Αρσάκειο Προκαταρκτικό Σχολείο Ελευσίνας

Ο μελετητής της ιστορίας του Αρσακείου Ελευσίνας δεν μπορεί παρά να εντυπωσιαστεί από την   αγαστή συνεργασία των δημοτικών αρχών της πόλεως της Ελευσίνας με την Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, αλλά και την τακτική κατά μήνα εποπτεία του σχολείου εκ μέρους της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας που έδειχνε το ενδιαφέρον της όχι μόνο γι αυτό το σχολείο αλλά και για όλα τα περιφερειακά που είχαν ιδρυθεί. 

Η Ελευσίνα τον 19^ο αιώνα.  ( περιλαμβάνεται στη συλλογή του Άγγλου περιηγητή Richard Ridley Ferrer " A tour in Greece 1880")

Η γνωστή στο πανελλήνιο από την αρχαιότητα Ελευσίνα, μετά την απελευθέρωση , ήταν μία μικρή πόλη 250 κατοίκων, πολλοί εκ των οποίων είχαν αρβανίτικη καταγωγή. Η πόλη άλλαξε μορφή και αναπτύχθηκε  σταδιακά μετά το 1860. Οι βασικότερες αιτίες της ανάπτυξής της ήταν μεταξύ άλλων,  η διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου (1880-1893) και η διέλευση της Σιδηροδρομικής γραμμής που ένωνε την Αθήνα με την Πελοπόννησο (1885). Τα ήθη και τα έθιμα της περιοχής ήταν πολύ αυστηρά κυρίως για τις νεαρές άγαμες γυναίκες, οι οποίες έπρεπε  να παραμένουν  στο σπίτι για να αποφεύγουν  τα ανδρικά βλέμματα. Παρ΄ όλα αυτά ο Δήμος Ελευσίνας συντηρούσε δύο σχολεία κορασίων τα οποία όμως κινδύνευαν να κλείσουν λόγω της έλλειψης πόρων. Ο Δήμαρχος Ελευσίνας τότε απευθύνθηκε στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και ζήτησε χρήματα για τη συντήρηση των σχολείων. Το ΔΣ της ΦΕ αποφάσισε να κάνει μία επιτροπή αποτελούμενη από τον Δ. Λεβίδη, τον Ηρ. Μητσόπουλο, τον γραμματέα Χ.Ν. Φιλαδελφέα και τον Πρόεδρο Παναγιώτη Ρομποτή η οποία θα μετέβαινε στην πόλη για να εκτιμήσει από κοντά το αίτημα. 

 Στα πρακτικά του ΔΣ της  9^ης Αυγούστου διαβάστηκε έγγραφο του Δημάρχου Ελευσίνας με το οποίο ο γνωστοποιούσε στη ΦΕ ότι « βρέθηκε κατάλληλη οικία, του κ. Γ. Κοκκινιώτη, δια σχολείον, συγκείμενη εξ ανωγείου και κατωγείου αντί ενοικίου 20 δρχ τον μήνα.» Ανακοίνωσε ακόμα ότι βρέθηκε οικόπεδο 1200 πήχεων αντί 200 δρχ για οικοδομή. Κατόπιν αυτού το ΔΣ της ΦΕ αποφάσισε να αναλάβει τη λειτουργία του σχολείου «ἐκτιμήσαν τόν ζῆλον τῶν Ἐλευσινίων κινδυνευόντων νά κλείσωσι τό σχολεῖον των ἓνεκα τῆς σμικρότητος τῶν δημοτικών πόρων ἀποφάσισεν νά συστήσει σχολεῖον κορασίων καί μάλιστα νά ἀναγείρει ἐν δέοντι καί κατάστημα ἲδιον.» Η ΦΕ   ήθελε να διορίσει εκεί δασκάλα πολύ ανώτερη της υπαρχούσης. Γι αυτό παρακάλεσε το Υπουργείο Παιδείας να  διορίσει την δασκάλα της Ελευσίνας κάπου αλλού και μέχρι να γίνει αυτό θα της πλήρωνε  τον μισθό. Δασκάλα ορίστηκε αρχικά  η Βασιλική Αδαμοπούλου η οποία ολοκλήρωνε την εποχή εκείνη τις σπουδές της στη Νηπιαγωγική. Ο μισθός της θα ήταν  80 δρχ το μήνα και ειδοποιήθηκε ο Δήμαρχος να ετοιμάσει το σχολείο και την κατοικία της δασκάλας. Τελικά δεν πήγε η Αδαμοπούλου για να μη σταματήσει την εκγύμνασή της στην συνδιδακτική. Έτσι αποφασίστηκε να πάει η  Σοφία Βεροπούλου, εφ όσον το επιτρέψουν οι γονείς της. Η Σοφία Βεροπούλου παρέλαβε το σχολείο στις 10 Ιανουαρίου του 1873 και δίδαξε σ αυτό μέχρι τις 24 Ιουλίου του 1874 οπότε ζήτησε την αντικατάστασή της διότι ασθένησε και δεν μπορούσε πλέον να συνεχίσει το έργο της.

Ο Ναός του Αγίου Ζαχαρία. Στον περίβολο του ναού βρισκόταν το οικόπεδο που αγόρασε η ΦΕ για να  κτίσει το σχολείο της. ( Ελευσίνα City Guide)

Το συμβούλιο έκανε με λύπη δεκτή την παραίτησή της, εξέφρασε την ευαρέσκεια του και την αντικατέστησε στις 4 Σεπτεμβρίου 1874 με την Ευφροσύνη Μοροζίνη η οποία εργάστηκε με μεγάλη επιτυχία στο σχολείο. Η ΦΕ προσέλαβε και τον πατέρα της για φύλακα. Όμως τις 20 Νοεμβρίου του 1885 και εκείνη «ασθένησε από νόσο του ύπατος και καταρροϊκή οφθαλμία και αναγκάστηκε να υποβάλει παραίτηση». Έτσι η ΦΕ διόρισε την Μαρία Λουλά στις 11 Δεκεμβρίου 1885, η οποία όμως παραιτήθηκε στις 7 Μαΐου 1886. Στις 14 Μαΐου 1886 διορίστηκε η Χαρίκλεια Αγραφιώτου η οποία παρέμεινε μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1886. Την 1^η Οκτωβρίου του 1886 αναλαμβάνει η Μαρία Βέκιου μέχρι τον Ιούλιο του 1887, οπότε και την απομάκρυνε το ΔΣ διότι δεν ήταν καθόλου καλές οι εξετάσεις στο τέλος του έτους. Έτσι στις 19 Αυγούστου του 1887 αναλαμβάνει το σχολείο εκ νέου η Ευφροσύνη Μοροζίνη, η οποία όμως παραιτήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου του 1891 . Το συμβούλιο εξέφρασε την ευαρέσκειά του προς αυτήν, για την ευδόκιμη υπηρεσία της και την αυταπάρνηση με την οποία εργάστηκε για τη διάδοση της Ελληνικής γλώσσας. (Από τα αρχεία της ΦΕ βλέπουμε ότι η Ευφροσύνη Μοροζίνη συνέχισε να διδάσκει στο Αρσάκειο Κερκύρας.) Στο σχολείο της Ελευσίνας διορίστηκε η Βασιλική Κ. Πανοπούλου οποία παρέμεινε μέχρι τον Ιούλιο του 1892 οπότε και έκλεισε το σχολείο. 

Η ιστορία των κτηρίων στα οποία στεγάστηκε το Αρσάκειο της Ελευσίνας παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι την εποχή εκείνη όταν μιλάμε για σχολικό κτήριο προκαταρκτικού σχολείου  αναφερόμαστε σε μία αίθουσα κάπως μεγάλη και στην καλύτερη περίπτωση ένα μικρό διπλανό δωμάτιο για να διαμένει η δασκάλα ή ο δάσκαλος. Αν ο αριθμός των μαθητών ήταν μεγάλος τότε η δασκάλα λειτουργούσε το σχολείο σε 2 βάρδιες. 

Την 1^η Νοεμβρίου 1872 ο Δήμαρχος Ελευσίνας με το υπ αριθμ 641 έγγραφό του, ανήγγειλε ότι το σχολείο είναι έτοιμο και στεγάζεται στην οικία Κοκκινιώτη, έχει 3 θρανία και 29 σανιδοπίνακες. Όμως συμπληρώνει με νεώτερο έγγραφο ότι το υλικό του σχολείου είναι ατελές. Τον Απρίλιο του 1873 ο Δήμαρχος ανακοινώνει στη ΦΕ ότι τα περί το σχολείο οικόπεδα είναι διαθέσιμα και η ΦΕ αποστέλλει στην Ελευσίνα επιτροπή αποτελούμενη από τον υπεύθυνο για τα οικονομικά και τον Πρόεδρο για να αγοράσουν οικόπεδο δαπανώντας μέχρι 400δρχ. Μετά από έρευνα που έκανε ειδική επιτροπή,   τον Μάιο του 1873 η ΦΕ αγόρασε οικόπεδο 1500 μέτρων με φρέαρ. Όμως, μετά από επίσκεψή του  το 1874 ανέφερε ότι το κατάστημα της Ελευσίνος είναι λίαν στενάχωρο. 

Τον Απρίλιο του  1876 η Αρχαιολογική Εταιρεία ακύρωσε την αγορά οικοπέδου που είχε κάνει από την ίδια το Αρσάκειο προκειμένου να στεγαστεί το Αρσάκειο Κηφισίας. Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία τότε αποφάσισε να ζητήσει από την Αρχαιολογική Εταιρεία να της επιστρέψει τα χρήματα για να ξεκινήσει την ανέγερση του σχολείου στην Ελευσίνα. Τον Οκτώβριο του 1876 η Αρχαιολογική Εταιρεία αποδέχεται να αποζημιώσει την ΦΕ υπό τον όρο να κατασκευάσει μουσείο δίπλα στο υπό ανέγερση σχολείο και φυσικά το θέμα λύθηκε στα δικαστήρια.Τον Αύγουστο του 1877 η χήρα του πρώην Δημάρχου Ελευσίνας Βασιλάκη Αδάμ δέχεται να μεταρρυθμίσει την οικία της και να την ενοικιάσει στη ΦΕ έναντι ενοικίου 40 δρχ. Η ενοικίαση θα σταματούσε  όταν θα κτιζόταν το ιδιόκτητο σχολείο. Στα πρακτικά τής  ΦΕ διαβάζουμε ότι τον Απρίλιο του 1881, κάποιος ονόματι Πανούσης Λάσκος προσπάθησε να καταπατήσει το οικόπεδο της Εταιρείας και «ἀνέσκαψε χάνδακας». Η Εταιρεία ειδοποιήθηκε από τη δασκάλα και απευθύνθηκε στον Δήμαρχο ζητώντας του να λάβει τα απαραίτητα μέτρα. Οι χάνδακες καλύφθηκαν  και η ΦΕ άρχισε να σκέφτεται σοβαρά την οριοθέτηση του οικοπέδου. Τότε όμως η Αρχαιολογική Εταιρεία κοινοποίησε έγγραφο στην ΦΕ βάσει του οποίου το οικόπεδο που είχε αγοράσει  δεν παρουσίαζε μεν αρχαιολογικό ενδιαφέρον αλλά, κατά το νέο σχέδιο, βρίσκονταν στην πλατεία που θα αποτελούσε τον περίβολο του Ναού. 

Κάτοψη της πλατείας γύρω από το εκκλησάκι του Αγίου Ζαχαρία. Εκεί πρέπει να βρισκόταν και το οικόπεδο που είχε αγοράσει η ΦΕ.  (Google maps)

 Τα μαθήματα σταμάτησαν τον Σεπτέμβριο του 1884 γιατί η στέγη του σχολείου κινδύνευε να πέσει και παρεκλήθη η ιδιοκτήτρια να την επισκευάσει. Παρά τις πρόχειρες επισκευές το κτίσμα θεωρήθηκε επικίνδυνο και τον Ιούνιο του 1886 ειδοποιήθηκε ο Δήμος να αναζητήσει άλλη κατάλληλη στέγη. Επειδή τίποτα δεν έγινε, τον Σεπτέμβριο του 1886 η  ΦΕ έλυσε τη μίσθωση και αποφάσισε την απόλυση του προσωπικού. Αιφνιδίως τότε ο Δήμαρχος Ελευσίνας με το υπ αριθμ 634 έγγραφό του γνωστοποίησε στη ΦΕ ότι ενοικίασε αντί 50 δρχ τον μήνα την οικίαν Χ.Ν. Μαρίγγα  για να χρησιμεύσει ως σχολείον κορασίων και παρακαλεί να σταλεί δασκάλα κατάλληλος και ικανή. 

Εν τω μεταξύ από τον Ιανουάριο του 1885 η ΦΕ προχώρησε στην αγορά νέου οικοπέδου από δημοπρασία, στην Ελευσίνα , στην περιοχή «Παλαιά Δεξαμενή». Τον επόμενο χρόνο η Αρχαιολογική Εταιρεία αγόρασε το πρώτο οικόπεδο της ΦΕ.   Άρχισαν τότε να γίνονται κάποιες ενέργειες για να αγορασθεί το διπλανό οικόπεδο από αυτό που αγόρασε η ΦΕ για να δημιουργηθεί έτσι περίβολος γύρω από το κτήριο. Μάλιστα ο Δ. Πάγκαλος έστειλε 500 δρχ για να αποζημιωθούν οι προς δυσμάς του οικοπέδου Μεθενίται και να εκχωρήσουν καθ όλον το μήκος της Δεξαμενής τεμάχιο 5 μέτρων για να χρησιμεύσει ως περίβολος του σχολείου. Το 1887 ο χώρος περιφράχθηκε.  

Κάτοψη της περιοχής η οποια τον 19^ο αιώνα ονομαζόταν «Παλαιά Δεξαμενή». Εκεί βρισκόταν το νέο οικόπεδο  που αγόρασε η ΦΕ  (Google maps)

Φαίνεται όμως ότι τα οικονομικά του Δήμου, όπως και ολόκληρης τη χώρας άλλωστε , δεν πήγαιναν καθόλου καλά. Γι αυτό και ο Δήμαρχος τον Απρίλιο του 1892 μείωσε το ενοίκιο του σχολείου από 50 σε 30 δρχ με αποτέλεσμα να αφαιρεθεί το δωμάτιο στο οποίο έμενε η Δασκάλα. Τα ιστορικά γεγονότα που θα ακολουθήσουν θα γίνουν αιτία να κλείσει το σχολείο τον Ιούνιο του 1892. 

Τον Δεκέμβριο του 1875 το ΔΣ της ΦΕ πληροφορήθηκε από αναφορά της Δασκάλας ότι σύμφωνα με τοπικό έθιμο στην Ελευσίνα τα  «άγαμα κοράσια» δεν επιτρεπόταν να εκκλησιάζονται. Το ΔΣ αποφάσισε να προσφέρει 10 δρχ. τον μήνα για να κάνει ο ιερέας ιδιαίτερη λειτουργία γι αυτές ώστε να γίνουν αν όχι καλές χριστιανές, τουλάχιστον χριστιανές. Όταν τον Μάρτιο του 1884 οι ιερείς ζήτησαν 20 δρχ το μήνα για να τελούν την ιδιαίτερη αυτή λειτουργία, το ΔΣ  απέρριψε το αίτημα επειδή το θεώρησε «Ντροπή». 

Η ΦΕ εφοδίαζε τα σχολεία με εποπτικό υλικό αλλά και με την επίπλωση που χρειαζόταν. Την 1^η Νοεμβρίου του 1872 το σχολείο είχε 3 θρανία. και    29  σανιδοπίνακες . Στις 3 Ιανουαρίου 1873 η δασκάλα παράγγειλε πίνακες αναγνώσεως, και αριθμητικής, καθίσματα, χάρακα (δείκτες) , και κρόταλο. Οι πίνακες αυτοί αντικατεστάθησαν το 1882. Το 1886 η δασκάλα ζήτησε να την εφοδιάσουν με  ζωολογικούς πίνακες.  Το 1885 το Διοικητικό Συμβούλιο της ΦΕ αποφάσισε να βραβεύσει τις μαθήτριες που αποφοιτούσαν με βιβλία. Το 1886 το κτήριο που στέγαζε το σχολείο είχε γίνει ερείπιο και επειδή ο Δήμος δεν προθυμοποιήθηκε να βρει νέο , η ΦΕ στις 3 Σεπτεμβρίου, αποφάσισε να απολύσει το προσωπικό και να διακόψει τη μίσθωση του κτηρίου. Στις 14 Σεπτεμβρίου ο Δήμαρχος Ελευσίνας γνωστοποίησε ότι ενοικίασε αντί 50 δρχ. την οικία Μαρίγγα για να χρησιμεύσει ως σχολείο. Έτσι συνεχίστηκε η λειτουργία του σχολείου. 

 Στις 25 Νοεμβρίου 1887 στο ΔΣ της ΦΕ αναγνώστηκε έγγραφο του Δημάρχου Ελευσίνας στο οποίο εκφραζόταν η ευγνωμοσύνη του ιδίου και της κοινότητας της Ελευσίνας για την «προ πολλών ετών σύσταση και  συντήρηση του σχολείου της». 

Από τα πρακτικά του ΔΣ της ΦΕ παρατηρούμε ότι οι εξετάσεις των μαθητριών γίνονταν δημόσια, παρουσία των τοπικών αρχών και αξιωματούχων της ΦΕ και τα αποτελέσματά τους σχολιάζονταν ευρέως στο ΔΣ. Διαβάζουμε στα Πρακτικά του ΔΣ της ΦΕ της 20^ης Ιουλίου 1876 :  “ Ἐπιτροπή ἀποτελουμένη ἀπό τούς κ. Μητσόπουλον, Βενέτην, Ἀντωνιάδην και Φιλαδελφέα παρεστάθη εἰς τάς ἐξετάσεις τοῦ σχολείου ὃπου αἱ μαθήτριαι ἐξητάσθησαν εἰς ἐξήγησιν τῶν μύθων τοῦ Αἰσώπου, εἰς τεχνολογίαν, ἀριθμητικήν, Ἱεράν Ιστορίαν, Γεωγραφίαν, τά δε ἂλλα εἲς Ανάγνωσιν και εἲς διάφορα μαθήματα καί εὐδοκίμησαν. Εὐχαρίστως εἲδομεν ἐν γένει πρόοδον, ἰδίως δε καί εἰς χειροτεχνήματα, δι ὃ καί ἐξεφράσαμεν τάς εὐχαριστίας τοῦ Συμβουλίου εἲς τήν διδάσκαλον, τόν Δήμαρχον, καί τούς γονείς τῶν κορασίων  διά τόν ὃποιον ἐπέδειξαν ζῆλον». 

Αντίθετα στο ΔΣ της 12^ης Ιουλίου 1889  «Ἀνηγγέλθη εἰς τό Συμβούλιον ὃτι κατά τήν παρελθοῦσαν Κυριακήν (9 Ἐνεστῶτος) ἐγένοντο αἱ  ἐξετάσεις τῶν μαθητριῶν τοῦ ἐν Ἐλευσίνι σχολείου, παρόντος τοῦ Δημάρχου και τοῦ μέλους τῆς Ἐφορευτικῆς Ἐπιτροπῆς κ. Δ. Φιλίου, ἀλλά  τά ἀποτελέσματα δέν ὑπήρξαν εὐχάριστα διότι κατά τά δημοσίᾳ ὑπό τῆς διδασκαλίσσης ἐκτεθέντα αἱ μαθήτριαι, ἂλλαι μέν διέκοπτον τήν φοίτησιν αὐτῶν, ἂλλαι δε δεν προσήρχοντο τακτικῶς».  

Ο Παναγιώτης Ρομποτής από το Κρανίδι Αργολίδας,Πρόεδρος της ΦΕ από το 1871-1875  (Aπο το αρχείο της ΦΕ)

Τον Σεπτέμβριο του 1889 συζητήθηκε στο ΔΣ το ενδεχόμενο να διοριστεί βοηθός δασκάλα στο σχολείο προκειμένου να εφαρμοσθεί η Συνδιδακτική μέθοδος . Τον μήνα εκείνο είχαν εγγραφεί μόνο 65 μαθήτριες. Το συμβούλιο απάντησε ότι ο στόχος του ήταν «νά μάθωσι αἱ νεάνιδες νά λαλῶσι τήν Ἑλληνικήν γλῶσσαν.» και η εφαρμογή της νέας μεθόδου δεν ήταν αναγκαία.   

Στα 20 χρόνια της λειτουργίας του, φαίνεται ότι το σχολείο κατόρθωσε να επιφέρει ουσιαστικές αλλαγές  στην περιοχή της Ελευσίνας. To 1881 η ΦΕ θέλησε να κλείσει το σχολείο διότι  είχε επιτευχθεί ο στόχος. Η Ελληνική ομιλείτο πλέον και υπήρχαν και άλλα σχολεία αρένων και θηλέων στην Ελευσίνα και στη Μάνδρα. Τότε  ο Νομάρχης Αττικής κ Π. Μανέττας με έγγραφό του προς την ΦΕ, ζητεί να μην καταργηθεί το Αρσάκειο Ελευσίνας .Γράφει μεταξύ άλλων   «Οὐδεμία γυνή ἐν Ἐλευσῖνι ὡμίλει ἢ ἐννόει τήν Ἑλληνικήν καί νῦν ἡ γλῶσσα διεδόθη ὣστε μόνον γραῖαι τινές δέν ὁμιλοῦσιν ἐκ συστολῆς, ὃμως ἐννοοῦσιν αὐτήν». 

Το Αρσάκειο Ελευσίνας έκλεισε το 1892 μαζί με τα τελευταία Σχολεία των Δήμων , μετά από 20 χρόνια λειτουργίας. Ήταν το μακροβιότερο από τα εν Δήμοις Σχολεία της ΦΕ, αφού είχε επιτελέσει τον βασικό του στόχο, να συμβάλλει στην εμπέδωση και χρησιμοποίηση της Ελληνικής γλώσσας από τις γυναίκες της περιοχής. Και η επιτυχία  αυτή  οφείλεται στην αγαστή συνεργασία του Δήμου με την Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και στην επιθυμία των κατοίκων να μορφώσουν τις θυγατέρες τους.  

• Το κείμενο βασίζεται κυρίως στα Πρακτικά του ΔΣ της ΦΕ και στην ανέκδοτη ιστορία του Στέφανου Γαλάτη, «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 1836 -1936