε χρησιμοποιείται για να σφραγίζει όλα τα έγγραφα και τους τίτλους που εκδίδονται από τα Σχολεία τής Φ.Ε.

Η σημερινή σφραγίδα τής Φ.Ε. που τη συναντάμε για πρώτη φορά στα έντυπα Πρακτικά τής Γενικής Συνέλευσης τής Φ.Ε. τού 1888. (Αρχείο της ΦΕ)

Στη Συνέλευση των μελών τής 18ης Φεβρουαρίου 1840 έγινε πρόταση να κατασκευαστούν χάλκινα και αργυρά μετάλλια, τα οποία η Εταιρεία θα απένειμε στα μέλη που ήθελε να τιμήσει. Η διάμετρος των μεταλλίων ήταν 0,40 εκατοστά, όσο το δεκάλεπτο τής εποχής εκείνης. Από τη μία πλευρά το μετάλλιο έφερε την παράσταση δωρικού ναού ο οποίος στέγαζε το άγαλμα τής προμάχου Αθηνάς πάνω σε βάθρο και κάτω υπήρχε ο χρόνος δημιουργίας του «1841 Αθήνησι»[1]. Στην άλλη πλευρά υπήρχε σταυρός περιβαλλόμενος από δάφνινο στεφάνι και περιμετρικά η επιγραφή «Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρία τοις Φιλομούσοις». Δεν γνωρίζουμε πού και πότε κατασκευάστηκαν τα μετάλλια αυτά. Πάντως από τον Δεκέμβριο τού 1860[2] άρχισε η αποστολή αργυρών μεταλλίων πρώτα στον Σίμωνα Σίνα και μετά στους άλλους ευεργέτες. Παρόμοια μετάλλια, με απόφαση τού Δ.Σ., εστάλησαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο το 1866[3], στην Εθνική Βιβλιοθήκη το 1869 και στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία το 1893.[4] Ο πρωθυπουργός Θεόδωρος Δηλιγιάννης ήταν ο τελευταίος που τιμήθηκε με το μετάλλιο αυτό το 1897.

Οι δύο όψεις τού μεταλλίου το οποίο η ΦΕ απένεμε σε όσα μέλη της επιθυμούσε να τιμήσει.  (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο)

Στον Νικόλαο Γύζη παραγγέλθηκε το μετάλλιο τής Πεντηκονταετηρίδος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Ιδιαίτερα περίτεχνο το μετάλλιο αυτό, από τη μία πλευρά έφερε την παράσταση τής θεάς Αθηνάς να κάθεται ακουμπώντας το ένα της χέρι στην ασπίδα, ενώ στο άλλο που είναι προτεταμένο κρατά δάφνινο στεφάνι το οποίο εναποθέτει στο Αρσάκειο Μέγαρο. Πίσω της βρίσκεται η γλαύκα, ενώ στο βάθος αποτυπώνεται ο Παρθενώνας και πίσω του οι ακτίνες τού ήλιου που ανατέλλει από τον Υμηττό. Στην πίσω πλευρά πλαισιωμένη από στεφάνι δάφνης υπάρχει η επιγραφή «Επί τη Πεντηκονταετηρίδι ,1886».

Εντυπωσιακό είναι και το δίπλωμα που έδινε Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία στις απόφοιτες τού Διδασκαλείου, όχι μόνο στα Σχολεία των Αθηνών αλλά και τής Κέρκυρας. Έργο τού χαράκτη Ν. Στερογιάννη πάνω σε σχέδιο τού Ι. Κωνσταντίνου, είχε περίτεχνα διακοσμημένο πλαίσιο, όπου απεικονίζονταν στο κέντρο τού επάνω μέρους νεαρές κοπέλες που διδάσκονται από δασκάλες και δεξιά και αριστερά το κτήριο τού Αρσακείου και τού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στις γωνιακές και πλαϊνές πλευρές υπήρχαν παραστάσεις των Μουσών, ενώ στο κέντρο τού κάτω μέρους υπήρχε παράσταση τής υδρογείου με τον χάρτη τού τότε ελεύθερου ελληνικού κράτους και δεξιά και αριστερά παράσταση τού Παρθενώνα και τού Ηφαιστείου (Θησείου). Το περίγραμμα συμπληρώνεται με 4 παραστάσεις μικρών ερώτων και 4 εραλδικές παραστάσεις. Στην κορυφή τού διπλώματος υπάρχει μορφή ένθρονου αγγέλου, κάτω από το βάθρο τού οποίου φαίνεται η επιγραφή «ΑΡΧΗ ΣΟΦΙΑΣ ΦΟΒΟΣ ΚΥΡΙΟΥ».

Το δίπλωμα που έπαιρναν οι Αρσακειάδες μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους. Είναι έργο του χαράκτη Ν. Στερογιάννη.  (Μουσείο Μπενάκη)

Ο συμβολισμός αυτού τού διπλώματος είναι εντυπωσιακός, κυρίως αν λάβει κανείς υπ’ όψιν τις επικρατούσες την εποχή εκείνη αντιλήψεις. Η απεικόνιση στο επάνω μέρος τού Αρσακείου και τού Πανεπιστημίου στην ίδια σειρά μπορεί να σημαίνει ότι τα δύο αυτά ιδρύματα αποτελούν φάρους παιδείας για την Ελλάδα. Και πραγματικά η ανώτατη εκπαίδευση και η εκπαίδευση των γυναικών ήταν οι δύο νέοι στόχοι παιδείας τού νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Απόδειξη είναι το γεγονός ότι για την οικοδόμηση τού Αρσακείου Μεγάρου μεταφέρθηκαν πέτρες από την Ακρόπολη για να κτιστεί ο «νέος Παρθενών».

Γιατί οι φωτισμένοι ιδρυτές τής Φ.Ε. ήθελαν να υπάρχουν μορφωμένες μητέρες και δασκάλες για να μεγαλώσουν μια νέα γενιά Ελλήνων. Στα μάτια όμως τού σύγχρονου παρατηρητή, ο οποίος γνωρίζει τους αγώνες πολλών αποφοίτων τού Αρσακείου για να πετύχουν την είσοδο των γυναικών στο πανεπιστήμιο, η παράσταση παίρνει έναν πιο τολμηρό συμβολισμό. Η παιδεία είναι ένα δώρο για όλους. Κανείς δεν μπορεί να προδικάσει και να προκαθορίσει πώς θα τη χρησιμοποιήσει αυτός που την έλαβε. Με την έννοια αυτή η μόρφωση των Ελληνίδων, την οποία τον 19ο αιώνα οργάνωσε και συντόνισε το Αρσάκειο, έφερε τις γυναίκες στην ανώτατη εκπαίδευση, αλλά κυρίως οδήγησε την ελληνική κοινωνία σε μία εποικοδομητική και αναίμακτη αλλαγή.

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φ.Ε., τα Πρακτικά των Γενικών Συνελεύσεων των μελών τής Φ.Ε., την ανέκδοτη «Ιστορία τής εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, 1836-1936» τού Στεφ. Γαλάτη και τον τόμο «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια ‒ Τοσίτσεια Σχολεία, 160 χρόνια παιδείας».

[1] Το 1841 πρόεδρος τής Φ.Ε. ήταν ο Γεώργιος Κουντουριώτης.

[2] Το 1860 πρόεδρος ήταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος.

[3] Το 1866 πρόεδρος ήταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος.

[4] Το 1893 πρόεδρος ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Νικηφόρος Καλογεράς.