Αρσάκειο Προκαταρκτικό Σχολείο Ελευσίνας

Ο μελετητής τής ιστορίας τού Αρσακείου Ελευσίνας δεν μπορεί παρά να εντυπωσιαστεί από την αγαστή συνεργασία των δημοτικών αρχών τής πόλεως τής Ελευσίνας με τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, αλλά και την τακτική κατά μήνα εποπτεία τού Σχολείου εκ μέρους τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, που έδειχνε το ενδιαφέρον της όχι μόνο για αυτό το Σχολείο αλλά και για όλα τα περιφερειακά που είχαν ιδρυθεί. 

Η Ελευσίνα τον 19ο αιώνα. Περιλαμβάνεται στη συλλογή τού Άγγλου περιηγητή Richard Ridley Ferrer "A tour in Greece 1880").

Η γνωστή στο πανελλήνιο από την αρχαιότητα Ελευσίνα, μετά την απελευθέρωση, ήταν μια μικρή πόλη 250 κατοίκων, πολλοί εκ των οποίων είχαν αρβανίτικη καταγωγή. Η πόλη άλλαξε μορφή και αναπτύχθηκε σταδιακά μετά το 1860. Οι βασικότεροι λόγοι τής ανάπτυξής της ήταν, μεταξύ άλλων, η διάνοιξη τού Ισθμού τής Κορίνθου (1880-1893) και η διέλευση τής σιδηροδρομικής γραμμής που ένωνε την Αθήνα με την Πελοπόννησο (1885). Τα ήθη και τα έθιμα τής περιοχής ήταν πολύ αυστηρά, κυρίως για τις νεαρές άγαμες γυναίκες, οι οποίες έπρεπε να παραμένουν στο σπίτι για να αποφεύγουν τα ανδρικά βλέμματα. Παρ' όλα αυτά ο Δήμος Ελευσίνας συντηρούσε δύο σχολεία κορασίων, τα οποία όμως κινδύνευαν να κλείσουν λόγω τής έλλειψης πόρων. Ο δήμαρχος Ελευσίνας απευθύνθηκε τότε στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και ζήτησε χρήματα για τη συντήρηση των σχολείων. Το ΔΣ τής ΦΕ αποφάσισε να συστήσει επιτροπή αποτελούμενη από τον Δ. Λεβίδη, τον Ηρ. Μητσόπουλο, τον γραμματέα Χ.Ν. Φιλαδελφέα και τον πρόεδρο Παναγιώτη Ρομπότη, η οποία θα μετέβαινε στην πόλη για να εκτιμήσει από κοντά το αίτημα. 

 Στα πρακτικά τού ΔΣ τής 9ης Αυγούστου διαβάστηκε έγγραφο τού δημάρχου Ελευσίνας με το οποίο ο γνωστοποιούσε στη ΦΕ ότι «βρέθηκε κατάλληλη οικία, τού κ. Γ. Κοκκινιώτη, διά σχολείον, συγκείμενη εξ ανωγείου και κατωγείου αντί ενοικίου 20 δρχ. τον μήνα». Ανακοίνωσε ακόμα ότι βρέθηκε οικόπεδο 1.200 πήχεων αντί 200 δρχ. για οικοδομή. Κατόπιν αυτού το ΔΣ τής ΦΕ αποφάσισε να αναλάβει τη λειτουργία τού σχολείου «εκτιμήσαν τον ζήλον των Ελευσινίων κινδυνευόντων να κλείσωσι το σχολείον των ένεκα τής σμικρότητος των δημοτικών πόρων αποφάσισεν να συστήσει σχολείον κορασίων και μάλιστα να ανεγείρει εν δέοντι και κατάστημα ίδιον». Η ΦΕ ήθελε να διορίσει εκεί δασκάλα πολύ ανώτερη τής υπαρχούσης. Γι' αυτό παρακάλεσε το Υπουργείο Παιδείας να διορίσει τη δασκάλα που ήδη υπηρετούσε στην Ελευσίνα κάπου αλλού και μέχρι να γίνει αυτό θα τής πλήρωνε τον μισθό. Δασκάλα ορίστηκε αρχικά η Βασιλική Αδαμοπούλου, η οποία ολοκλήρωνε την εποχή εκείνη τις σπουδές της στη Νηπιαγωγική. Ο μισθός της θα ήταν 80 δρχ. τον μήνα. Έτσι ειδοποιήθηκε ο δήμαρχος να ετοιμάσει το σχολείο και την κατοικία τής δασκάλας. Τελικά δεν πήγε η Αδαμοπούλου για να μη σταματήσει την εκγύμνασή της στη συνδιδακτική μέθοδο. Οπότε αποφασίστηκε να πάει η Σοφία Βεροπούλου, εφόσον το επιτρέψουν οι γονείς της. Η Σοφία Βεροπούλου ανέλαβε το Σχολείο στις 10 Ιανουαρίου 1873 και δίδαξε σε αυτό μέχρι τις 24 Ιουλίου 1874, οπότε ζήτησε την αντικατάστασή της, διότι ασθένησε και δεν μπορούσε πλέον να συνεχίσει το έργο της.

Ο ναός τού Αγίου Ζαχαρία. Στον περίβολο τού ναού βρισκόταν το οικόπεδο που αγόρασε η ΦΕ για να κτίσει το σχολείο της. Ελευσίνα City Guide.

Το Συμβούλιο με λύπη έκανε δεκτή την παραίτησή της, εξέφρασε την ευαρέσκεια του και την αντικατέστησε στις 4 Σεπτεμβρίου 1874 με την Ευφροσύνη Μοροζίνη, η οποία εργάστηκε με μεγάλη επιτυχία στο Σχολείο. Η ΦΕ προσέλαβε και τον πατέρα της για φύλακα. Όμως τις 20 Νοεμβρίου 1885 και εκείνη «ασθένησε από νόσο τού ήπατος και καταρροϊκή οφθαλμία και αναγκάστηκε να υποβάλει παραίτηση». Έτσι η ΦΕ διόρισε στις 11 Δεκεμβρίου 1885 τη Μαρία Λουλά, η οποία όμως παραιτήθηκε στις 7 Μαΐου 1886. Στις 14 Μαΐου 1886 διορίστηκε η Χαρίκλεια Αγραφιώτου, η οποία παρέμεινε μέχρι τον Σεπτέμβριο τού 1886. Την 1η Οκτωβρίου 1886 ανέλαβε η Μαρία Βέκιου μέχρι τον Ιούλιο τού 1887, οπότε και την απομάκρυνε το ΔΣ, διότι δεν ήταν καθόλου καλές οι εξετάσεις των μαθητριών στο τέλος τού έτους. Έτσι στις 19 Αυγούστου 1887 ανέλαβει το Σχολείο εκ νέου η Ευφροσύνη Μοροζίνη, η οποία όμως παραιτήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου 1891. Το Συμβούλιο εξέφρασε την ευαρέσκειά του προς αυτήν, για την ευδόκιμη υπηρεσία της και την αυταπάρνηση με την οποία εργάστηκε για τη διάδοση τής ελληνικής γλώσσας. (Από τα Αρχεία τής ΦΕ βλέπουμε ότι η Ευφροσύνη Μοροζίνη συνέχισε να διδάσκει στο Αρσάκειο Κερκύρας.) Στο Σχολείο τής Ελευσίνας διορίστηκε η Βασιλική Κ. Πανοπούλου, η οποία παρέμεινε μέχρι τον Ιούλιο τού 1892 οπότε και έκλεισε το σχολείο. 

Η ιστορία των κτηρίων στα οποία στεγάστηκε το Αρσάκειο τής Ελευσίνας παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι την εποχή εκείνη το οίκημα όπου στεγοζόταν το προκαταρκτικό σχολείο ήταν μία αίθουσα κάπως μεγάλη και, στην καλύτερη περίπτωση, ένα μικρό διπλανό δωμάτιο για να διαμένει η δασκάλα ή ο δάσκαλος. Αν ο αριθμός των μαθητών ήταν μεγάλος τότε η δασκάλα λειτουργούσε το σχολείο σε 2 βάρδιες. 

Την 1η Νοεμβρίου 1872 ο δήμαρχος Ελευσίνας, με το υπ' αριθμ 641 έγγραφό του, ανήγγειλε ότι το Σχολείο είναι έτοιμο και στεγάζεται στην οικία Κοκκινιώτη, έχει 3 θρανία και 29 σανιδοπίνακες. Αλλά με νεώτερο έγγραφό του συμπλήρωνε ότι το υλικό τού Σχολείου είναι ατελές. Όμως τον Απρίλιο τού 1873 ο δήμαρχος ανακοίνωσε στη ΦΕ ότι τα περί το Σχολείο οικόπεδα είναι διαθέσιμα, οπότε η ΦΕ απέστειλε στην Ελευσίνα επιτροπή, αποτελούμενη από τον υπεύθυνο για τα οικονομικά και τον πρόεδρο, προκειμένου να αγοράσουν οικόπεδο δαπανώντας μέχρι 400 δρχ. Μετά από σχετική έρευνα τής επιτροπής, τον Μάιο τού 1873 η ΦΕ αγόρασε οικόπεδο 1.500 μέτρων με φρέαρ. Αλλά, το 1874 μετά από επιτόπια επίσκεψη  ανέφερε ότι το "κατάστημα τής Ελευσίνος είναι λίαν στενάχωρο". 

Τον Απρίλιο τού 1876 η Αρχαιολογική Εταιρεία ακύρωσε την αγορά τού οικοπέδου που είχε πωλήσει στη ΦΕ προκειμένου να στεγαστεί το Αρσάκειο Κηφισίας. Τότε η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία αποφάσισε να ζητήσει από την Αρχαιολογική Εταιρεία να τής επιστρέψει τα χρήματα, ώστε να ξεκινήσει την ανέγερση τού Σχολείου στην Ελευσίνα. Τον Οκτώβριο τού 1876 η Αρχαιολογική Εταιρεία δέχθηκε να αποζημιώσει τη ΦΕ υπό τον όρο να κατασκευάσει μουσείο δίπλα στο υπό ανέγερση Σχολείο. Φυσικά το θέμα λύθηκε στα δικαστήρια.Τον Αύγουστο τού 1877 η χήρα τού πρώην δημάρχου Ελευσίνας Βασιλάκη Αδάμ δέχτηκε να μεταρρυθμίσει την οικία της και να την ενοικιάσει στη ΦΕ έναντι ενοικίου 40 δρχ. Η ενοικίαση θα έληγε όταν θα κτιζόταν το ιδιόκτητο σχολείο τής ΦΕ. Στα Πρακτικά τής ΦΕ διαβάζουμε ότι τον Απρίλιο τού 1881 κάποιος ονόματι Πανούσης Λάσκος προσπάθησε να καταπατήσει το οικόπεδο τής Εταιρείας και «ἀνέσκαψε χάνδακας». Η Εταιρεία ειδοποιήθηκε από τη δασκάλα και απευθύνθηκε στον δήμαρχο ζητώντας του να λάβει τα απαραίτητα μέτρα. Οι χάνδακες καλύφθηκαν και η ΦΕ άρχισε να σκέφτεται σοβαρά την οριοθέτηση τού οικοπέδου. Τότε όμως η Αρχαιολογική Εταιρεία κοινοποίησε έγγραφο στη ΦΕ βάσει τού οποίου το οικόπεδο που είχε αγοράσει δεν παρουσίαζε μεν αρχαιολογικό ενδιαφέρον αλλά, κατά το νέο σχέδιο, βρίσκονταν στην πλατεία που θα αποτελούσε τον περίβολο τού ναού τού Αγίου Ζαχαρία. 

Κάτοψη τής πλατείας γύρω από το εκκλησάκι τού Αγίου Ζαχαρία. Εκεί πρέπει να βρισκόταν και το οικόπεδο που είχε αγοράσει η ΦΕ. Google maps.

Τα μαθήματα στο Αρσάκειο τής Ελευσίνας σταμάτησαν τον Σεπτέμβριο τού 1884, γιατί η στέγη τού Σχολείου κινδύνευε να πέσει και παρεκλήθη η ιδιοκτήτρια να την επισκευάσει. Παρά τις πρόχειρες επισκευές το κτίσμα θεωρήθηκε επικίνδυνο και τον Ιούνιο τού 1886 ειδοποιήθηκε ο Δήμος να αναζητήσει άλλη στέγη κατάλληλη για σχολείο. Επειδή δεν βρέθηκε λύση, τον Σεπτέμβριο τού 1886 η ΦΕ έλυσε τη μίσθωση και αποφάσισε την απόλυση τού προσωπικού. Αιφνιδίως τότε ο δήμαρχος Ελευσίνας με το υπ' αριθμ 634 έγγραφό του γνωστοποίησε στη ΦΕ ότι ενοικίασε αντί 50 δρχ. τον μήνα την οικίαν Χ.Ν. Μαρίγγα για να χρησιμεύσει ως "σχολείον κορασίων", παρακαλώντας να σταλεί δασκάλα κατάλληλος και ικανή. 

Εν τω μεταξύ από τον Ιανουάριο τού 1885 η ΦΕ προχώρησε στην αγορά νέου οικοπέδου από δημοπρασία στην περιοχή «Παλαιά Δεξαμενή». Τον επόμενο χρόνο η Αρχαιολογική Εταιρεία αγόρασε το πρώτο οικόπεδο τής ΦΕ. Αρχισαν τότε κάποιες ενέργειες για να αγοραστεί το διπλανό οικόπεδο από αυτό που αγόρασε η ΦΕ, ώστε έτσι να δημιουργηθεί περίβολος γύρω από το κτήριο. Μάλιστα ο Δ. Πάγκαλος έστειλε 500 δρχ. προκειμένου να αποζημιωθούν οι προς δυσμάς τού οικοπέδου Μεθενίται και να εκχωρήσουν "καθ' όλον το μήκος τής Δεξαμενής τεμάχιον 5 μέτρων" για να χρησιμεύσει ως περίβολος τού Σχολείου. Το 1887 ο χώρος περιφράχθηκε.  

Κάτοψη τής περιοχής η οποια τον 19ο αιώνα ονομαζόταν «Παλαιά Δεξαμενή». Εκεί βρισκόταν το νέο οικόπεδο που αγόρασε η ΦΕ. Google maps.

Φαίνεται όμως ότι τα οικονομικά τού Δήμου, όπως και ολόκληρης τη χώρας άλλωστε, δεν πήγαιναν καθόλου καλά. Γι' αυτό και ο δήμαρχος τον Απρίλιο τού 1892 μείωσε το ενοίκιο τού Σχολείου από 50 σε 30 δρχ., με αποτέλεσμα να αφαιρεθεί το δωμάτιο στο οποίο έμενε η δασκάλα. Τα ιστορικά γεγονότα που ακολούθησαν έγιναν αιτία να κλείσει το Σχολείο τον Ιούνιο τού 1892. 

Τον Δεκέμβριο τού 1875 το ΔΣ τής ΦΕ πληροφορήθηκε από αναφορά τής δασκάλας ότι σύμφωνα με τοπικό έθιμο τα «άγαμα κοράσια» στην Ελευσίνα δεν επιτρεπόταν να εκκλησιάζονται. Το ΔΣ αποφάσισε να προσφέρει 10 δρχ. τον μήνα για να τελεί ο ιερέας ιδιαίτερη λειτουργία για τις μαθήτριες, ώστε να γίνουν αν όχι καλές χριστιανές, τουλάχιστον χριστιανές. Όταν τον Μάρτιο τού 1884 οι ιερείς ζήτησαν 20 δρχ. τον μήνα για να τελούν την ιδιαίτερη αυτή λειτουργία, το ΔΣ απέρριψε το αίτημα επειδή το θεώρησε «ντροπή». 

Η ΦΕ εφοδίαζε τα Σχολεία της με εποπτικό υλικό, αλλά και με την επίπλωση που χρειαζόταν. Την 1η Νοεμβρίου 1872 το Σχολείο τής Ελευσίνας είχε 3 θρανία και 29 σανιδοπίνακες. Στις 3 Ιανουαρίου 1873 η δασκάλα παράγγειλε πίνακες αναγνώσεως και αριθμητικής, καθίσματα, χάρακα (δείκτες), και κρόταλο. Οι πίνακες αυτοί αντικατεστάθησαν το 1882. Το 1886 η δασκάλα ζήτησε να την εφοδιάσουν με ζωολογικούς πίνακες. Το 1885 το Διοικητικό Συμβούλιο τής ΦΕ αποφάσισε να βραβεύσει τις μαθήτριες που αποφοιτούσαν προσφέροντάς τους βιβλία. Το 1886 το κτήριο που στέγαζε το Σχολείο είχε γίνει ερείπιο και επειδή ο Δήμος δεν προθυμοποιήθηκε να βρει νέο, η ΦΕ αποφάσισε, στις 3 Σεπτεμβρίου, να απολύσει το προσωπικό και να διακόψει τη μίσθωση τού κτηρίου. Στις 14 Σεπτεμβρίου ο δήμαρχος Ελευσίνας γνωστοποίησε ότι ενοικίασε αντί 50 δρχ. την οικία Μαρίγγα για να χρησιμεύσει ως σχολείο. Έτσι συνεχίστηκε η λειτουργία τού Αρσακείου. 

 Στις 25 Νοεμβρίου 1887 στο ΔΣ τής ΦΕ αναγνώστηκε έγγραφο τού δημάρχου Ελευσίνας με το οποίο εκφραζόταν η ευγνωμοσύνη τού ιδίου και τής κοινότητας τής Ελευσίνας για την «προ πολλών ετών σύσταση και συντήρηση τού σχολείου της». 

Από τα Πρακτικά τού ΔΣ τής ΦΕ μαθαίνουμε ότι οι εξετάσεις των μαθητριών γίνονταν δημόσια, παρουσία των τοπικών αρχών και αξιωματούχων τής ΦΕ και τα αποτελέσματά τους σχολιάζονταν ευρέως στο ΔΣ. Στα Πρακτικά τής 20ης Ιουλίου 1876 διαβάζουμε: «Επιτροπή αποτελουμένη από τους κ. Μητσόπουλον, Βενέτην, Αντωνιάδην και Φιλαδελφέα παρεστάθη εις τας εξετάσεις το'υ σχολείου όπου αι μαθήτριαι εξητάσθησαν εις εξήγησιν των μύθων τού Αισώπου, εις τεχνολογίαν, αριθμητικήν, Ιεράν Ιστορίαν, Γεωγραφίαν, τα δε άλλα εις Ανάγνωσιν και εις διάφορα μαθήματα και ευδοκίμησαν. Ευχαρίστως είδομεν εν γένει πρόοδον, ιδίως δε και εις χειροτεχνήματα, διό και εξεφράσαμεν τας ευχαριστίας τού Συμβουλίου εις την διδάσκαλον, τον Δήμαρχον, και τους γονείς των κορασίων διά τον όποιον επέδειξαν ζήλον». 

Αντίθετα, στα Πρακτικά τού ΔΣ τής 12ης Ιουλίου 1889 διαβάζουμε: «Ανηγγέλθη εις το Συμβούλιον ότι κατά την παρελθούσαν Κυριακήν (9 Ενεστώτος) εγένοντο αι εξετάσεις των μαθητριών τού εν Ελευσίνι σχολείου, παρόντος τού Δημάρχου και τού μέλους τής Εφορευτικής Επιτροπής κ. Δ. Φιλίου, αλλά τα αποτελέσματα δεν υπήρξαν ευχάριστα διότι κατά τα δημοσία υπό τής διδασκαλίσσης εκτεθέντα αι μαθήτριαι, άλλαι μεν διέκοπτον την φοίτησιν αυτών, άλλαι δε δεν προσήρχοντο τακτικώς».  

Ο Παναγιώτης Ρομπότης, από το Κρανίδι Αργολίδας, πρόεδρος τής ΦΕ το διάστημα 1871-1875. Aπί την Πινακοθήκη τής ΦΕ

Τον Σεπτέμβριο τού 1889 συζητήθηκε στο ΔΣ το ενδεχόμενο να διοριστεί βοηθός δασκάλα στο Σχολείο, προκειμένου να εφαρμοσθεί η συνδιδακτική μέθοδος. Τον μήνα εκείνο είχαν εγγραφεί μόνο 65 μαθήτριες. Το Συμβούλιο απάντησε ότι στόχος ήταν «να μάθωσι αι νεάνιδες να λαλώσι την Ελληνικήν γλώσσαν» και η εφαρμογή τής νέας μεθόδου δεν ήταν αναγκαία.   

Στα 20 χρόνια τής λειτουργίας του, φαίνεται ότι το Αρσάκειο Ελευσίνας κατόρθωσε να επιφέρει ουσιαστικές αλλαγές στην περιοχή. To 1881 η ΦΕ θέλησε να κλείσει το Σχολείο διότι είχε επιτευχθεί ο στόχος. Η Ελληνική ομιλείτο πλέον και υπήρχαν και άλλα σχολεία αρρένων και θηλέων στην Ελευσίνα και στη Μάνδρα. Τότε ο νομάρχης Αττικής Π. Μανέττας με έγγραφό του προς τη ΦΕ ζητούσε να μην καταργηθεί το Αρσάκειο Ελευσίνας. Έγραφεμεταξύ άλλων: «Ουδεμία γυνή εν Ελευσίνι ωμίλει ή εννόει την Ελληνικήν και νυν η γλώσσα διεδόθη ώστε μόνον γραίαι τινές δεν ομιλούσιν εκ συστολής, όμως εννοούσιν αυτήν». 

Το Αρσάκειο Ελευσίνας έκλεισε το 1892 μαζί με τα τελευταία Σχολεία των Δήμων, μετά από 20 χρόνια λειτουργίας. Ήταν το μακροβιότερο από τα "εν Δήμοις Σχολεία" τής ΦΕ, αφού είχε επιτελέσει τον βασικό του στόχο: να συμβάλει στην εμπέδωση και τη χρήση τής ελληνικής γλώσσας από τις γυναίκες τής περιοχής. Και η επιτυχία αυτή οφείλεται στην αγαστή συνεργασία τού Δήμου με τν Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και στην επιθυμία των κατοίκων να μορφώσουν τις θυγατέρες τους.  

• Το κείμενο βασίζεται κυρίως στα Πρακτικά τού ΔΣ τής ΦΕ και στην ανέκδοτη ιστορία τού Στέφανου Γαλάτη «Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 1836 -1936».