Το Αρσάκειο Πατρών κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο

Η Δευτέρα 28 Οκτωβρίου 1940 είναι μία ημέρα που έχει χαραχτεί ανεξίτηλα στη μνήμη των Ελλήνων. Σηματοδοτεί την αναγκαστική είσοδο τής Ελλάδας στον Β΄ Μεγάλο πόλεμο, αφού η φασιστική Ιταλία, ακολουθώντας τη ναζιστική Γερμανία η οποία είχε επιβληθεί σε Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, εισέβαλε στην Αλβανία και επιτέθηκε στην Ελλάδα, θέλοντας να εδραιώσει την κυριαρχία της στα Βαλκάνια. Πίστευε ότι μόνο έτσι θα είχε προνομιακή θέση στον έλεγχο τής Βόρειας Αφρικής, τής Μέσης Ανατολής και των πετρελαίων της.

Παρά την αναστάτωση που προκάλεσε σε όλους ο τορπιλισμός τής Έλλης στην Τήνο, οι Έλληνες ήλπιζαν ότι ο πόλεμος δεν θα χτυπούσε την πόρτα τους. Όσοι όμως ήταν σε θέση να γνωρίζουν κάτι παραπάνω ήταν καταφανώς ανήσυχοι.

Το σχέδιο τού Αναστάσιου Μεταξά για το Αρσάκειο Πατρών (από το Αρχείο τής Φ.Ε.)

Στην πόλη των Πατρών η ζωή συνεχιζόταν στους κανονικούς της ρυθμούς, αν και τα νέα από την Ευρώπη δεν ήταν καλά. Οι καθηγητές και οι μαθήτριες τού Αρσακείου Πατρών ήταν χαρούμενοι, αφού μετά από πολλά χρόνια την Τρίτη 21 Οκτωβρίου 1940 είχε ολοκληρωθεί η εγκατάσταση των μαθητριών στο νέο επιβλητικό κτήριο τού Αρσακείου που ο Δήμος Πατρέων είχε κτίσει σε σχέδια τού αρχιτέκτονα Αναστασίου Μεταξά. Οι εργασίες για την ανέγερση τού κτηρίου είχαν κρατήσει 7 χρόνια, όμως το νέο κτήριο ήταν σύγχρονο και αντάξιο τού ονόματος τού Αρσακείου.

Η εγκατάσταση τού Σχολείου στο νέο επιβλητικό κτήριο σε σχήμα Π, με ισόγειο και τρεις ορόφους, θα έδινε τη δυνατότητα σε εκπαιδευτικούς και μαθήτριες να δουλέψουν σε ένα διαφορετικό και πιο σύγχρονο περιβάλλον. Την κεφαλή τού Π κατελάμβαναν το γυμναστήριο και το θέατρο, ύψους δύο ορόφων το καθένα, και στις δύο πτέρυγές του κατανέμονταν 32 αίθουσες διδασκαλίας, τα γραφεία των εκπαιδευτικών, το Νηπιαγωγείο, τα εργαστήρια Φυσικής – Χημείας, Καλλιτεχνικών μαθημάτων, αίθουσα Πληροφορικής (αργότερα), το δεύτερο γυμναστήριο και άλλοι βοηθητικοί χώροι.

Όμως ακόμη δεν είχε γίνει επίσημη τελετή εγκαινίων τού νέου κτηρίου. Η διευθύντρια μάλιστα τού Σχολείου Περσεφόνη Παπαδοπούλου, μετά τον Αγιασμό, ευχήθηκε στις μαθήτριες «καλή πρόοδο» και ανακοίνωσε ότι τα επίσημα εγκαίνια τού Σχολείου θα γίνουν σε καταλληλότερο χρόνο, με την παρουσία των μελών τού Διοικητικού Συμβουλίου τής Φ.Ε. Ποιος μπορούσε να φανταστεί τότε ότι αυτά τα εγκαίνια δεν θα γίνονταν ποτέ.

Τη Δευτέρα 28 Οκτωβρίου 1940, η Πάτρα αποτέλεσε έναν από τους πρώτους στόχους τής ιταλικής αεροπορίας. Ο βομβαρδισμός άρχισε στις 9.45΄ και διήρκεσε μέχρι τις μεσημβρινές ώρες. Στόχος των Ιταλών ήταν να πλήξουν το λιμάνι των Πατρών για να εμποδίσουν τη μεταφορά στρατευμάτων και πολεμικού υλικού μέσω τής Αιτωλοακαρνανίας προς την Ήπειρο. Οι βόμβες έπεσαν, εκτός από τη λιμενική ζώνη, και σε περιοχές τού κέντρου τής πόλης, σκορπίζοντας τον θάνατο στους πολίτες που είχαν βγει στους δρόμους εκλαμβάνοντας αρχικά τα αεροπλάνα για συμμαχικά. Ο τραγικός απολογισμός τής σφοδρής αεροπορικής επίθεσης ήταν 193 νεκροί και αμέτρητοι τραυματίες. «Άνανδρος βομβαρδισμός κατά αμάχου πληθυσμού» χαρακτήρισε την επίθεση η εφημερίδα «Καθημερινή» στο τεύχος της τής 29ης Οκτωβρίου 1940.

Τεύχος τής εφημερίδας «Σημερινή» που αναφέρεται στον βομβαρδισμό τής Πάτρας.

Τα σχολεία στην πόλη των Πατρών έκλεισαν. Το νεόκτιστο κτήριο τού Αρσακείου επιτάχθηκε[1] από το ελληνικό κράτος, προκειμένου να στεγαστούν σε αυτό υπηρεσίες όπως το Ταχυδρομείο, το Τηλεγραφείο, ο 4ος σταθμός Πρώτων Βοηθειών Ε.Ο.Ν., η φρουρά τής Ε.Ο.Ν. για τη φύλαξη τού κτηρίου, καθώς και γραφεία τής 49ης φάλαγγος τής Ε.Ο.Ν. αρρένων. Για την προστασία τού άμαχου πληθυσμού δημιουργήθηκαν καταφύγια στα πολυώροφα κτήρια που είχαν κατασκευαστεί από ισχυρή τοιχοποιία ή οπλισμένο σκυρόδεμα. Έτσι και η μεγάλη αίθουσα τού Αρσακείου Πατρών, στο ημιυπόγειο, που προοριζόταν για εστιατόριο των εσωτερικών μαθητριών, λειτούργησε πλέον ως καταφύγιο, στο οποίο κατέφευγαν εκατοντάδες πολίτες για να προφυλαχθούν από τους βομβαρδισμούς. Μάλιστα στον 4ο σταθμό Α΄ Βοηθειών που στεγαζόταν στο επιταγμένο κτήριο τού Αρσακείου Πατρών διακομίστηκαν και νοσηλεύτηκαν τραυματίες από το αλβανικό μέτωπο.

Το κτήριο τού Αρσακείου Πατρών (από το Αρχείο τής Φ.Ε.)

Κατά τη διάρκεια τής Κατοχής οι μαθήτριες επανήλθαν στο Σχολείο αλλά μόνο για λίγο. Οι ιταλικές αρχές είχαν υποσχεθεί ότι δεν θα επιτάξουν το Αρσάκειο. Όμως στις 13 Ιουλίου 1943 οι Γερμανοί κατέλαβαν όλο το κτήριο μετατρέποντάς το σε στρατιωτικό νοσοκομείο. Οι 900 μαθήτριες έπρεπε να συνεχίσουν τα μαθήματά τους φιλοξενούμενες σε σχολικές αίθουσες άλλων σχολείων. Η διευθύντρια τού Αρσακείου Περσεφόνη Παπαδοπούλου σημείωσε στο Ημερολόγιό της ότι από τη βίαιη μεταφορά των θρανίων και τις συνεχείς μετακινήσεις προκλήθηκαν σοβαρότατες ζημιές στα έπιπλα και καταστράφηκε μεγάλο μέρος των αρχείων τού Σχολείου. Επιπλέον οι Γερμανοί είχαν κρατήσει «επί αποδείξει» μεγάλο μέρος τής κινητής περιουσίας τού Αρσακείου, όπως έπιπλα και σκεύη τού Οικοτροφείου, τα οποία όμως πήραν μαζί τους όταν αποχώρησαν. Από την εποχή που το Αρσάκειο λειτούργησε ως νοσοκομείο χρονολογούνται και οι ερυθροί σταυροί οι οποίοι, παρότι σχεδόν σβησμένοι λόγω τού χρόνου που πέρασε, διακρίνονταν στους εξωτερικούς τοίχους τού κτηρίου.[2] Στις 4 Οκτωβρίου η πόλη απελευθερώθηκε και τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής έφυγαν. Όμως στο σχεδόν κατεστραμμένο κτήριο τού Αρσακείου στην οδό Μαιζώνος εγκαταστάθηκαν κλιμάκια τού ΕΛΑΣ, τού αγγλικού στρατού και τής Εθνοφυλακής.

Η διευθύντρια τού Αρσακείου Πατρών Περσεφόνη Παπαδοπούλου (από το Αρχείο τής Φ.Ε.)

Το κτήριο άργησε να επιστραφεί στη Φ.Ε.[3] Μέσα στη γενική αναστάτωση που επικρατούσε, οι συνθήκες λειτουργίας τού Αρσακείου Πατρών ήταν τραγικές. Στο βιβλίο τού Ιωάννη Αθανασόπουλου «Το Αρσάκειο Πατρών 1892-1992» διαβάζουμε σε μια επιστολή την οποία είχε στείλει ο γυμνασιάρχης τού Σχολείου Γ. Μουστρούχος στην Περσεφόνη Παπαδοπούλου η οποία βρισκόταν στην Αθήνα: «Μέχρι σήμερον διεξηγάγομεν τας προαγωγικάς μας εξετάσεις τού Γυμνασίου και εισιτηρίους εκ Δημοτικών Σχολείων. Eις τας εισιτηρίους εξετάσεις προσήλθον 32 μαθήτριαι και εισήχθησαν και αι 32. Ο αριθμός δεν είναι μικρός, διότι ανάλογος είναι και ο αριθμός των άλλων Γυμνασίων, λαμβανομένου υπ’ όψιν ότι αι έκται τάξεις των Δημοτικών ήσαν ατροφικαί... Είναι να μας λυπάται κανείς, διότι και το Γυμνάσιον εις το οποίον συστεγαζόμεθα μάς το πήραν οι εθνοφύλακες και γυρίζουμε σαν τη γάτα με τα γατάκια. Έχομεν την διαβεβαίωσιν ότι διά λίγο καιρόν θα το χρησιμοποιήσουν και δι’ αυτό μας αφήκαν τας δύο αιθούσας τού διπλανού οικήματος, εις τας οποίας εγκατεστήσαμεν δήθεν τα γραφεία και ημείς και το Α΄ και Β΄ Θηλέων. Και μη χειρότερα! Η Ακαδημία μας εξακολουθεί κλειστή από τού Ιουνίου π.έ. Πού και πού, αραιά-αραιά εμέ τουλάχιστον ερωτούν περί τής λειτουργίας της».

Το κτήριο τού Αρσακείου Πατρών (Αρχείο τής ΦΕ)

To κτήριο τού Αρσακείου παραχωρήθηκε στη Φ.Ε. τον Μάιο τού 1945. Βρισκόταν όμως σε άθλια κατάσταση. Το Δημοτικό Συμβούλιο των Πατρών (30 Μαρτίου 1945) ενέκρινε ποσό 400.000 δρχ. για την αποκατάσταση των ζημιών που προκλήθηκαν κατά τη διάρκεια τής Κατοχής. Εννοείται ότι με το ποσό αυτό οι ζημιές δεν μπορούσαν να αποκατασταθούν. Για τον λόγο αυτό ο Δήμος Πατρέων (17 Νοεμβρίου 1947) ψήφισε και νέα οικονομική ενίσχυση 2.000.000 δρχ. στη Φ.Ε. με το σκεπτικό ότι «ο Δήμος έχει καθήκον όπως ενισχύσει οικονομικώς το Αρσάκειο Πατρών, καθ’ όσον τούτο είναι ίδρυμα εις το οποίον φοιτούν και εκπαιδεύονται παιδιά συμπολιτών μας.». Τα χρήματα κατετέθησαν στο όνομα τής διευθυντρίας Περσεφόνης Παπαδοπούλου. Αυτή ήταν και η τελευταία ενίσχυση τού Σχολείου από τον Δήμο Πατρέων. Έκτοτε, και μέχρι το 2004, όλες οι δαπάνες για την αποκατάσταση φθορών και ζημιών καταβάλλονταν από τη Φ.Ε. Ακόμη και τον Απρίλιο τού 1950 με δυσκολία ματαιώθηκε η εγκατάσταση τού Ραδιοφωνικού Σταθμού Πατρών στις αίθουσες τού Αρσακείου, ενώ την ίδια εποχή εκκενώθηκε η αίθουσα που κατείχε η οργάνωση «Η φανέλλα τού Στρατιώτου».

Από το 1950 και μέχρι το 2004 στο κτήριο στο Αρσάκειο Πατρών σταδιακά στεγάστηκαν: η Παιδαγωγική Ακαδημία (1952-1991), το Νηπιαγωγείο, το Δημοτικό το Γυμνάσιο και το Λύκειο (1950/52-2004), η Αρσάκειος Σχολή Οικονομικής και Κοινωνικής Αγωγής (1955-1958) και το Οικοτροφείο (1950/53-1973). Το 2004 το Νηπιαγωγείο, το Δημοτικό, το Γυμνάσιο και το Λύκειο μεταφέρθηκαν στο Πλατάνι Ρίου, σε σύγχρονα ιδιόκτητα κτήρια.

Τα νέα κτήρια τού Αρσακείου Πατρών στο Πλατάνι Ρίου (από το Αρχείο τής Φ.Ε.)

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος – ιστορικός

• Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από το αρχείο τής Φ.Ε., τα Πρακτικά τού Δ.Σ. τής Φ.Ε., τα βιβλία «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Το Αρσάκειο Πατρών 1892-1992» τού Ιωάννη Αθανασόπουλου, «Εδέχθημεν αεροπορικήν επιδρομήν» τού Ξενοφώντος Αργ. Παπαευθυμίου και το λεύκωμα «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια – Τοσίτσεια Σχολεία, 160 χρόνια Παιδείας».

[1] Το ίδιο συνέβη και με τα κτήρια των Αθηνών. Το Αρσάκειο Ψυχικού έγινε νοσοκομείο και στο Τοσίτσειο εγκαταστάθηκε η Πυροσβεστική Υπηρεσία.

[2] Κατά την ανακαίνιση τού κτηρίου, προκειμένου να εγκατασταθεί εκεί το Δημαρχείο, κρίθηκε σκόπιμο να ξανασχεδιαστούν οι ευμεγέθεις ερυθροί σταυροί για να θυμίζουν την ιστορία τού κτηρίου ως εκπαιδευτηρίου, αλλά και ως νοσοκομείου κατά τη διάρκεια τού πολέμου.

[3] Το ίδιο ακριβώς συνέβη και με τα κτήρια στην Αθήνα, τα οποία παραδόθηκαν στη Φ.Ε. το 1953 κατόπιν ενεργειών τού Προέδρου τής Φ.Ε. Παναγιώτη Πουλίτσα.