To πρώτο Aρσάκειο Πατρών στην οικία Νιανιάρα

«Στην οδό Ρήγα Φεραίου, μισό τετράγωνο μετά την πλατεία τής Όλγας και απέναντι στο στενό Ραδινού, υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο που στέγαζε το ξενοδοχείον «Αι Πάτραι». Δεξιά και αριστερά μέσα από τη φαρδιά είσοδό του λειτουργούσαν δύο εστιατόρια το χειμώνα και για το καλοκαίρι είχε προς τη θάλασσα μια αυλή, που την σκίαζε ένα μεγάλο πλατάνι. Μια όμορφη, μαρμάρινη σκάλα οδηγούσε στα σαλόνια και στα υπνοδωμάτια τού πρώτου ορόφου και μια στενότερη, ξύλινη, στον δεύτερο, όπου βρισκόνταν τα υπόλοιπα. Το ξενοδοχείο ήταν ωραίο και άνετο, αλλά δεν πρόκοψε. Στο μεταξύ η πίεση για να αποκτήσει η πόλη ένα Αρσάκειο αυξανόταν και ο Δήμος, με τη βοήθεια τού Αχιλλέα Γεροκωστόπουλου, τού πατρινού Υπουργού Παιδείας, κατέληξε σε συμφωνία με τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Ο Δήμος θα της παρείχε το οίκημα και η Εταιρεία θα άνοιγε στην Πάτρα ένα από τα υποδειγματικά και ζηλευτά Παρθεναγωγεία της.»

[Αθηνά Κακούρη, «Πριμαρόλια», εκδ. Εστία 1998, σελ. 449]

Άποψη τής πόλεως και τού λιμένος των Πατρών τον 19ο αι.(Επιστολικό Δελτάριο , Αρχαιολογία online)

Η Πάτρα τον 19ο αιώνα, μετά την απελευθέρωση, ήταν μια διαρκώς και ταχέως εξελισσόμενη πόλη λόγω των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. «Η παπαρούνα τού Εγιαλετιού», όπως την ονόμασε ο Οθωμανός περιηγητής τού 17ου αι. Εβλιά Τσελεμπί, μετά την απελευθέρωση γνώρισε μεγάλη ακμή χάρη στο ωραίο φυσικό της λιμάνι. Η δημιουργία τού νέου ελληνικού κράτους, η αναβάθμιση τού λιμανιού της με τις εξαγωγές τής μαύρης σταφίδας προς τη Δυτική Μεσόγειο και η επικράτηση τού νεοκλασικισμού στην αρχιτεκτονική για περίπου 80 χρόνια μεταμόρφωσαν τη σχεδόν κατεστραμμένη από την Τουρκοκρατία και τον Αγώνα Πάτρα σε μια όμορφη και πλούσια πόλη. Το λιμάνι τής έδωσε τη δυνατότητα να μεγαλουργήσει, γιατί έφερε τους κατοίκους σε επαφή με τη ραγδαία αναπτυσσόμενη Ευρώπη. Μετά την ολοκλήρωση των μεγάλων λιμενικών έργων το 1890, το εμπόριο έγινε γι’ αυτήν πηγή πλουτισμού. Έτσι αναπτύχθηκε γρήγορα μια ισχυρή αστική τάξη, αποφασισμένη να φροντίσει για την πρόοδο και την προκοπή τής πόλης. Μια τέτοια πόλη, που ήταν σε τακτική επικοινωνία με τη Δύση, απέκτησε σύντομα πνευματική ανάπτυξη, αφού οι κάτοικοί της επεδίωκαν, παράλληλα με την όποια οικονομική ευρωστία, να έχουν παιδεία και πολιτισμό. Δεν αποτελεί λοιπόν έκπληξη για κανέναν το γεγονός ότι η Πάτρα από πολύ νωρίς προσπάθησε να πείσει την Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία ότι πρέπει να ιδρυθεί και εκεί ένα πλήρες «Αρσάκειο».

Η οικία Νιανιάρα στην οδό Ρήγα Φεραίου, κοντά στην πλατεία Όλγας, στις αρχές τού 20ου αι. (Αρχείο ΦΕ)

Το πρώτο αίτημα για τη δημιουργία Αρσακείου στην Πάτρα υπεβλήθη το 1874, αλλά δεν έγινε αποδεκτό διότι η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία προσπαθούσε να δημιουργήσει σχολεία μόνο σε περιοχές όπου υπήρχε εθνική ανάγκη. Το 1884 ο Δήμος Πατρέων επανέφερε το αίτημα των κατοίκων προς τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία αλλά και πάλι οι συνομιλίες δεν τελεσφόρησαν. Όμως φαίνεται ότι την τρίτη φορά, το 1891, οι συνομιλίες ευοδώθηκαν και έτσι οι Πατρινοί άρχισαν να πανηγυρίζουν για το Αρσάκειο Σχολείο τής πόλης τους. Επιτέλους, μετά τη μεσολάβηση τού Αχαιού πολιτικού Αχιλλέα Γεροκωστόπουλου, ο Δήμος Πατρέων ήρθε σε συνεννόηση με τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και το 1891 αποφασίστηκε η ίδρυση τού Σχολείου. «Το προ πολλού επιζητηθέν παράρτημα τού Αρσακείου εν Πάτραις, το οποίον θα περιέχη κοράσια εκτός των Πατρών, τού Άργους, τής Ακράτας, τής Ζαχάρως, τού Ξυλοκάστρου, τής Κορινθίας εν γένει, των Καλαβρύτων, τής Ηλείας, τής Ακαρνανίας, τής Λευκάδος, τής Ιθάκης, τής Ζακύνθου, τής Κεφαλληνίας και άλλων πλησίον χώρων μερών και τόπων γίνεται πραγματικότης. Ιδού το εκπαιδευτήριον τούτο όπερ συνιστά ο συμπολίτης ημών Υπουργός τής Παιδείας κ. Γεροκωστόπουλος», γράφει στις 2 Αυγούστου 1891 η εφημερίδα «Αχαΐα» των Πατρών, ενώ στις 31 Ιανουαρίου 1892 η τοπική εφημερίδα «Φορολογούμενος» γράφει: «Θεωρούμε τούτο γεγονός μεγίστης σημασίας και σημαντικότητος, διότι εξαρτώμεν εξ αυτού την ελπίδα ορθωτέρας και ελληνικωτέρας ανατροφής των θυγατέρων ημών. Λέγομεν δε τούτο, διότι μετά λύπης παρατηρούμεν ότι κατά τα τελευταία ιδία έτη ενταύθα η εκπαίδευσις των θηλέων ημών τέκνων δεν είναι η πρέπουσα εις τας παραδόσεις του Έθνους, εις το μέλλον αυτού και εις τον προορισμόν τής γυναικός εν τη κοινωνία».

Η οικία Νιανιάρα όπως είναι σήμερα. (Αρχείο ΦΕ)

Έτσι ο Δήμος Πατρέων νοίκιασε την οικία Γεωργίου Νιανιάρα στην οδό Ρήγα Φεραίου, στο κέντρο τής πόλεως, και παραχώρησε το κτήριο στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία για να εγκαταστήσει εκεί το παρθεναγωγείο της. Ήταν ένα ωραίο κτήριο, με δύο ορόφους και κήπο. Εν μέρει σώζεται μέχρι τις μέρες μας. Η Διοικητική Επιτροπή αποφάσισε ότι ήταν το καταλληλότερο και το πλέον ευρύχωρο από όσα κτήρια υπήρχαν στην πόλη, ο δε ιδιοκτήτης δέχθηκε να κάνει εσωτερικές μεταρρυθμίσεις και επισκευές ώστε να ανταποκρίνεται «εις πάσας τας ποικίλας ανάγκας τής διευθύνσεως και τής διδασκαλίας και τής εν αυτώ ανέτου διαμονής συσσίτων μαθητριών». Όταν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες επισκευής η Διοικητική Επιτροπή, με πρόεδρο τον Επαμεινώντα Πετραλιά, φρόντισε για την προμήθεια των απαραιτήτων για τη λειτουργία τού σχολείου και του οικοτροφείου αντικειμένων (θρανίων, τραπεζιών, γραφείων, κρεβατιών, ειδών μαγειρείου, σερβίτσιων κ.λπ.). Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία έστειλε εποπτικά μέσα διδασκαλίας, όπως ζωολογικούς πίνακες, γεωγραφικούς και ιστορικούς χάρτες, εικόνες από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη κ.ά. Συγχρόνως το Διοικητικό Συμβούλιο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας έστειλε στην Πάτρα δύο μέλη του,τον Διον. Ζαχαρία και τον Δημήτριο Τσαούσογλου, μαζί με μια εξαιρετική δασκάλα την Ειρήνη Πρινάρη, η οποία ήταν η πρώτη Αρσακειάς που τιμήθηκε με το Ράλλειο βραβείο. Η Πρινάρη εργαζόταν στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία από το 1865. Στην αρχή είχε αναλάβει τη διεύθυνση των Νηπιαγωγείων. Αργότερα έγινε υποδιευθύντρια, με μεγάλο και ουσιαστικό έργο, και διευθύντρια τού Αρσακείου Κερκύρας από το 1890-1892. Αυτήν επέλεξε η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία για να οργανώσει το Αρσάκειο Πατρών.

Μάθημα σε τάξη τού Αρσακείου Πατρών για τα τριαντάφυλλα το 1936 (Αρχείο ΦΕ)

Η επιθυμία των κατοίκων τής πόλεως –και μόνο αυτή– ανάγκασε τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία να ιδρύσει Αρσάκειο στην Πάτρα, διότι η πόλη δεν βρισκόταν σε νευραλγικό σημείο, πλησίον των συνόρων τού ελληνικού κράτους, κάτι που μέχρι τότε αποτελούσε για τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία προϋπόθεση για την ίδρυση Σχολείου. Οι Πατρινοί πίστεψαν ότι η παρουσία τού Αρσακείου θα παρείχε καλύτερη εκπαίδευση στα κορίτσια τής πόλης και κυρίως καλύτερη αγωγή. Τα επίσημα εγκαίνια τού Σχολείου πραγματοποιήθηκαν την Πέμπτη 30 Ιανουαρίου 1892, ημέρα εορτασμού των Τριών Ιεραρχών, στις 11 π.μ. στη μεγάλη αίθουσα τού Διδακτηρίου. Όπως ήταν φυσικό η τελετή των εγκαινίων θεωρήθηκε σημαντικό γεγονός για την πόλη. Όλες οι τοπικές εφημερίδες χαιρέτησαν με ενθουσιασμό την τελετή την οποία περιέγραψαν με κάθε λεπτομέρεια: «...εις την τελετήν παρίσταντο αι αρχαί τής πόλεως σχεδόν άπασαι, η Δημοτική Αρχή εν σώματι, αρκετός κόσμος των γραμμάτων, πλείστοι όσοι γονείς και άλλοι φιλόμουσοι… Μετά την ιεροτελεστίαν τού αγιασμού, η Διευθύντρια τού Παρθεναγωγείου Ειρήνη Πρινάρη απήγγειλε εν μέσω βαθυτάτης σιγής και διά λαμπράς απαγγελίας, κάλλιστον λόγον, δι’ ου ώρισεν ποία τις έστι η ορθή παίδευσις των θηλέων και εξήρε αυτήν εν εκφραστική συντομία και περιεκτικότητι. Μετά ταύτα, ο κ. Σταμάτιος Θεοχάρης, μέλος τής τοπικής επιτροπής τού Παρθεναγωγείου, εξεφώνησε έτερον κάλλιστον λόγον, εν ω μετά βραχύ προοίμιον, περί των μεγάλων ευεργετών τού Έθνους, εξήρε το ευεργετικόν και πατριωτικόν έργον τού Αρσάκη, εξετύλιξε την ιστορίαν τής εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, κατέδειξε τα λαμπρά αυτής αποτελέσματα και τέλος επήνεσε τους σχόντας την πρωτοβουλίαν τής ανιδρύσεως και παρ’ υμίν τού ανωτάτου τούτου παιδευτηρίου, όπερ προώρισται να δώση εις την εκπαίδευσιν και την μόρφωσιν τού παρ’ ημίν γυναικείου φύλου νέον, ασφαλέστερον και υγειέστερον τύπον, ρητώς δ’ εμνημόνευσεν ως τοιούτους τον ημέτερον συμπολίτην και Υπουργόν επί τής Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κ. Αχιλλέα Γεροκωστόπουλον και την Δημοτικήν ημών αρχήν. Μετά την λήξιν τής εορτής η επιτροπή τού Παρθεναγωγείου και ο κ. Δήμαρχος εδέξαντο τα συγχαρητήρια των παρευρεθέντων εις αυτήν υπό τους ήχους τής μουσικής, ήτις συνεπλήρου τής τελετής τον διάκοσμον». Αυτά διαβάζουμε για την τελετή των εγκαινίων στην εφημερίδα των Πατρών «Φορολογούμενος» στις 31/1/1892.

Μαθήτριες τού Αρσακείου Πατρών το 1930 σε σχολική εκδρομή  (Ιδιωτικό Αρχείο Αρσακειάδος)

Τα μαθήματα άρχισαν τη Δευτέρα 3 Φεβρουαρίου 1892. Εκτός από την Ειρήνη Πρινάρη τοποθετήθηκε ως δασκάλα τού Σχολείου η Ζωή Αναστασίου, η οποία είχε υπηρετήσει στο Παρθεναγωγείο Κερκύρας, ενώ ως εσωτερική δασκάλα προσελήφθη η Όλγα Βάθη, η οποία μέχρι τότε υπηρετούσε ως δασκάλα στο Αρσάκειο τής Χασιάς, ένα από τα «εν Δήμοις Σχολεία» τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Τον πρώτο χρόνο στο Αρσάκειο Πατρών λειτούργησε πρότυπο Δημοτικό και Νηπιαγωγείο. Στην οικία Νιανιάρα το Σχολείο λειτούργησε επί 48 χρόνια, μέχρι το 1940, οπότε μεταφέρθηκε στο νέο κτήριο που οικοδομήθηκε ειδικά γι’ αυτό τον σκοπό στην οδό Μαιζώνος. Εκεί σπούδασαν και από εκεί αποφοίτησαν δασκάλες εφοδιασμένες με μόρφωση, καλλιέργεια και αγωγή, οι οποίες στελέχωσαν την ελληνική κοινωνία ως παιδαγωγοί, ως επιστήμονες και ως εργαζόμενες γυναίκες. Εκεί έκαναν και τις πρώτες τους σκανδαλιές, όπως αυτή που αναφέρεται στην πράξη τής Διοικητικής Επιτροπής τού Σχολείου στις 2 Ιουνίου 1911 ως εξής: «Μαθήτριες τινές κατά το πρώτον διάλειµµα των µαθηµάτων έθεσαν πυρ εις τίνας των πίλων των µαθητριών, εκ τής µεταδόσεως τού οποίου κατεστράφησαν εντελώς επτά, ηπειλήθη δε να λάβη τούτο µεγαλύτερες διαστάσεις».

Μαθήτριες τού Αρσακείου Πατρών στην αυλή τού Σχολείου με τις βρύσες (Αρχείο ΦΕ)

Οι αναμνήσεις τους από το Αρσάκειο εκπαιδευτήριο παρέμεναν ζωντανές επί χρόνια. Η Αρσακειάδα λογοτέχνις Ηλέκτρα Μικρούτσικου, το 1938, γράφει με τίτλο «Παρθεναγωγείο τού παλαιού καιρού» στο περιοδικό «Αχαϊκά Χρονικά» (τεύχος 32): «Στην οδό Ρήγα Φεραίου, κοντά στην πλατεία Όλγας, βρισκόταν το παλαιό Αρσάκειο, ένα τεράστιο τριώροφο κτήριο, ένα μεγάλο σχολείο που επί πολλές δεκαετίες εγαλούχησε πνευματικά τα ευγενικά κορίτσια τής Παλαιάς Πάτρας. Διατηρώ ζωηρή την ανάμνησή του και προσφιλή, γιατί επί δώδεκα ολόκληρα χρόνια, από το Νηπιαγωγείο ώς την τρίτη τάξη τού Διδασκαλείου, έζησα εκεί τα μαθητικά μου χρόνια μαζί με τις άλλες κοπέλες που συνοδοιπορήσαμε. Εζήσαμε εκεί μέσα, στις μεγάλες τους αίθουσες, στις ατελείωτες ψηλές σκάλες του, στα λεγόμενα εστιατόριά του με τον ευρύ τους χώρο και τα σαθρά τους δάπεδα, στον υγρό του κήπο με τα ψηλά του δέντρα που δεν έβλεπε ποτέ ήλιο. Και όμως για μάς ήταν τα νιάτα που μας έδιναν φτερά και χαρά.

Διαβάζοντας παραμύθια στην αυλή. Μαθήτριες τού Δημοτικού παρακολουθούν σπουδάστριες τής Παιδαγωγικής Ακαδημίας. (Αρχείο ΦΕ)

Στον κήπο εκείνο ξεχυνόμαστε μετά το μάθημα για να παίξουμε. Ήταν ένα ξέσπασμα μετά τη διδασκαλία κάθε ώρας. Σωστό μελισσολόι ολοζώντανο! Και τι παιχνίδι, και τι φωνές! Αλαλαγμός. Και επάνω ψηλά από τον τρίτο όροφο μάς παρακολουθούσε το άγρυπνο και στοργικό μάτι μίας άξιας και σπουδαίας διευθύντριας τής Μαρίας Ξύδη, τής οποίας η ασύγκριτη διεύθυνση επί χρόνια τού μεγάλου αυτού σχολείου άφησε εποχή.

Το διδακτικό προσωπικό, που μας βοηθούσε να ανοίξουμε τα μάτια μας στο φως τής γνώσης, ήταν εξαίρετοι καθηγητές που με το πατρικό τους ενδιαφέρον δημιουργούσαν μία οικεία ατμόσφαιρα. Μεταξύ αυτών ένας παιδαγωγός σπουδαγμένος στην Ελβετία ήρθε στην Πάτρα και φρόντισε με τη γόνιμη και αποδοτική διδασκαλία του να καλλιεργήση την αδιάπλαστη ακόμα παιδική μας ψυχή. Ήταν ο Γεώργιος Ιωαννίδης, ένας βαθειά καλλιεργημένος άνθρωπος. Μία σεβαστή μορφή.

Μαθήτριες τού Δημοτικού με τη δασκάλα τους φωτογραφίζονται στην αυλή με τις βρύσες το 1935 (Αρχείο ΦΕ)

Κάτω τα λεγόμενα εστιατόρια, δεξιά και αριστερά μετά την είσοδο τού σχολείου ήταν ο χώρος τής Γυμναστικής. Στις μεγάλες αυτές αίθουσες τής Γυμναστικής χορεύαμε και τους ωραίους χορούς μας τραγουδώντας. Ο Τσάμικος και ο Κρητικός έδιναν και έπαιρναν. Στον ίδιο εκείνο χώρο ένας εξαίρετος κύριος και διδάσκαλος χορού μάς είχε γνωρίσει τη χάρη τού βαλς, την εύθυμη πόλκα, το πα ντε κατρ, και ακόμα όλες τις δαντελένιες φιγούρες που είχαν οι κανδρίλιες και οι πανσιέδες.

Και στον χώρο τής μουσικής δεν είχαμε υστερήσει. Τραγουδούσαμε τραγούδια των Σούμπερτ και Μέντελσον, στο μάθημα τής Ωδικής. Μας δίδασκε μία συμπαθητική αυστριακής καταγωγής κυρία, αδελφή τού Γεωργίου Κλάμμερ, που είχε μυήσει την τότε νεολαία στην τέχνη τού πιάνου, δίνοντας ιδιωτικά μαθήματα στις δεσποσύνες τής παλιάς Πάτρας.

Μάθημα Αριθμητικής στην Α΄ τάξη τού Αρσακείου Πατρών το 1935 (Αρχείο ΦΕ)

Τίποτα δεν στερηθήκαμε στο αλησμόνητο εκείνο παλιό σχολείο. Είχαμε λάβει μία περιποιημένη, μία φροντισμένη ανατροφή. Οι Αρσακειάδες με την ευπρέπεια και το ήθος τους, με τις όμορφες μπλε ποδιές τους που σήμερα δυστυχώς καταργήθηκαν, ήσαν το καμάρι τής πόλης. Και ο εκκλησιασμός δεν μας είχε λείψει. Ιδιαίτερα στη γιορτή των Τριών Ιεραρχών πανηγύριζε μαζί με την εκκλησία και το σχολείο. Την λειτουργία τής ημέρας εκείνης έψελναν στην ωραία μας εκκλησία, την Ευαγγελίστρια, οι καλλίφωνες μαθήτριες των ανωτέρων τάξεων.

Αρσακειάδες απόφοιτες τού Διδασκαλείου Πατρών   

Έτσι κύλησαν τα ωραία μαθητικά χρόνια, που στάθηκαν και η αρχή τού μεγάλου ταξιδίου τής ζωής. Τα ζήσαμε στην γραφική Πάτρα και μέσα στην αγκάλη τού λεβέντη μας Παναχαϊκού και τής πανώριας μας θάλασσας. Τι κι αν τα χρόνια πέρασαν; Τι κι αν μεσολάβησαν άλλα όνειρα και ιδανικά; Όλα όσα γέμισαν την κατοπινή ζωή μας, ευχάριστα ή δυσάρεστα, δεν κατόρθωσαν να σβήσουν την ανάμνηση τής ανέμελης εκείνης ζωής τού σχολείου, όταν η μόνη μας έγνοια και ο μοναδικός μας πόθος ήταν πώς να μπορέσουμε να επιτύχουμε το «άριστα» ή το «δέκα», αυτόν τον ποθητό μαγικό βαθμό που σ’ αυτόν πάντα στόχευε η όλη μας σκέψη…»

• Το κείμενο βασίστηκε σε πληροφορίες από το Αρχείο τής Φ.Ε., το λεύκωμα για τα 100 χρόνια τής Φ.Ε., το βιβλίο για τα 160 χρόνια τής ΦΕ και το βιβλίο τού Ι. Αθανασόπουλου «Το Αρσάκειο Πατρών 1892-1992, ένας αιώνας εκπαιδευτικής προσφοράς».

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

Φιλόλογος – ιστορικός

.