Παρατηρώντας τις ημερομηνίες των εγγράφων δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι οι τελευταίοι που πληροφορήθηκαν επισήμως σχετικά με τη δωρεά ήταν οι εταίροι τής ΦΕ. Το γεγονός αυτό δεν οφείλεται σε αμέλεια αλλά αντίθετα στη βιασύνη την οποία επέδειξε το ΔΣ να κατοχυρώσει το συντομότερο δυνατό και παντοιοτρόπως, σε όσο το δυνατόν υψηλότερο πολιτειακό επίπεδο, την αποδοχή της δωρεάς, πριν αρχίσουν να διατυπώνονται οι αντίθετες απόψεις, οι οποίες δεν άργησαν να διατυπωθούν και να φθάσουν και στα αυτιά τού ευεργέτη
Αρσακειάδες μαθήτριες με τη διευθύντρια του Σχολείου Γιοχάνα Κλέμπε. 1886. Φωτογραφικό Αρχείο ΦΕ
Ο Αρσάκης, επειδή προαισθανόταν τι θα ακολουθούσε, είχε εξ αρχής ζητήσει το θέμα τής δωρεάς του αλλά και τής οικοδόμησης τού σχολείου να τεθεί υπό την «υψηλή εποπτεία» τής βασίλισσας Αμαλίας. Πριν συμβεί όμως αυτό, πληροφορήθηκε ότι κάποιοι διατείνονταν ότι η θέσπιση θέσεων υποτρόφων θα χρησιμοποιείτο για την εξυπηρέτηση κομματικών συμφερόντων. Δεν δίστασε λοιπόν να παρουσιαστεί στον πρόξενο της Ελλάδος στο Βουκουρέστι Γεώργιο Βοϊνέσκο και να του ζητήσει να πληροφορήσει τον κ. Δρόσο Μανσόλα, αντιπρόεδρο τής ΦΕ και γερουσιαστή, πως ο ίδιος διακόπτει κάθε σχέση με τη ΦΕ, διότι δεν επιθυμεί να γίνει κομματικό όργανο. Ανήσυχος ο Βοϊνέσκος με επιστολή του, στις 15 Ιανουαρίου 1851[1], προς τον Δρόσο Μανσόλα διεκτραγώδησε την κατάσταση και τού ζήτησε να κάνει ό,τι μπορεί για να προλάβει τα χειρότερα. Ευτυχώς ο Μανσόλας αντέδρασε εγκαίρως, μετά τη μεσολάβηση και τής Αμαλίας, γράφοντας στον ίδιο τον Αρσάκη[2] δίνοντάς του τις δέουσες εξηγήσεις για το θέμα και διαβεβαιώνοντάς τον ότι η ΦΕ ουδέποτε θα ιδιοποιείτο το δικαίωμα τού Αρσάκη για τις τρεις θέσεις υποτρόφων.
Η είσοδος τής Αγίας Αναστασίας τής Ρωμαίας που υπήρχε στο Αρσάκειο Μέγαρο. 1886. Φωτογραφικό Αρχείο ΦΕ
Ένα δεύτερο θέμα διαφωνίας που ανησύχησε τον Αρσάκη ήταν ότι είχε δοθεί προτεραιότητα στην ολοκλήρωση τής οικοδομής τού σχολείου και όχι παράλληλα και τού ναού. Το Διάταγμα με το οποίο η Αμαλία αναλάμβανε την υψηλή εποπτεία σχετικά με τη δωρεά και την οικοδόμηση τού κτηρίου είχε εκδοθεί στις 4 Ιουνίου 1851.
Ο εσωτερικός μεγάλος διάδρομος τού Αρσακείου. 1886. Φωτογραφικό Αρχείο ΦΕ
Το ίδιο χρονικό διάστημα άρχισε να συζητείται κατά πόσο θα βλάψει την Εταιρεία να δοθεί στο σχολείο το όνομα «ΑΡΣΑΚΕΙΟΝ», διότι αυτό θα αποθαρρύνει μελλοντικές δωρεές και θα γίνει αιτία να ξεχαστεί σταδιακά το όνομα «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία». Η άποψη κέρδιζε συνεχώς υποστηρικτές. Ο πρόεδρος τής ΦΕ, με βάση το καταστατικό, απευθύνθηκε στο Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως για να ζητήσει κυβερνητική συναίνεση. Η βασίλισσα Αμαλία κατάλαβε το πρόβλημα που και αποφάσισε να παρέμβει. Συστάθηκε έτσι μια 4μελής επιτροπή, αρχικά με τους Φίλιππο Ιωάννου, Κωνσταντίνο Ασώπιο, Ιωάννη Βενθύλο και Γεώργιο Χρυσοβέργη, στην οποία προστέθηκε ως 5ο μέλος ο Γεώργιος Γεννάδιος. Η επιτροπή ομοφώνως αποφάσισε ότι το παρθεναγωγείο θα πρέπει να πάρει το όνομα τού ευεργέτη, όπως άλλωστε είχε αποδεχθεί με το συμβόλαιο τής δωρεάς.
Άποψη τού Αρσακείου Μεγάρου με την προτομή τής Αθηνάς και το όνομα τού ευεργέτη
Όσο για το επιχείρημα ότι η επωνυμία «Αρσάκειον» θα εμπόδιζε μελλοντικούς δωρητές, οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι συζητήθηκε πολλά χρόνια μετά αλλά αδίκως. Συγκεκριμένα, η βασίλισσα Αμαλία το 1855 ίδρυσε το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο για την περίθαλψη των παιδιών που έμειναν ορφανά από την επιδημία τής χολέρας. Ήταν φυσικό μεγάλος αριθμός ευεργετών να ενισχύσει την προσπάθεια αυτή, με αποτέλεσμα να μειωθούν οι προσφορές προς το Αρσάκειο. Αυτό δεν εμπόδισε βέβαια την Ελένη Τοσίτσα να βοηθήσει, με δωρεά της το 1867, να κτίσει σε σχέδια τού Λύσανδρου Καυτατζόγλου το Εξωτερικό Σχολείο τής ΦΕ, που προς τιμήν της ονομάστηκε «Τοσίτσειον».
Το πρώτο Τοσίτσειο Σχολείο στη γωνία των οδών Σταδίου και Τυπογραφίας. 1886, Αρχείο ΦΕ
Πίσω από όλα όμως τα θέματα διαφωνίας με τον ευεργέτη υπέβοσκε το οικονομικό ζήτημα. Οι 250.000 δραχμές που είχε δώσει ο Αρσάκης είχαν ήδη χρησιμοποιηθεί χωρίς να έχει ολοκληρωθεί το κτήριο. Η ΦΕ ζητούσε από τον ευεργέτη να δώσει ακόμα 100.000 δρχ. Εκείνος είχε προσφερθεί να δώσει 41.000 και η Εταιρεία αναγκάστηκε, για την ολοκλήρωση τής οικοδομής, να δώσει τα υπόλοιπα χρήματα από τα χρήματα που είχε συγκεντρώσει για τη συντήρηση τού σχολείου.
Όπως φαίνεται από την επιστολή που ακολουθεί ο Αρσάκης είναι πολύ θυμωμένος για την αήθη και την εκ των υστέρων αθέτηση τής συμφωνίας εκ μέρους μερίδας των εταίρων. Το θέμα θα είχε πολύ κακή έκβαση αν δεν είχε μεσολαβήσει η βασίλισσα Αμαλία και ο πρόεδρος τής ΦΕ Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος.
ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΑΡΣΑΚΗ
Από Καραϊπανίου[3] παρά Γιουργέβη[4] τη 2 Ιουλίου 1852
Προς τους Κυρίους Θ. Φαρμακίδην[5] και Α. Χατζόπουλον.[6]
Εις Αθήνας
Κύριοι.
Και πριν έτι λάβω τας υμετέρας από 9 και 10 Ιουνίου επιστολάς, εγνώριζα παρ’ άλλων αυτόθι φίλων μου τα περί την οικοδομήν τού Παρθεναγωγείου διατρέξαντα οικτρά όλως και παράνομα[7]. Το Συμβούλιον δεν ενεθυμήθη βέβαια ότι η Εταιρεία την οποία αυτό αντιπροσωπεύει έχει μόνον την χρήσιν τού κτιρίου τούτου, ότι η κυριότης ανήκει εις εμέ ανεξαιρέτως, ότι εγώ παρεχώρησα αυτώ την χρήσιν επί συμφωνίαις ρητώς και επισήμως αναγνωρισμέναις και ότι η μικροτάτη τού Συμβουλίου παρά τας συμφωνίας ταύτας παρεκτροπή συνεφέλκει κατά Νόμους την αναίρεσιν ριζηδόν όλης τής συνθήκης και επομένως απαλλάσσουσά με πάσης προς την Εταιρείαν υποχρεώσεως, με αφίνει κύριον να δώσω εις το κτήμα μου οποιονδήποτε άλλον προσδιορισμόν θελήσω͘[8]· ελπίζω να μην καταντήσωμεν εκεί και διά τούτο παρακαλώ υμάς, κύριοι, να κάμητε τας παρατηρήσεις αυτάς εις το Συμβούλιον με τον πλέον σοβαρόν τρόπον και να το προσκαλέσητε επ’ ονόματί μου να εμμείνη απαρασαλεύτως εις όσους εν τω δωρητηρίω γράμματί μου έστησα τής πράξεως ταύτης όρους και ως προς το σχέδιον τής οικοδομής τού τε κτιρίου εν γένει και τού Ναού ως και προς το ποσόν τής δαπάνης, μη πειθομένου δε απαιτώ να επικαλεσθήτε την συνδρομήν τής Α.Μ. τής Σεβαστής ημών Βασιλίσσης, εις τής οποίας την ιδιαιτέραν προστασίαν, καθώς βέβαια ενθυμείσθε, εν προαισθήσει τοιούτων αηδιών, έστησα την συντήρησιν των δικαιωμάτων μου[9].
Η εξοχική κατοικία τού Αρσάκη στο Παραϊπάνι,(σήμερα Βεντέα). Σε αυτό το οίκημα σήμερα στεγάζεται το Δημαρχείο τής πόλης.
Επιφορτίζω δε Υμάς με τούτο, καθότι εγώ θεωρώ την παραίτησήν σας άτακτον και ανύπαρκτον, εν όσω δεν την κοινοποιήσητε επισήμως εις εμέ, καθότι είσθε ιδικοί μου και ουχί τού Συμβουλίου[10] αντιπρόσωποι και εν όσω εγώ δεν διορίσω άλλους ανθ’ υμών, διότι καθώς απ’ αρχής έτσι και τουντεύθεν η θέλησίς μου ήτον και είναι να μην αφίσω τα δίκαιά μου εις το έλεος τού Συμβουλίου, αλλά να έχω διορισμένους αυτόθι τους παριστώντας και υποστηρίζοντας αυτά. Έως ότου δεν με βεβαιώσετε ότι διελύθη αυτή η διαφορά συμφώνως με τας εν τω δωρητηρίω γράμματί μου κτηθείσας και επισήμως δοκιμασθείσας βάσεις, μήτε εγ, εντεύθεν θέλω στείλει άλλα χρήματα και παρ’ υμών απαιτώ να παύσητε πλέον δίδοντες όσα έχετε εις χείρας ιδικά μου εκ των προαποσταλέντων, να δημοσιεύσητε δε την αιτίαν τής πράξεως ταύτης, διά να γνωρισθή πόθεν προέρχεται. Αν ζώντος έτι εμού γίνωνται τοιαύται παραβιάσεις τού καταστήματός μου, τι πρέπει να ελπίζω και ποια μέτρα δεν πρέπει να λάβω διά το μέλλον; Οποίον μάθημα τούτο δι’ όλους όσοι ποτ’ αν μελετήσουν ακόμη τι καλόν υπέρ τής Ελλάδος;
Παρακαλώ, Κύριοι, να δεχθήτε την διαβεβαίωσιν τής διακεκριμένης προς υμάς υπολήψεως.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ
Προσπάθειες επίλυσης τής διαφοράς
Στο θέμα τής οικονομικής διαφοράς τού Αρσάκη με τη ΦΕ δόθηκε μια σοφή λύση. Η Φ.Ε. πλήρωσε τα χρήματα που έλειπαν από αυτά που είχε για τη συντήρηση τού κτηρίου. Η επιτροπή που είχε ορίσει το Υπουργείο αποφάσισε ότι το σχολείο πρέπει, με βάση τη συμφωνία, να ονομαστεί «Αρσάκειο». [Η σύσταση τής επιτροπής έγινε βάσει τού εγγράφου αρ. 1811/21 Φεβρουαρίου 1853] Το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως έστειλε προς το επί τού Βασιλικού οίκου και των Εξωτερικών έγγραφο στο οποίο φαίνεται η ευμενής διάθεσή του απέναντι στον Αρσάκη.
Άποψη τού Αρσακείου Μεγάρου ως έχει σήμερα.
«Την ανωτέρω τής Κυβερνήσεως ευμενή προς τον κ. Αρσάκην διάθεσιν θέλετε προσκαλέσει, αν εγκρίνητε, τον εν Βουκουρεστίω Γενικόν Πρόξενον τής Αυτού Μεγαλειότητος [τον Γεώργιον Βοϊνέσκο] να κοινοποιήσει προς τον κ. Αρσάκην και να τον προτρέψη, διά τής διακρινούσης αυτόν επιδεξιότητος, ίνα αναδεχθή να πληρώση το περιπλέον τού υπ’ αυτού διαγεγραμμένου όρου των 250.000 δρχ. δαπανηθέν ποσόν προς τελείαν αποπεράτωσιν τής οικοδομής, διά να μείνωσι ούτω ανέπαφα τα προς συντήρησιν τού ειρημένου Παρθεναγωγείου προσδιορισθέντα κεφάλαια τής Εταιρείας και χρησιμεύσωσι κατά τον προορισμόν των προς συντήρησιν αυτής, ούτος δε δικαίως να ονομασθή τέλειος κτίτωρ τού ειρημένου οικοδομήματος.»
Ο Αρσάκης τελικά έδωσε τα χρήματα αλλά ο θυμός του δεν πέρασε. Το καλοκαίρι τού 1853 είχε σχεδόν ολοκληρωθεί ο ναός τής Αγίας Αναστασίας και ο πρόεδρος τής ΦΕ Αλεξ. Μαυροκορδάτος παρακάλεσε με επιστολή του τον ευεργέτη να παραστεί στην τελετή που είχε προγραμματιστεί για τις 29 Οκτωβρίου 1853.
«Παραβλέψατε τας παρεξηγήσεις τού παρελθόντος. Σας παρακαλούμε να έρθετε.» [το ΔΣ τής ΦΕ προς τον Απόστολον Αρσάκην, αρ. 3811/5703, Αθήνα, 28 Αυγούστου 1853, Α Archivele Nationale, Βουκουρέστι].
Ο Αρσάκης δεν ήρθε στην Ελλάδα ούτε τότε. Προφασίστηκε λόγους υγείας [οι Αγγλογάλλοι είχαν αποκλείσει τον Πειραιά και υπήρχαν κρούσματα χολέρας. Η επιδημία σύντομα μεταδόθηκε στην Αθήνα]. Ο Αρσάκης όμως την ίδια περίοδο πήγε στη Γαλλία.
Το εσωτερικό τού ναού τής Αγίας Αναστασίας τής Ρωμαίας. 1886. Φωτογραφικό Αρχείο ΦΕ
Ο Μαυροκορδάτος πάντως δεν εγκατέλειψε την προσπάθεια να μεταπείσει τον Αρσάκη. Με επιστολή του, που σώζεται στα Archivele Nationale στο Βουκουρέστι [αρ. 4003, Aθήνα, 7 Ιανουαρίου 1855], του γράφει μεταξύ άλλων:
«Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, μηδέποτε παραιτηθείσα τής ελπίδος τής υμετέρας ενταύθα παρουσίας, ανέβαλε την εγκαινίασιν τού Ιερού Ναού, όπως αύτη τελεσθή μετά την υμετέραν αισίαν άφιξιν. Έχοντες όμως υπ’ όψιν την τελευταίαν υμών παραγγελίαν δι’ ής προτρεπόμεθα να μην αναβάλωμεν πλέον την ειρημένην τελετήν και χρήσιν τού Ιερού Ναού […] χρέος ημών εκρίναμεν να σας ερωτήσωμεν εάν δυνάμεθα μετά την προσεχή Άνοιξιν να ελπίζωμεν εις την υμετέραν ενταύθα παρουσίαν ή εάν πρέπη εντός τής Μεγάλης Τεσσαρακοστής να γίνη η ιερά τελετή, ώστε κατά τας εορτάς των δεσποτικών παθών και τού Πάσχα να μη μένη αδιακόπως ο Ιερός Ναός άχρωμος. Ευχόμεθα εξ όλης τής καρδίας η απάντησις υμών να μη είναι εναντία των πολυχρόνων ημών ελπίδων.»
Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ
φιλόλογος ‒ ιστορικός
- Το κείμενο βασίστηκε σε στοιχεία από το Αρχείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, τα Πρακτικά τού ΔΣ τής ΦΕ, το βιβλίο «Μνήμη Αποστόλου Αρσάκη, επί τη εκατονταετηρίδι από τής τελευτής του» τού Γ.Α. Παπαδημητρίου, Βιβλιοθήκη τής ΦΕ, 1975, το βιβλίο τού Δημ. Μιχαλόπουλου «Αρσάκης», Κάκτος 2005, το βιβλίο «Κείμενα τού Απόστολου Αρσάκη», Η Εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, 2016.
[1] Archivele Nationale, Βουκουρέστι.
[2] Αrchivele Nationale, Βουκουρέστι, 526 Δρ. Μανσόλας προς Α. Αρσάκη αρ. 3267/5057.
[3] Καραϊπάνι ή Παραϊπάνι είναι χωριό που βρίσκεται στον νότο τής Ρουμανίας κοντά στον Δούναβη και σήμερα ονομάζεται Βεντέα. Εκεί βρίσκονταν τα κτήματα τού Αρσάκη, η εξοχική του κατοικία, αλλά και ο ναός τού Αγίου Παντελεήμονος τον οποίο είχε ανεγείρει ο ίδιος στη μνήμη τού γυιου του Γεωργίου. Μετά τον θάνατο τού Αρσάκη το χωριό πήρε το όνομά του (Arsache), ενώ το καθεστώς που ακολούθησε τού έδωσε όνομα Βεντέα.
[4] Γιουργιέβη ή αλλιώς Γιούργεβο είναι η εξελληνισμένη, κατά τη συνήθεια τής εποχής, ονομασία τής ρουμανικής πόλεως Giurgu στη νότια Ρουμανία.
[5] Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784-1860) ήταν διδάσκαλος τού Γένους, από τους κορυφαίους Νεοέλληνες διαφωτιστές, αγωνιστής τής Ελληνικής Επανάστασης, λόγιος, κληρικός και πρωτοπόρος εφημεριδογράφος. Η φιλία του με τον Αρσάκη κρατούσε από τα χρόνια που και οι δύο, νέοι τότε, ζούσαν στη Βιέννη και δραστηριοποιούνταν στο πλαίσιο τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ήταν εκφραστής των ιδεών τού Αδαμάντιου Κοραή.
[6] Ανέστης Χατζόπουλος. Ευγενέστατος άρχων Σερδάρης (Χριστιανός οπλοφόρος κατά τα χρόνια τής τουρκοκρατίας που υπηρετούσε ως φύλακας στα όρια τού Άθω). Ήταν μέλος τού Ιερού Λόχου και υπήρξε φίλος και αντιπρόσωπος τού Αποστόλου Αρσάκη στην Αθήνα επί 9 χρόνια. Ήταν εταίρος τής ΦΕ από το 1844.
[7] Εδώ ο Αρσάκης αναφέρεται στις διάφορες αντιρρήσεις που διατύπωσαν άκομψα κάποιοι από τους εταίρους τής ΦΕ σχετικά με τον όρο που έθεσε να προτείνει κατ’ έτος 3 υπότροφες, τη μη ολοκλήρωση τής κατασκευής τού ναού παράλληλα με το σχολικό κτήριο, αλλά και για το αν η επιγραφή «Αρσάκειο» επικρατήσει τού όρου Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, ο τελευταίος θα ξεχαστεί σύντομα αφού θα επικρατήσει η νέα ονομασία.
[8] Ο Αρσάκης έχει θυμώσει πολύ και απευθύνεται στους 2 φίλους του με σκληρή γλώσσα, υπενθυμίζοντάς τους ότι εκείνος είναι ο ιδιοκτήτης τού κτηρίου. Προφανώς περίμενε οι εκπρόσωποί του να υποστηρίξουν τα ίδια στο Συμβούλιο.
[9] Ο Αρσάκης ζητεί τη βοήθεια τής βασίλισσας Αμαλίας για να τηρήσει το ΔΣ τής ΦΕ τους όρους τής συμφωνίας τους. Είναι γεγονός ότι ο θυμός του ήταν δίκαιος και η παρατήρησή του εύστοχη.
[10] Προφανώς τα μέλη που είχαν διοριστεί στην επιτροπή παραιτήθηκαν από το ΔΣ θεωρώντας προσβολή το αντικείμενο τής συζήτησης. Ο Αρσάκης όμως, πολύ σωστά, τους γράφει ότι δεν έπρεπε να υποβάλουν την παραίτησή τους προς το ΔΣ αλλά σε εκείνον, ο οποίος όμως δεν δέχεται τις παραιτήσεις του.
