Η ιστορία μιας προτομής

Η προτομή τού Αποστόλου Αρσάκη στο Αρσάκειο Μέγαρο

Μια προτομή απεικονίζει το κεφάλι, τον λαιμό και πολλές φορές τους ώμους τού προσώπου το οποίο αναπαριστά. Ο γλύπτης προσπαθεί να αποδώσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τού απεικονιζόμενου ατόμου, κάτι που δεν είναι εύκολα εφικτό. Από την αρχαιότητα οι προτομές γνώρισαν σε όλους μας μορφές τής Ιστορίας που με το πέρασμα τού χρόνου θα είχαν ξεχαστεί. Αν σε μια προτομή μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματα και τον εσωτερικό κόσμο τού εικονιζόμενου προσώπου τότε ο γλύπτης έχει δημιουργήσει ένα επιτυχημένο έργο.

Στην φωτογραφία αυτή τού 1935 οι μικρές μαθήτριες κοιτάζουν την προτομή τού Αποστόλου Αρσάκη που μόλις είχε μεταφερθεί στο Αρσάκειο Ψυχικού. Ακολουθώντας την τακτική τής στημένης πόζας τα μικρά παιδιά κοιτούν με ευγνωμοσύνη και θαυμασμό τον ευεργέτη. Δεν τον γνώριζαν προσωπικά ούτε και μπορούσαν να προσδιορίσουν στο μυαλουδάκι τους την εποχή που είχε ζήσει. Όμως οι δασκάλες τους τούς είχαν πει ότι χάρη σε αυτόν τον άνθρωπο υπάρχει το σχολείο τους, το Αρσάκειο, στο οποίο μαθαίνουν γράμματα για να γίνουν χρήσιμες στην κοινωνία.

Τα χρόνια περνούσαν και όλες οι μαθήτριες που φοιτούσαν στο Αρσάκειο Ψυχικού δεν μπορεί παρά να θυμούνται την προτομή τού ευεργέτη Αποστόλου Αρσάκη που είναι τοποθετημένη στο κεφαλόσκαλο τού κλιμακοστασίου στο βάθος τού κεντρικού χολ τού Σχολείου. Η μορφή τού ευεργέτη δεσπόζει στον χώρο που παλαιότερα χρησιμοποιείτο για την πρωινή προσευχή ή για τα παιχνίδια των μικρών παιδιών στα διαλείμματα όταν ο καιρός ήταν βροχερός. Άπειρες ήταν οι νεαρές Αρσακειάδες που θέλησαν να απαθανατιστούν μπροστά της με τις φίλες τους και αξέχαστοι οι εορτασμοί προς τιμήν τού ευεργέτη .

Το κεντρικό χολ τού Αρσακείου Ψυχικού το 1934 (Αρχείο ΦΕ)

Όπως όλα τα πράγματα και η προτομή τού Αποστόλου Αρσάκη έχει τη δική της ιστορία. Στην Αθήνα τού 19ου αι. η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, με την επιτυχημένη λειτουργία τού Σχολείου της, είχε καταστεί βασικός φορέας στον τομέα τής εκπαίδευσης των κοριτσιών. Το Διοικητικό της Συμβούλιό, με τη βοήθεια των Ελλήνων τού εξωτερικού αλλά και όσων θαύμαζαν τους Έλληνες για τους ηρωικούς αγώνες τους για την ελευθερία, προσπαθούσε να συγκεντρώσει χρήματα για να συνεχιστεί το έργο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Άλλωστε το μοναδικό εισόδημα τής Εταιρείας την εποχή εκείνη ήταν οι εισφορές των μελών και τα στοιχειώδη δίδακτρα που πλήρωναν οι μαθήτριες τού Διδασκαλείου και τού Οικοτροφείου. Με τα χρήματα αυτά συντηρούνταν το Αλληλοδιδακτικό Σχολείο, το Διδασκαλείο, το Οικοτροφείο, καταβάλλονταν τα ενοίκια των σχολικών κτηρίων και καλύπτονταν οι μισθοί των εκπαιδευτικών. Η αύξηση τού αριθμού των μαθητριών κατέστησε επιτακτική ανάγκη την εξεύρεση καταλλήλου κτηρίου για ενοικίαση.

Η Αθήνα όταν έγινε πρωτεύουσα το 1834 (Αρχείο Μουσείου Μπενάκη)

Έτσι το 1842, με τη μεσολάβηση τής βασίλισσας Αμαλίας, η ΦΕ αγόρασε από τη Μονή Ζωοδόχου Πηγής, που βρισκόταν στο Γαύριο τής Άνδρου, ένα οικόπεδο 8.620 τετραγωνικών πήχεων, προς 2 δραχμές τον πήχη, στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου (τότε ονομαζόταν Μεγάλο Βουλεβάρτο) και Πεσμαζόγλου (τότε ονομαζόταν Μενάνδρου). Με παρέμβαση τού Όθωνα «η συγκατάθεσις τής αγοράς» έγινε «κατά την αίτησιν τής Εταιρείας». Αργότερα η Μονή προσέφερε δωρεάν στη Φ.Ε. το υπόλοιπο τμήμα τού οικοπέδου που τής ανήκε. Στις 9 π.μ. τής 10ης Μαρτίου 1846 ο πρόεδρος τής Φ.Ε. Ανδρέας Μεταξάς με τα μέλη τού Δ.Σ. τής Εταιρείας, παρουσία τής βασίλισσας Αμαλίας, τού Μητροπολίτη Αθηνών και πολλών επισήμων, έθεσαν τον θεμέλιο λίθο για την οικοδόμηση τού πρώτου ιδιόκτητου Σχολείου τής Φ.Ε. Όλοι τους εύχονταν οι εργασίες να προχωρήσουν γρήγορα, ώστε να πραγματοποιηθεί ένα όνειρο 10 ετών.

Γκραβούρα τού Αρσακείου Μεγάρου (Αρχείο ΦΕ)

Όμως, παρά τις μεγάλες συνεισφορές των ομογενών ο προϋπολογισμός γρήγορα ξεπεράστηκε. Το χρέος τής Εταιρείας μεγάλωνε. «Η Εταιρεία ευρίσκετο υπό το βάρος τής δαπάνης 8.000 δραχμών ετησίων ενοικίων». Ο φόβος τής οικονομικής καταστροφής τής Φ.Ε. ήταν πλέον ορατός. Λόγω ελλείψεως χρημάτων, οι εργασίες για την ανοικοδόμηση τού Σχολείου διακόπηκαν. Η αγωνία των υπευθύνων μεγάλωνε. Ο Δαμιανός Γεωργίου και ο Ανέστης Χατζόπουλος, που ήταν τότε εγκατεστημένος στη Ρουμανία, αποφάσισαν να ζητήσουν τη βοήθεια τού γιατρού Αποστόλου Αρσάκη στο Βουκουρέστι και να τού μιλήσουν για τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και το έργο που επιτελούσε στην Ελλάδα για τη μόρφωση των κοριτσιών. Σε αυτό συνηγόρησε και ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Μετά από δύο μήνες ο Αρσάκης με απαντητική επιστολή προς το Δ.Σ. τής Φ.Ε. ανήγγειλε τη δωρεά του. Ως «από μηχανής Θεός» ο Ηπειρώτης ευεργέτης βοήθησε τη Φ.Ε. να συνεχίσει το έργο της. Το Δ.Σ. δεν σταμάτησε να δείχνει την ευγνωμοσύνη του στον ευεργέτη. Στο πλαίσιο τής απόδοσης τιμής στο πρόσωπό του το Δ.Σ. αποφάσισε, στις 19 Απριλίου 1852, να παραγγείλει την κατασκευή προτομής τού Αρσάκη, όπως γράφεται στα Πρακτικά: «αποφασίζεται να γράψωμεν προς τον κύριον Αρσάκην να μας στείλη την εικόνα του προς κατασκευήν τής προτομής ήτις μέλλει να τεθή επί τής εισόδου τού επωνύμου αυτού Παρθεναγωγείου».

Ο Απόστολος Αρσάκης (Wikipedia)

Η απόφαση τού Δ.Σ. ήταν σωστή, αλλά έπρεπε να βρεθεί ο γλύπτης στον οποίο θα ανέθεταν το έργο. Ο Δημήτριος Κόσσος είχε γεννηθεί στην Τρίπολη το 1819 και ήταν γιος τού ναυπηγού Πέτρου Κόσσου,[1] που εργαζόταν και στην κατασκευή ξύλινων ακρόπρωρων σε ένα μικρό ναυπηγείο στον Πόρο. Κοντά στον πατέρα του είχε μάθει την τέχνη τού σκαλίσματος τού ξύλου. Τα πρώτα του έργα εκτέθηκαν το 1848 σε έκθεση τού Σχολείου των Τεχνών με πρωτοβουλία τού Διευθυντή Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Το 1849, αφού φοίτησε για λίγο στην τάξη τής γλυπτικής τού Σχολείου των Τεχνών τής Αθήνας, πήγε στο Μόναχο με υποτροφία τής Ελλάδας για να συνεχίσει τις σπουδές του στην Ακαδημία Καλών Τεχνών, στο εργαστήριο τού Max Ritter von Widnmann[2]. Ύστερα πήγε στο Παρίσι όπου εργάστηκε με επιτυχία. Φαίνεται λοιπόν ότι, είτε κατόπιν σύστασης τού Καυταντζόγλου είτε τού καθηγητή Ιατρικής Ι. Ολύμπιου, το Δ.Σ. αποφάσισε να αναθέσει σε εκείνον να φιλοτεχνήσει την προτομή τού ευεργέτη.

Σκίτσο τής προτομής τού Αποστόλου Αρσάκη, έργο τού γλύπτη Δημητρίου Π. Κόσσου

Στα Πρακτικά τού Δ.Σ. τής 28ης Οκτωβρίου 1855 αναφέρεται ότι είχε ζητηθεί από τον ανδριαντοποιό Δ. Κόσσο να φιλοτεχνήσει την προτομή και «ο εν Παρισίοις ομογενής ανδριαντοποιός Κόσσος, έχων ήδη πρόπλασμα επιτυχώς κατασκευασμένον τής προτομής τού κυρίου Αρσάκη, δέχεται να κατασκευάση αυτήν μαρμάρινην επί τελευταία, χάριν τής Εταιρίας, τιμή δραχμών χιλίων, παραδοτέαν όμως εν Παρισίοις. Το Συμβούλιον, μη θέλον ν’ αναβάλλεται επί πλέον η εκπλήρωσις τής ευγνώμονος ταύτης προς τον μέγαν τής Εταιρίας Ευεργέτην υποχρεώσεως, δέχεται τους ανωτέρω όρους, και αποφασίζει να δηλωθή η παραδοχή αυτών προς τον μεσολαβήσαντα φιλογενώς εις την υπόθεσιν ιατρόν κύριον Ιω. Ολύμπιον διά τα περαιτέρω».

Στις 10 Αυγούστου 1856 στα Πρακτικά τού Δ.Σ. αναφέρεται ότι «ο κύριος Ι. Ολύμπιος[3] αναγγέλλει εκ μέρους τού εν Παρισίοις ανδριαντοποιού κυρίου Δ. Κόσσου, ότι ούτος μη λαβών το εξ Ελλάδος μάρμαρον επρομηθεύθη εκεί άλλο και ήρχισε την εργασίαν τής προτομής τού κυρίου Αρσάκη, χωρίς να ζητήση διά τούτο περισσότερον τής συμφωνηθείσης τιμής των χιλίων δραχμών, ζητεί όμως να τω προκαταβληθή ή το όλον ή το ήμισυ των χρημάτων.»

Στα Πρακτικά τού Δ.Σ. τής Φ.Ε. τής 13ης Φεβρουαρίου 1857 διαβάζουμε: «Αποφασίζεται ακολούθως να σταλώσι τα ελλείποντα εκ τής συμφωνηθείσης αξίας διά την προτομήν τού κυρ. Αρσάκη χρήματα εις τον εν Παρισίοις ανδριαντοποιόν κύριον Κόσσον, και να ληφθή η ανήκουσα πρόνοια περί τής ασφαλούς ενταύθα αποστολής τής ρηθείσης προτομής».

Η προτομή τελικά έφτασε στην Ελλάδα το 1859, οπότε και τοποθετήθηκε στον κεντρικό διάδρομο τού ισογείου τού Αρσακείου Μεγάρου.

Ο κεντρικός διάδρομος τού α΄ ορόφου τού Αρσακείου Μεγάρου το 1886. Η προτομή τού ευεργέτη δεν φαίνεται στη φωτογραφία τού 1886, ίσως γιατί η λήψη έγινε από την αντίθετη πλευρά λόγω των αναγκών τού φωτισμού.

Από άρθρο στο «Μακεδονικό Ημερολόγιο»[4] τού 1967 τής Ελένης Πολυζοπούλου (το γένος Ζουζακίδου), η οποία φοίτησε στο Αρσάκειο στις αρχές τού 20ού αι., μαθαίνουμε ότι: «…εις την μεγάλην, την απέραντον αίθουσαν με το άπλετον φως, τα απαστράπτοντα πεντελικά μάρμαρα τού δαπέδου[5] και την επιβλητικήν προτομήν τού Απόστολου Αρσάκη εις περίβλεπτον θέσιν.».

Αλλά και τότε η μορφή τού ευεργέτη δεν περνούσε απαρατήρητη από καμία Αρσακειάδα. Η Μαρία Χριστίδου μάλιστα, που αργότερα έγινε διευθύντρια τού Σχολείου (Μαρία Αλεξανδρίδου), μαζί με την αδελφή της ήταν οι μοναδικές Αρσακειάδες που γνώρισαν τον Απόστολο Αρσάκη το καλοκαίρι τού 1872. Περιγράφοντας τη συνάντηση αυτή έγραψε: «Ενθυμούμαι ακόμη την εξαίρετην εντύπωσιν που μου έκαμεν. Ωμοίαζε καταπληκτικά με την εν τω Αρσακείω προτομήν του, με την διαφοράν ότι ήτο μια ζωηρά ολοζώντανη φυσιογνωμία γεμάτη αγαθότητα και υγείαν»[6]. Η μαρτυρία αυτή τής Μαρίας Αλεξανδρίδου αποτελεί ίσως τη μεγαλύτερη επιβράβευση για τον δημιουργό της. Ο Δ. Κόσσος απέδωσε με τόσο μεγάλη επιτυχία την αυστηρότητα, τη δύναμη αλλά και την προσωπικότητα τού μεγάλου ευεργέτη, ώστε η νεαρή απόφοιτος τού Αρσακείου τον γνώρισε από την προτομή του.

Η προτομή αυτή, τόσο γνωστή αλλά και τόσο προσφιλής σε όλες τις γενιές των Αρσακειάδων, φαίνεται ότι απεικόνιζε με μεγάλη προσέγγιση τη φυσιογνωμία τού ευεργέτη. Πολύ γρήγορα μάλιστα αναφέρονταν σε αυτήν ακόμα και οι επισκέπτες τού κτηρίου.

Η Μαρία Αλεξανδρίδου και ο Επόπτης των Σχολείων Σωτηριάδης με μαθήτριες τού Σχολείου            

Η «Εφημερίς» τεύχος Α΄, αριθμ. 131, τής Παρασκευής 8 Φεβρουαρίου 1871 περιγράφει μία από τις παραστάσεις που παρουσιάστηκε στο Αρσάκειο από τις μαθήτριες: «Εγένετο εν τη μεγάλη αιθούση τού Αρσακείου άριστα παρασκευασθείσα θεατρική εσπερίς παρουσία των Βασιλέων, των γονέων των μαθητριών, των μελών τού Διοικητικού Συμβουλίου και όλων των καθηγητών τού Αρσακείου.». Η βραδιά προκάλεσε σε όλους έντονα συναισθήματα και πολλή συγκίνηση. «Οι περισσότεροι απήλθον σχεδόν δακρύοντες. Μόνη αναίσθητος έμεινεν η μορφή τού Ευεργέτου Αρσάκη στηθείσα εκεί και εποπτεύουσα το όνειρον τού βίου του. Αλλά πόσοι παλμοί καρδίας εκινήθησαν εις μνήμην τού Ευεργέτου, τού Μεγαθύμου Ανδρός»!

Η προτομή τού Αποστόλου Αρσάκη όπως είναι σήμερα

Και τι δεν είδε αλήθεια η προτομή τού ευεργέτη! Είδε τον εορτασμό των 100 χρόνων τής Φ.Ε. που τελέστηκε μπροστά της. Είδε γιατρούς και ασθενείς ήρωες στρατιώτες τού Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, όταν το Σχολείο επιτάχθηκε και έγινε νοσοκομείο. Είδε και τους σκληρούς κατακτητές να περπατούν στους χώρους που κάποτε έπαιζαν παιδιά. Και ύστερα οι χαρές και τα γέλια ξαναγύρισαν και τα παιδιά κατέλαβαν για μία ακόμα φορά τον χώρο. Και εκείνος ήρεμος, σοβαρός και ικανοποιημένος που κατόρθωσε να βοηθήσει τις Ελληνίδες να βιώσουν τα λόγια τού Μ. Βασιλείου: «Παιδεία μόνη των κτημάτων αναφαίρετον και ζώντι και τελευτήσαντι παραμένουσα»[7], εξακολουθεί να εποπτεύει από το κεφαλόσκαλο τού Αρσακείου Ψυχικού «το όνειρον τού βίου του» να γίνεται πραγματικότητα εδώ και 188 χρόνια.

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το Αρχείο τής ΦΕ, την ανέκδοτη μελέτη «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 1836-1936» τού Στέφανου Γαλάτη, τον επετειακό τόμο «Φυσιογνωμίαι τινές Αρσακειάδων», ΣΑΦΕ 1936, δημοσιεύματα τού Τύπου τής εποχής και το δημοσίευμα τής Ελένης Πολυζοπούλου στο «Μακεδονικό Ημερολόγιο» 1967.

[1] Ο Πέτρος Κόσσος ήταν αδελφός τού γνωστού γλύπτη Ιωάννη Κόσσου.

[2] O Max von Widnmann ήταν Γερμανός γλύπτης και καθηγητής τής Ακαδημίας Καλών Τεχνών τού Μονάχου. Πολλά από τα έργα του ήταν παραγγελίες τού Λουδοβίκου Α΄ τής Βαυαρίας

[3] Ο Ι. Ολύμπιος, από το Λιτόχωρο, είχε τελειώσει τις εγκύκλιες σπουδές στο Βουκουρέστι και σπούδασε Ιατρική στο Βερολίνο και στη Χαϊδελβέργη. Το 1837 ήταν ο πρώτος που ανέλαβε τη θέση τού καθηγητή Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1856-58 ήταν πρύτανης τού Πανεπιστημίου.

[4] Μακεδονικό Ημερολόγιο 1967, σ. 334.

[5] Στη φωτογραφία δεν φαίνεται κάτι τέτοιο γιατί αποτυπώνει την αίθουσα το 1886. Μετά το 1900, όταν κτίστηκαν τα γύρω κτήρια, έγινε πλήρης συντήρηση και τού Αρσακείου Μεγάρου και τότε έγινε η μαρμαρόστρωση τού χώρου.

[6] «Φυσιογνωμίαι τινες Αρσακειάδων», επετειακό λεύκωμα για τα 100 χρόνια τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, έκδοση ΣΑΦΕ 1936.

[7] Μεγάλου Βασιλείου, «Προς τους νέους όπως αν εξ Ελληνικών ωφελοίντο λόγων».