Καλλιρρόη Σιγανού-Παρρέν και η «Εφημερίς των Κυριών»*

Ένα από τα πλέον φωτισμένα μυαλά τού τόπου μας, η πρώτη Ελληνίδα δημοσιογράφος, η εκπληκτική πρωτοπόρος και τολμηρή αγωνίστρια για τα δικαιώματα των Ελληνίδων, η «μεγάλη μορφή τού υγιούς φεμινισμού» όπως την αποκάλεσε ο Ξενόπουλος, ήταν απόφοιτος τού Αρσακείου.

Η Καλλιρρόη Σιγανού γεννήθηκε το 1861 στα Πλατάνια Αμαρίου τής επαρχίας Ρεθύμνου. Ο πατέρας της Στυλιανός Σιγανός, έναν χρόνο μετά την επανάσταση τού 1866 εγκατέστησε την οικογένειά του στον Πειραιά και επέστρεψε στην Κρήτη να συνεχίσει τον αγώνα. Αργότερα ήρθε και ο ίδιος στον Πειραιά και έγινε πρόεδρος τής επιτροπής Κρητών προσφύγων στην Αθήνα.

Η Καλλιρρόη φοίτησε αρχικά στη σχολή «Σουρμελή» και στη «Γαλλική Σχολή Καλογραιών» στον Πειραιά. Το 1878 αποφοίτησε από το Αρσάκειο με βαθμό «άριστα». Όπως συνέβαινε με τις περισσότερες δασκάλες την εποχή εκείνη, μόλις πήρε το πτυχίο της πήγε στην Οδησσό για να διευθύνει το Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο τής Ελληνικής Κοινότητας και αργότερα στην Αδριανούπολη όπου εργάστηκε ως διευθύντρια στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο. Ο γάμος της με τον Κωνσταντινοπολίτη δημοσιογράφο Ιωάννη Παρρέν, μετέπειτα ιδρυτή και διευθυντή τού Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων, τη βοήθησε να γνωρίσει τον κόσμο τής δημοσιογραφίας και τής συγγραφής.

Ευφυής και διορατική, γρήγορα συνειδητοποίησε την άνιση μεταχείριση που η ελληνική κοινωνία τής εποχής επεφύλασσε στις γυναίκες και αποφάσισε να διεκδικήσει ίσες ευκαιρίες συμμετοχής των γυναικών στην εκπαίδευση αλλά και την πολιτική ζωή τής χώρας. Αγωνίστηκε κατά τής αμάθειας και των προλήψεων, εκφράζοντας έναν «υγιή φεμινισμό» που ζητούσε ισοτιμία των δύο φύλων και όχι αναστροφή των ρόλων. Δεν αμφισβήτησε τον ρόλο τής οικογένειας, όμως αγωνίστηκε για να έχουν οι γυναίκες δικαίωμα στη μόρφωση, αλλά και στο να μπορούν να χρησιμοποιούν επαγγελματικά τη μόρφωσή τους. Η επιτυχία της έγκειται στο ότι δεν αμφισβήτησε την επικρατούσα τότε άποψη τής γυναικείας φύσης, αλλά εν ονόματι τής γυναικείας φύσης διεκδίκησε την άρση τού κοινωνικού αποκλεισμού των γυναικών.

Η Καλλιρρόη Παρέν σε νεαρά ηλικία

Η άριστη γνώση τής ελληνικής γλώσσας, η έμφυτη δύναμη τής πένας και τού λόγου της βοήθησαν στη διάδοση των αντιλήψεών της που έρχονταν σε μεγάλη αντίθεση με τις απόψεις και τις πεποιθήσεις τής εποχής. Είναι γεγονός ότι «Η εκπαίδευσις των κορασίων», ακόμα και για τους ένθερμους υποστηρικτές της, αποτελούσε ένα ακόμα εχέγγυο ότι η νέα γυναίκα θα γινόταν καλύτερη μητέρα και σύζυγος. Το επάγγελμα τής δασκάλας ήταν το μόνο κοινωνικά αποδεκτό, λόγω των ιστορικών συγκυριών που αντιμετώπιζε το έθνος. Λίγοι όμως ήταν αυτοί που αντιλήφθηκαν ότι όταν παρέχεις παιδεία δεν έχεις τη δυνατότητα να ελέγξεις ή να περιορίσεις το πού και πώς θα τη χρησιμοποιήσει ο δέκτης. Έτσι, όταν η Καλλιρρόη Παρρέν άρχισε να διατυπώνει τις απόψεις της, και μάλιστα γραπτώς, ενέπνευσε αυτοπεποίθηση όχι μόνο στις γυναίκες, αλλά κατάφερε να μεταβάλουν τις απόψεις τους πολλοί άνδρες και να εμπιστευτούν τις γυναικείες ικανότητες.

Η «Εφημερίς των Κυριών», την οποία άρχισε να εκδίδει το 1887, διευθυνόταν από την ίδια και ήταν στελεχωμένη αποκλειστικά από γυναίκες. Η έκδοσή της ανά δεκαπενθήμερο σταμάτησε το 1918, όταν η ίδια εξορίστηκε στην Ύδρα για τα φρονήματά της, όπως απαιτούσαν οι ταραγμένοι καιροί. Οι θέσεις και οι δράσεις τής Παρρέν καθορίστηκαν από την πίστη της ότι η πνευματική και η πολιτική χειραφέτηση και η ισοτιμία των γυναικών ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την εξασφάλιση γι’ αυτές παιδείας και εργασίας. Ο αγώνας της βασιζόταν στην αποδοχή τού παραδοσιακού ρόλου τής γυναίκας και την διεκδίκηση περισσοτέρων δικαιωμάτων γι’ αυτήν, ώστε να αντεπεξέρχεται καλύτερα στο έργο της. Αυτή η αποδοχή τού παραδοσιακού ρόλου τής έδινε την ευχέρεια να γίνεται δεκτή από τους διοικούντες, ακόμα και όταν αυτοί δεν ήταν έτοιμοι να δεχτούν όλα τα αιτήματά της.

Η «Εφημερίς των Κυριών», την οποία εξέδιδε η Καλλιρρόη Παρρέν, στόχευε να φέρει στην Ελλάδα τους φεμινιστικούς προβληματισμούς για τα δικαιώματα των γυναικών.

Απόδειξη τού σεβασμού της στον παραδοσιακό ρόλο των γυναικών είναι το γεγονός ότι στο μηνιαίο παράρτημα τής «Εφημερίδας των Κυριών», με τον τίτλο «Οικιακή Εφημερίς», έδινε πρακτικές οδηγίες κοπτικής, ραπτικής, μαγειρικής, υγιεινής διατροφής, οικιακής οικονομίας, καλής συμπεριφοράς και εθιμοτυπίας. Παρ’ όλα αυτά οι ιδέες της θεωρήθηκαν ριζοσπαστικές, γιατί προέβαλε το δικαίωμα τής γυναίκας να χρησιμοποιεί τις γνώση της για βιοπορισμό, ασκώντας συγκεκριμένο επάγγελμα.

Οι απόψεις της ξεσήκωσαν από την πρώτη στιγμή θυελλώδεις αντιδράσεις. «Θα την συντρίψω διότι μαστροπεύει τας γυναίκας. Έχω και μάννα και αδελφήν άγαμον» δήλωνε ο διευθυντής τής εφημερίδας «Επιθεώρησις». «Αι γυναίκες είναι πετεινόμυαλαι και ελαφραί. Δεν αξίζει τον κόπον να ασχοληθώμεν» έγραφε ο διευθυντής τής «Ακροπόλεως». Υπήρχαν βέβαια και φανατικοί υποστηρικτές των θέσεών της. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος έγραψε γι’ αυτήν: «Η συντροφιά σου είναι πολύτιμη. Το ήθος σου, η τόλμη σου και η γραφή σου θαύμα. Εύγε σου, δέσποινα τής φιλαλληλίας και τής προόδου. Στηρίζω τους αγώνες σου, των γυναικών τους αγώνες με όλη μου τη δύναμη», ενώ ο Βλάσσης Γαβριηλίδης τηνθεωρούσε «κοινωνική δύναμη για την αλλαγή του καθεστώτος σχετικά με τη θέση τής γυναίκας στην ελληνική κοινωνία».

Πορτρέτο τής Καλλιρρόης Παρέν

Ούτε το Σχολείο από το οποίο αποφοίτησε ξέφυγε από το κριτικό της πνεύμα. Με άρθρο της στην «Εφημερίδα των Κυριών» βάλλει κατά τού Αρσακείου διαμαρτυρόμενη για το ότι οι υποψήφιες δασκάλες διδάσκονταν πολλά αντικείμενα άχρηστα γι’ αυτές και για την άσκηση τού επαγγέλματός τους. Η Παρρέν πίστευε ότι «Το σχολείον είναι η οδός δι’ ης η κόρη προπαρασκευαζομένη εις τας πραγματικότητας τού βίου εισάγεται εν τη κοινωνία» (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β΄, αρ. 65, 5 Ιουνίου 1891). Από το οξυδερκές πνεύμα της δεν ξέφυγε το γεγονός ότι μαζί με τις υποψήφιες δασκάλες στο Αρσάκειο φοιτούσαν και άλλες μαθήτριες που επιδίωκαν γενικότερη μόρφωση. Οι δύο αυτές κατηγορίες μαθητριών παρακολουθούσαν το ίδιο ακριβώς πρόγραμμα μαθημάτων, εκτός από τη θεωρία και την εφαρμογή τής Αλληλοδιδακτικής Μεθόδου, που έπρεπε να διδάσκεται το τελευταίο εξάμηνο των σπουδών. Αυτό συνέβαινε γιατί η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία δεν είχε προχωρήσει στον διαχωρισμό τού Ανώτατου Παρθεναγωγείου, στο οποίο διδάσκονταν όσα μαθήματα πρέπει να γνωρίζει «ένα κοράσιον μέλλον να ζήση εν τη κοινωνία» (δηλαδή όσες κοπέλες ήθελαν να έχουν ένα ακόμα προσόν για έναν καλό γάμο), από το Διδασκαλείο, στο οποίο θα φοιτούσαν οι μέλλουσες δασκάλες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα στο πρόγραμμα των διδασκομένων μαθημάτων να περιλαμβάνονται τα λεγόμενα διακοσμητικά μαθήματα, όπως καλλιγραφία, ιχνογραφία, σκιαγραφία, χειροτεχνήματα, οργανική μουσική, χορός, ενώ στην τελευταία τάξη τού Διδασκαλείου δεν διδάσκονταν αριθμητική και γεωμετρία διότι θεωρούνταν ακατάλληλα για τη φύση των γυναικών.

Είναι αλήθεια ότι ο διττός σκοπός τού Σχολείου και οι δυσκολίες που παρουσίαζε η πραγμάτωσή του είχε απασχολήσει αρκετά τους εταίρους τής ΦΕ και προκάλεσε σωρεία αντιρρήσεων. Και δεν ήταν λίγοι (μεταξύ αυτών και ο Γ. Γεννάδιος από το 1850) που είχαν εγκαίρως επισημάνει αυτή τη δυσκολία. Η δίκαιη αντίδραση τής «Εφημερίδας των Κυριών» ήρθε να προστεθεί στις παρατηρήσεις πολλών εταίρων. Ο διαχωρισμός των δύο Σχολείων πραγματοποιήθηκε τελικά το 1881 με νόμο τού κράτους. Τότε ήταν που προστέθησαν και τα μαθήματα της «Εμπειρικής Ψυχολογίας μετά στοιχειώδους Λογικής», «Παιδαγωγική» και «Διδακτική και Μεθοδική μετ’ ασκήσεων».

Εξάλλου μέσα από την «Εφημερίδα των Κυριών» η ίδια και πολλές άλλες Αρσακειάδες ζητούσαν να μη διορίζονται στα Σχολεία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας ξένες διευθύντριες. Το ΔΣ πήρε το μήνυμα και το 1898 εμπιστεύθηκε στη γνωστή τότε παιδαγωγό Καλλιόπη Κεχαγιά τη θέση τού Επόπτου των Σχολείων. Άλλωστε η τελευταία ξένη διευθύντρια τού Αρσακείου ήταν η Γιοχάνα Κλέμπε, που ήταν διευθύντρια κατά τον εορτασμό τής πεντηκονταετηρίδας τής ΦΕ.

Η Καλλιρρόη Παρρέν αγωνίστηκε για τη δυνατότητα φοίτησης των Ελληνίδων στη μέση εκπαίδευση, ώστε να διεκδικήσουν έτσι «επί ίσοις όροις» την είσοδό τους στα πανεπιστήμια. Διεκδίκησε ακόμη επαγγελματική εκπαίδευση για τις γυναίκες. Το 1892 με επιστολή της προς τον πρωθυπουργό τής χώρας Χαρίλαο Τρικούπη, την οποία υπέγραφαν 2.850 Ελληνίδες, ζητούσε την ίδρυση δημοσίων λυκείων θηλέων και Πρακτική και Καλλιτεχνική Σχολή «διά να μαθαίνουν αι πτωχαί κόραι γυναικείας τέχνας και επαγγέλματα». Τελικά μόλις το 1890 ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης επέτρεψε τη φοίτηση γυναικών στο Πανεπιστήμιο και το Πολυτεχνείο, αφού το μέτρο είχε γενικευθεί στην Ευρώπη.

 «Είμαι ευτυχής και πλέον μπορώ να αναπαυθώ εφ’ όσον αισθάνομαι ότι αφήνω μίαν ανθηράν βλάστησιν τής σποράς την οποίαν εμείς αι ολίγοι πρωτοπόροι εσπείραμεν εις την άγονον και πετρώδη γην και είμαι βεβαία ότι από εσάς θα δημιουργηθεί η τέλεια γυναίκα τής αύριον». Καλλιρρόη Παρρέν

Ήταν επίσης η πρώτη που κίνησε το θέμα τής παραχώρησης δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες ήδη από το 1890, που όμως δεν δέχτηκαν ούτε ο Βενιζέλος ούτε ο Παπαναστασίου, αφού είναι γνωστό ότι στην Ελλάδα οι γυναίκες απέκτησαν δικαίωμα ψήφου το 1952. Με τους αγώνες της όμως η Παρρέν κατάφερε να κατοχυρωθεί νομικά η μείωση των ωρών εργασίας, καθώς και η αύξηση τού ημερομισθίου για τις γυναίκες, αλλά και η αναγνώριση τής προσφοράς τής γυναίκας στην οικογένεια ως νοικοκυράς, συντρόφου, μητέρας και παιδαγωγού.

Το έργο της ήταν ποικίλο και πολυεπίπεδο. Επειδή εκείνη την εποχή ο μόνος χώρος στον οποίο μπορούσαν να δραστηριοποιηθούν οι γυναίκες ήταν η φιλανθρωπία, ίδρυσε ευαγή ιδρύματα σε συνεργασία με άλλες αξιόλογες κυρίες. Έτσι, το 1890 ίδρυσε τη «Σχολή τής Κυριακής, απόρων γυναικών και κορασίων», όπου πολλές εργάτριες και υπηρέτριες μάθαιναν γραφή και ανάγνωση. Η βασίλισσα Όλγα έθεσε τη σχολή υπό την αιγίδα της. Το 1895 ίδρυσε το «Άσυλο τής Αγίας Αικατερίνης» για την προστασία των ανύπαντρων μητέρων. Το 1896, μαζί με τη Ναταλία Σούτσου, ίδρυσε το «Άσυλο Ανιάτων Γυναικών» και την «Ένωση των Ελληνίδων» υπό τη διεύθυνση τής Αικατερίνης Λασκαρίδου. Το 1898 ίδρυσε τον «Πατριωτικό Σύνδεσμο», το γνωστό μέχρι των ημερών μας ΠΙΚΠΑ. Το 1900 ίδρυσε τη Σχολή Επαγγελματικής Οικοκυρικής αλλά και Σχολή Νοσηλείας. Η αναγκαιότητα αυτής τής σχολής έγινε καταφανής κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, όταν οι Ελληνίδες νοσοκόμες προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στο πολεμικό μέτωπο. Εξάλλου, βλέποντας τη μανία μίμησης ξένων προτύπων, σκέφτηκε πως ο καλύτερος τρόπος για τη διατήρηση τής ελληνικής ταυτότητας ήταν η διαφύλαξη τής ελληνικής παράδοσης και η καταγραφή των εθίμων. Έτσι το 1911 ίδρυσε το «Λύκειο των Ελληνίδων», το οποίο κατά την περίοδο των Βαλκανικών πολέμων ξεκίνησε την καταγραφή, τη διδασκαλία και την παρουσίαση των παραδοσιακών ελληνικών χορών.

Το πάθος της για την αναγέννηση και τη διατήρηση των ελληνικών εθίμων και παραδόσεων την οδήγησε το 1911 στην ίδρυση τού Λυκείου των Ελληνίδων. Στη φωτογραφία η Καλλιρρόη Παρρέν με τις κυρίες τού Λυκείου των Ελληνίδων.

Πλούσιο είναι όμως και το συγγραφικό της έργο. Η τρίτομη «Ιστορία τής γυναικός» (1889), «Η ζωή ενός έτους, επιστολαί Αθηναίας προς Παρισινήν» (1898), «Η χειραφετημένη» (1900), που δημοσιεύτηκε και στη “Journal de debats” (1900), «Το νέον συμβόλαιον» (1902), που δημοσιεύθηκε και στη “Revue Litteraire”, το τρίπρακτο θεατρικό δράμα που ανέβηκε το 1907 από τη Μαρίκα Κοτοπούλη κ.ά.

Η σχέση τού Αρσακείου και τού Λυκείου των Ελληνίδων ήταν στενή. Όχι μόνο η Παρρέν αλλά και η Άννα Τριανταφυλλίδου, η οποία τη διαδέχτηκε στην προεδρία τού Λυκείου, ήταν Αρσακειάδες. Το 1936 συνέπεσε ο εορτασμός των 100 χρόνων τού Αρσακείου και των 25 χρόνων τού Λυκείου των Ελληνίδων. Από τα Αρχεία τής ΦΕ μαθαίνουμε ότι την Παρασκευή 29 Οκτωβρίου 1936, δεύτερη ημέρα του εορτασμού των 100 χρόνων τής ΦΕ που πραγματοποιήθηκε στο Αρσάκειο Ψυχικού, ο ΣΑΦΕ με τη σύμπραξη τού Λυκείου των Ελληνίδων, τού οποίου πάρα πολλά μέλη ήταν Αρσακειάδες, οργάνωσε γιορτή στο θέατρο τού Αρσακείου. Σ’ αυτήν 17 Αρσακειάδες από όλα τα μέρη τής Ελλάδος αλλά και από το εξωτερικό μίλησαν για το Σχολείο τους. Κατά τη διάρκεια των ομιλιών εμφανίζονταν στη σκηνή τού θεάτρου μαθήτριες που φορούσαν τοπικές παραδοσιακές στολές από την περιοχή που εκπροσωπούσε η κάθε ομιλήτρια, τις οποίες είχε παραχωρήσει το Λύκειο των Ελληνίδων. Στο Αρχείο τής ΦΕ σώζονται ακόμα τα μικρά σημαιάκια με τη γαλανόλευκη πάνω στα οποία αναγράφεται το όνομα τής περιοχής από την οποία προερχόταν η ομιλήτρια. Πολύτιμο δώρο προς τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία αποτελεί και σειρά παραδοσιακών ενδυμασιών που προσέφερε το Λύκειο των Ελληνίδων στο Αρσάκειο Ψυχικού και στο Τοσίτσειο.

Η Καλλιρρόη Παρρέν απεβίωσε στις 16 Ιανουαρίου 1940. Η προσφορά της στην Ελλάδα τιμήθηκε πολλαπλώς. Της απενεμήθη ο «Χρυσούς Σταυρός τού Τάγματος» από τον βασιλέα Γεώργιο τον Β΄. Βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Το 1992 ο Δήμος Αθηναίων τοποθέτησε την προτομή της στο Α΄ Νεκροταφείο. Η ίδια, κατά τον εορτασμό των 25 χρόνων τού Λυκείου των Ελληνίδων είπε: «Είμαι ευτυχής και ήσυχη. Πλέον μπορώ να αναπαυθώ, εφ’ όσον αισθάνομαι ότι αφήνω μίαν ανθηράν βλάστησιν της σποράς την οποίαν εμείς, αι ολίγαι πρωτοπόροι, εσπείραμε εις την τότε άγονον και πετρώδη γην και είμαι βεβαία ότι από σας, καλαί μου συνεργάτιδες, θα δημιουργηθεί η τέλεια γυναίκα της αύριον.».

Ο Δήμος Αθηναίων τίμησε την Καλλιρρόη Παρρέν τοποθετώντας  προτομή της στο Α΄ νεκροταφείο.

Η Ελληνίδα σήμερα απολαμβάνει δικαιώματα αυτονόητα στις μέρες μας, για τα οποία όμως εκείνη και κάποιες άλλες κυρίες αγωνίστηκαν περί τα τέλη τού 19ου αιώνα. Οι στίχοι που της αφιέρωσε ο Κωστής Παλαμάς θα αποτελούν πάντα δίκαιη αναγνώριση τού έργου της.

«Χαίρε γυναίκα εσύ, Αθηνά, Μαρία, Ελένη, Εύα.
Να η ώρα σου. Τα ωραία φτερά δοκίμασε κι ανέβα.
Και καθώς είσαι ανάλαφρη και πια δεν είσαι σκλάβα
Προς τη μελλούμενη Άγια γη πρωτύτερα εσύ τράβα
Κι ετοίμασε τη νέα ζωή, μιας νέας χαράς υφάντρα
Κι ύστερα αγκάλιασε, ύψωσε και φέρε εκεί τον άνδρα».

•  Το κείμενο βασίζεται σε πληροφορίες από το Λεύκωμα των 160 χρόνων της Φ.Ε., τη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τη Wikipedia και άρθρα από τον καθημερινό τύπο.

Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός