Tα εγκαίνια τού πρώτου Τοσιτσείου Σχολείου στην οδό Σταδίου
«Εγνώρισα δύο νεάνιδας πτωχών γονέων, εν τω Αρσακείω εκπαιδευθείσας,
Αίτινες τοιαύτην είχον περί αυτών ιδέαν ώστε εθεώρουν ύβριν να τας καλή
τις διδασκάλισσας.
«Πανδώρα», τ. Ις΄,1865-66, σ 166
Από την εποχή τής ιδρύσεως των δύο Αρσακείων Σχολείων, τού Εσωτερικού και τού Εξωτερικού, το θέμα τής συνύπαρξης στους ίδιους χώρους των εσωτερικών και των εξωτερικών μαθητριών απασχολούσε πολύ σοβαρά το Δ.Σ. τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Οι εσωτερικές (οικότροφες) μαθήτριες στην πλειοψηφία τους προερχόταν από πόλεις και χωριά τής Ελλάδας αλλά και των υπόδουλων ακόμη ελληνικών εδαφών. Φοιτούσαν στο Αρσάκειο με υποτροφία των συμπατριωτών τους, υπό τον όρο ως νέες δασκάλες να επιστρέψουν στον τόπο καταγωγής τους και να διδάξουν τις κοπέλες την ελληνική γλώσσα. Συγχρόνως όμως στο Σχολείο φοιτούσαν Αθηναίες, προερχόμενες από αστικές και πολλές φορές εύπορες οικογένειες που επιθυμούσαν να μορφώσουν τα κορίτσια τους. Είχε αρχίσει λοιπόν να παρουσιάζεται το φαινόμενο οι εσωτερικές μαθήτριες, συνεπαρμένες από τη ζωή στην πρωτεύουσα, να αρνούνται να επιστρέψουν στην πατρίδα τους και να θέλουν να παραμείνουν στην Αθήνα. Αλλά και η έλλειψη χώρου και αιθουσών διδασκαλίας, αποτέλεσμα τής αθρόας προσέλευσης μαθητριών, είχε ως αποτέλεσμα πολλές τάξεις τού εξωτερικού σχολείου να στεγάζονται σε υπόγειες αίθουσες τού κεντρικού κτηρίου.
H οδός Σταδίου το 1886. Το πρώτο γωνιακό κτήριο είναι το Τοσίτσειο σχολείο της ΦΕ που εγκαινιάστηκε το1867, δίπλα του το Νηπιαγωγείο και στο βάθος στη γωνία η Οικία Βούρου. (Αρχείο ΦΕ)
Για να αντιμετωπιστεί το γεγονός αυτό το Δ.Σ. αποφάσισε να διαχωρίσει το Εσωτερικό από το Εξωτερικό Παρθεναγωγείο. Δεν υπήρχαν όμως ούτε τα κεφάλαια ούτε το οικόπεδο για να κτιστεί νέο κτήριο. Αρωγός στην προσπάθεια αυτή ήρθε η Ελένη Τοσίτσα, σύζυγος τού μεγάλου ευεργέτη Μιχαήλ Τοσίτσα, στην οποία ο σύζυγός της είχε αφήσει τη διαχείριση τής περιουσίας του μετά τον θάνατό του το 1856. Η μεγάλη αυτή κυρία, αν και βαθύπλουτη, δεν έζησε ποτέ πολυτελώς. Ευπροσήγορη και άνθρωπος πράος, θεώρησε τον πλούτο δώρο Θεού για την εκτέλεση κοινωφελών έργων. Αφού ενίσχυσε, λοιπόν, όλα τα ιδρύματα τα οποία κατά το παρελθόν είχαν ευεργετηθεί από τον σύζυγό της, έκανε και τις προσωπικές της επιλογές. Μία από αυτές ήταν και η ενίσχυση τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στο έργο της. Η ευεργέτις, ήδη από το 1860, είχε εκφράσει την επιθυμία να ανεγείρει με δικές της δαπάνες νέο σχολικό μέγαρο για τη στέγαση τού Εξωτερικού Σχολείου τής Εταιρείας. Για τον λόγο αυτό αγόρασε με δικά της χρήματα «το κατά την οδόν Σταδίου, πλησίον τού Βασιλικού Τυπογραφείου και όπισθεν τού καταστήματος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας κείμενον οικόπεδον τού γερουσιαστού Κ. Αντωνοπούλου» έναντι 170.000 δραχμών, στη γωνία των οδών Σταδίου και Τυπογραφίας (σήμερα Αρσάκη), και χρηματοδότησε την οικοδόμηση κτηρίου σε σχέδια τού Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Στο κτήριο αυτό θα εγκαθίστατο το Εξωτερικό Αλληλοδιδακτικό Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Με απόφαση τού Δ.Σ. το νέο Σχολείο ονομάστηκε «Τοσίτσειον» προς τιμήν των δωρητών. Έτσι, «τα ταλαίπωρα κοράσια τα έξωθεν φοιτώντα θα απαλλαχθώσι από τα σκοτεινά και πολλάκις κάθυγρα υπόγεια τού καταστήματος», όπως γράφει στην ανέκδοτη «Ιστορία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας» ο Στέφανος Γαλάτης. Εκεί στεγάστηκε το Δημοτικό, το Γυμνάσιο και το Διδασκαλείο για τις μαθήτριες που έμεναν στην Αθήνα και επέστρεφαν σπίτι τους μετά τα μαθήματα.
Ο Μιχαήλ και η Ελένη Τοσίτσα. Εικόνα από άγνωστο ζωγράφο. (Απο το βιβλίο "Γιάννενα πολη των Ευεργετών")
Το νέο κτήριο είχε μαρμάρινη πρόσοψη επί τής οδού Σταδίου, ευρύχωρο προθάλαμο, τέσσερεις αίθουσες διδασκαλίας, μία μεγάλη αίθουσα τελετών και μεγάλη αυλή που χωρούσε 300 μαθήτριες. Η είσοδος και η έξοδος των μαθητριών γινόταν από την οδό Τυπογραφίας (Αρσάκη). Το κτήριο επικοινωνούσε με το Αρσάκειο Μέγαρο μέσω του εσωτερικού κήπου. Δυστυχώς το οικοδόμημα άργησε να ολοκληρωθεί, κάτι που προκάλεσε την δυσαρέσκεια των δικηγόρων τής Ελένης Τοσίτσα, η οποία πέθανε την 1η Απριλίου 1866. Έτσι, δυστυχώς η ίδια η ευεργέτις δεν πρόλαβε να δει ολοκληρωμένο το κτήριο τού Τοσιτσείου. Η εικόνα όμως των μαυροφορεμένων Αρσακειάδων που είχαν παραταχθεί στο πεζοδρόμιο εμπρός από το Σχολείο για να αποδώσουν τιμές στη σπουδαία αυτή γυναίκα ήταν ίσως η πιο συγκινητική εικόνα για όλους όσοι παρευρέθησαν στην κηδεία της.
Η οδος Σταδίου το 1886 . Το παλαιό κτήριο είναι η Οικία Βούρου,δίπλα επι της Σταδίου το κτήριο που στέγαζε το Νέο Νηπιαγωγείο και στην γωνία το Τοσίτσειο. ( Αρχείο ΦΕ)
Το κτήριο τελικά παραδόθηκε στην Εταιρεία στις 22 Φεβρουαρίου 1867, μετά τον θάνατο τής Ελένης Τοσίτσα, η οποία με διαθήκη της άφησε επιπλέον 20.000 δραχμές για τη συντήρηση τού Σχολείου. Η τελετή των επίσημων εγκαινίων ήταν σεμνή. Η εποχή δεν προσφερόταν για μεγάλους εορτασμούς. Ο πρωθυπουργός τής χώρας Αλέξανδρος Κουμουνδούρος είχε σχηματίσει την μακροβιότερη κυβέρνηση μετά την ψήφιση τού Συντάγματος τού 1864 (έμεινε στην εξουσία σχεδόν έναν χρόνο), γι’ αυτό και ονομάστηκε μέγα υπουργείον». Ο νεαρός βασιλιάς Γεώργιος ο Α΄ ταξίδευε στην Ευρώπη αναζητώντας βοήθεια και στήριξη από τα ευρωπαϊκά κράτη, αλλά και σύζυγο, όπως αποδείχθηκε, αφού στις 23 Οκτωβρίου 1867 παντρεύτηκε την μεγάλη Δούκισσα τής Ρωσίας Όλγα Κωνσταντίνοβνα, ανιψιά τού Τσάρου. Εν τω μεταξύ είχε ξεσπάσει η Κρητική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική κυριαρχία και υπέρ τής ένωσης τού νησιού με την Ελλάδα. Η ανατίναξη τού Αρκαδίου, που είχε προκαλέσει τον θάνατο 300 περίπου πολιορκημένων και 700 αμάχων, είχε αντίκτυπο στη διεθνή κοινή γνώμη. Όμως στην Ελλάδα είχε δημιουργήσει πολλά προβλήματα –και πολιτικά–, αφού η διαχείριση τού Κρητικού ζητήματος ήταν η αιτία τής σύγκρουσης τού Γεωργίου τού Α΄ με τον Κουμουνδούρο. Άλλο σημαντικό πρόβλημα ήταν ότι το ελληνικό κράτος έπρεπε να διαχειριστεί το μεγάλο κύμα των Κρητών προσφύγων που είχαν καταφύγει στην Αθήνα. Έτσι, ο αγιασμός για τα εγκαίνια τού νέου Σχολείου έγινε παρουσία τού πρωθυπουργού Αλέξανδρου Κουμουνδούρου και μελών τής κυβερνήσεως, τού προέδρου τής Φ.Ε. Λέοντος Μελά, των μελών τού Δ.Σ., των κληρονόμων και των συγγενών τής Ελένης Τοσίτσα, τής διευθύντριας τού Αρσακείου Αμεναΐδος Καβανιάρη, των καθηγητών και των νεαρών Ατθίδων που φοιτούσαν στο Σχολείο την εποχή εκείνη.
Περισσότερες πληροφορίες για το Σχολείο βρίσκουμε στην έκθεση τής Αγγελικής Πατεράκη, η οποία ήταν διευθύντρια τού Σχολείου το 1878 και η οποία περιγράφει το Σχολείο και τη σύνθεσή του ως εξής: «Το ευρύ τούτο καθίδρυμα όπερ ανεγέρθη δαπάνη τής αοιδίμου Ελένης Τοσίτσα όπως χρησιμεύση ως προκαταρκτικόν σχολείον τής Φ.Ε., διαιρείται εις δύο διακεκριμένα σχολεία, εν μεν πολυπληθές, εν δε ολιγοπληθές ίνα χρησιμεύσωσιν ως πρότυπα σχολεία προς τας διδασκομένας την μέθοδον τής διδασκαλίας μαθητρίας τής Ε΄ τάξεως τού Διδασκαλείου (εσωτερικής και εξωτερικής). Η μέθοδος τής διδασκαλίας είναι η μικτή μέθοδος η εγκεκριμένη υπό τής σεβαστής κυβερνήσεως και κατά τον οδηγόν (τάς Αλληλοδιδακτικής μεθόδου) το κατώτερον τμήμα διηρημένον εις 8 τάξεις, διδάσκεται διά πρωτοσχόλων, υπό την επιτήρησιν μίας διδασκάλου, ήτις όμως οφείλει να κάμνη τας επαινουμένας προασκήσεις, ερμηνείας και αναπτύξεις. Το δε Ανώτερον τμήμα, ήτοι συνδιδακτικόν, διῃρημένον εις τάξεις και τμήματα, περί ων ήδη ανέφερον διδάσκονται υπό ιδίων διδασκαλισσών. Από τού παρελθόντος έτους η Η΄ τάξις τού τε πρώτου και τού δευτέρου προτύπου ημών σχολείου μετεσχηματίσθη εις προπρασκευαστικόν τού Συνδιδακτικού». Προχωρώντας στην περιγραφή της, μάς δίνει την χρήσιμη πληροφορία ότι υπήρχε ελαστικότητα στη φοίτηση την εποχή εκείνη. «…Η αρχάριος μαθήτρια δύναται καθ’ αυτήν να καταταχθή καθ’ οἰανδήποτε ώραν τού έτους ͘ κατατασσομένη δε ευρίσκει αμέσως κατάλληλον τάξιν και τον μικρόν του διδάσκαλον, (την πρωτόσχολον) έτοιμον να την διδάξη αμισθί. Κατ’ αυτήν ο δύσνους, ο αμελής και φυγόπονος δεν γίνεται πρόσκομμα εις την πρόοδον τού οξύνοος, επιμελούς και φιλόπονου μαθητού.». Και συνεχίζει αναφερόμενη στα διδασκόμενα μαθήματα: «Οι αρχάριοι εδιδάσκοντο αλληλοδιδακτικώς, ανάγνωσιν, καλλιγραφίαν, τέσσαρας πράξεις τής αριθμητικής, έτι δε μέρος τής Χριστιανικής Διδασκαλίας. Προβιβαζόμενοι δε εις το ανώτερον τμήμα εδιδάσκοντο υπ’ αυτού τού διδασκάλου ήτοι συνδιδακτικώς τα Ιερά μαθήματα, Ιστορίαν, Γεωγραφίαν, Γραμματικήν και τα λοιπά υπό τού νόμου απαιτούμενα μαθήματα μετ’ ακριβούς ερμηνείας και αναπτύξεως. Πλην τούτων και Κατήχησιν, ερμηνείαν των Ευαγγελίων εκάστην Κυριακήν, ορθογραφικά γυμνάσματα, πινακογραφίαν, ιχνογραφίαν δι’ ανυποστηρίκτου χειρός και δι’ εργαλείων, μουσικήν, γυμναστικήν, και τέλος πλεκτικήν και ραπτικήν, διδομένης περισσοτέρας προσοχής εις τα χρησιμότερα προς τας οικιακάς ανάγκας.
Αρσακειάδες του εξωτερικού Τοσιτσείου σχολείου τη ΦΕ. (Αρχείο ΦΕ)
Το πρώτο αυτό Τοσίτσειο Σχολείο γνώρισε μεγάλες δόξες κυρίως τις ώρες προσέλευσης και αποχώρησης των Αρσακειάδων από αυτό. Για την αντιμετώπιση του πλήθους των συγκεντρωμένων μάλιστα, η ΦΕ αναγκάσθηκε να ζητήσει τη βοήθεια της Αστυνομίας.
Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Γρ. Ξενόπουλος στο πρώτο κεφάλαιο τού μυθιστορήματός του «Φοιτητές και Αρσακειάδες», οι Αθηναίοι «στολισμένοι για περίπατο, ανθοστολισμένοι οι περισσότεροι… σταματούσαν, αργοπερπατούσαν, ή έκαναν το βήμα τους σχεδόν σημειωτόν στο μέρος εκείνο τού πεζοδρομίου που το κόβουν οι δρόμοι Παρθεναγωγείου και Γεωργίου Σταύρου. Δεν ήταν μόνο νέοι και παιδιά φοιτητές και μαθητές. Ήταν και μεγάλοι, μεσόκοποι, γέροι. Και δεν ήταν μόνο από την τάξη των λιμοκοντόρων, ήταν κι από την τάξη που φορούσε ζωνάρι και γαρύφαλο στ’ αυτί… Για την ώρα δε φαίνονταν να προσέχουν παρά μόνο μία πόρτα αντικρυνή. Ήταν μεγάλη, βαθυπράσινη, παλιά και κλειστή. […] Σε λίγο η πόρτα εκείνη θα διαπλατύνονταν και στο δρόμο θα ξεχυνόταν η πιο αξιοθέατη πομπή. Ένα πλήθος τρυφερά, δροσερά, χαριτωμένα κορίτσια από δώδεκα χρονών ίσα με δεκαοκτώ, ίσα με είκοσι! Ξέρετε εσείς ωραιότερο θέαμα; […] Αλλά τόσο στη Σταδίου όσο και στην Πανεπιστημίου μεσημέρι και βράδυ, έβλεπε κανείς και ένα σωρό Αστυφύλακες οι οποίοι επέβλεπαν το σχόλασμα τού Αρσακείου.»
Το πρώτο αυτό κτήριο τού Τοσιτσείου Σχολείου τής Φ.Ε. φιλοξένησε το Εξωτερικό Σχολείο μέχρι το 1900, οπότε με απόφαση τού Δ.Σ. κατεδαφίστηκε για να ανοικοδομηθεί το ενιαίο οικοδομικό τετράγωνο που υπάρχει μέχρι σήμερα.
Παναγιώτα Ατσαβέ
Φιλόλογος – ιστορικός
