H καθ’ ημάς Ανατολή

«Τα σπίτια που είχα μου τα πήραν. Έτυχε να ’ναι τα χρόνια δίσεχτα· πολέμοι, χαλασμοί, ξενιτεμοί· κάποτε ο κυνηγός βρίσκει τα διαβατάρικα πουλιά κάποτε δεν τα βρίσκει· το κυνήγι ήταν καλό στα χρόνια μου, πήραν πολλούς τα σκάγια· οι άλλοι γυρίζουν ή τρελαίνουνται στα καταφύγια»

Γιώργος Σεφέρης

Η Μικρά Ασία με τα αρχαία και μεσαιωνικά ονόματα των επαρχιών και με τις μεγάλες πόλεις (ελληνικά ή τουρκικά ονόματα). Αρχείο Κ.Μ.Σ.
Από τη Διπλωματική εργασία της Αγάπης Μ. Ευδωρίδου με τίτλο "Ο ελληνισμός στη Νικομήδεια και την περιφέρεια της" που υποβλήθηκε το 2010 στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας
της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ

Τα ποιήματα είναι αρωγοί τής ιστορικής μνήμης. Λέγονται σαν παραμύθι από γενιά σε γενιά. Κάθε ποίημα έχει ιδιαίτερη αξία και κάθε λέξη τη δική της ιερή σημασία. Ποιητικές αφηγήσεις μάς γνώρισαν τους Ομηρικούς ήρωες, τον αγώνα ανθρώπων που αντιτάχθηκαν στη μοίρα τους, όπως ο Οιδίποδας και η Αντιγόνη, και τον ηρωισμό τού Διγενή Ακρίτα. Με τον ίδιο τρόπο «τα σμυρνιώτικα, πολίτικα, μακρόσυρτα τραγούδια ανατολίτικα, λυπητερά»[1] θυμίζουν σε όλους μας σήμερα την καθ’ ημάς Ανατολή, τον τόπο καταγωγής πολλών Ελλήνων και τον τόπο δράσης πολλών σοφών, αγίων και ηρώων.

«Η Ελλάδα από τους αρχαίους χρόνους ήταν ένα έθνος με τόνο οικουμενικό, όχι μονάχα γιατί με τις αποικίες της έδενε ολόκληρο τον κόσμο, αλλά και γιατί με το πνεύμα της, τον στοχασμό και την τέχνη της, με τον πολιτισμό της δηλαδή, εξέφρασε για πρώτη φορά μέσα στην ιστορία τής ανθρωπότητας τον οικουμενικό άνθρωπο.»[2]

Πολύ πριν «απ’ την θαυμάσια πανελλήνια εκστρατεία, την νικηφόρα, την περίλαμπρη, την περιλάλητη την δοξασμένη» από την οποία βγήκε «ο ελληνικός καινούργιος κόσμος, μέγας, οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς, οι Σελευκείς κι οι πολυάριθμοι επίλοιποι Έλληνες Αιγύπτου και Συρίας και οι εν Μηδία και οι εν Περσίδι. Και όσοι άλλοι»[3], τα παράλια τής Μικράς Ασίας ήταν η ανάσα τού Ελληνισμού, οι αποικίες, οι εμπορικοί σταθμοί, ο πλούτος. Η διαμάχη Ελλήνων και Περσών είχε αφορμή τη Μικρασία, γιατί η ελληνικότητα και ο πολιτισμός της αποτελούσαν την καρδιά τής Ελλάδας στην Περσία.[4] Το πέρασμα τού Μεγάλου Αλεξάνδρου έφερε ακόμα περισσότερους Έλληνες στην περιοχή. Τη Ρωμαϊκή περίοδο από την περιοχή αυτή ξεκίνησε η διάδοση τού Χριστιανισμού. Εκεί βρίσκονται τα επτά μεγάλα χριστιανικά κέντρα και αυτός ήταν ο τόπος καταγωγής των περισσοτέρων αγίων και μαρτύρων. Η Μικρασία ήταν ο σιτοβολώνας τού Βυζαντίου και από τις ανατολικές επαρχίες της επανδρώνονταν τα στρατεύματα των «Θεμάτων». Στην Τουρκοκρατία, που κράτησε πεντέμισι αιώνες, η επιβίωση τής γλώσσας και τής θρησκείας κράτησε όρθιο το ελληνικό στοιχείο. Ακόμα και οι Καραμανλήδες στην Καππαδοκία, που ήταν υπό τουρκική κατοχή από τον 11ο αιώνα, όταν τους ετέθη το δίλημμα να επιλέξουν αν θα διατηρήσουν τη γλώσσα ή τη θρησκεία τους, προτίμησαν να διατηρήσουν τη θρησκεία, γιατί μέσω αυτής θα διατηρούσαν και τη γλώσσα. «Ο Μικρασιατικός πολιτισμός κατακεραύνωσε την ιστορική αντιξοότητα» είπε πολύ σοφά η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ.

Τα ιστορικά γεγονότα που ακολούθησαν το τέλος τού Α΄ Παγκοσμίου πολέμου οδήγησαν στην καταστροφή τής Σμύρνης και στη σφαγή πολλών Ελλήνων τής Μικράς Ασία. Ίσως η πιο εύγλωττη μαρτυρία για την σκληρότητα των γεγονότων τής εποχής είναι όσα έγραψε ο Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη Τζωρτζ Χόρτον: «Ένα από τα δυνατώτερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου απ’ τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα τής ντροπής, διότι ανήκα στο ανθρώπινο γένος».

Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί τη µεγαλύτερη τραγωδία που γνώρισε ο νεότερος Ελληνισµός. Είχε ως αποτέλεσμα, από ελληνικής πλευράς, 25.000 νεκρούς και τραυματίες στρατιώτες. Πάνω από 1.500.000 Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες των προγόνων τους και να έρθουν πρόσφυγες στην Ελλάδα κάτω από άθλιες συνθήκες, αφήνοντας πίσω τους πάνω από 600.000 νεκρούς.

«Με τι χαρά, με τι πνοή
τι πόθους και τι πάθος
πήραμε τη ζωή μας‧
λάθος. Κι αλλάξαμε ζωή.»[5]

Στα ερείπια τής Σμύρνης έσβησε το όνειρο τής Μεγάλης Ιδέας. Το σχεδόν χρεοκοπημένο ελληνικό κράτος έπρεπε να στεγάσει και να περιθάλψει τον τεράστιο πληθυσμό των Μικρασιατών προσφύγων. Είχε όμως και την τύχη να υποδεχθεί 1.500.000 και πλέον υπέροχους, γνήσιους, συνειδητοποιημένους και εργατικούς Έλληνες, που τού χάρισαν μεγαλύτερη εθνική και θρησκευτική ομοιογένεια και επέφεραν μεγάλες οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές.

Η προκυμαία της Σμύρνης  όπως αποτυπώνεται σε  ταχυδρομική κάρτα. Wikipedia

Σήμερα οι χαμένες πατρίδες είναι κλεισμένες στις ψυχές μας και αποτυπώνονται στα έθιμα και στις παραδόσεις, στη θρησκεία, τη μουσική, στον χορό, στα μνημεία, στα κειμήλια, με δύο λόγια στην ιστορία τού πολιτισμού, σ’ αυτό που ονομάζουμε συνείδηση και πολιτισμική ταυτότητα. Αυτή είναι η ιστορική μνήμη τού ανθρώπου. Οι γενιές των προσφύγων έχουν πλέον φύγει. Οι απόγονοί τους κρατούν στις ψυχές τους τα ακούσματα, τα βιώματα και κυρίως τα συναισθήματα, που πέρασαν στο DNA τους.

Ο Άγιος Νικόλαος στο Κελεμπέσι (Γκιούλμπαχτσέ) όπως είναι σήμερα ( Αρχείο Αντ. Μαρκόπουλου)

«Κύριε, βοήθα να θυμόμαστε πώς έγινε τούτο το φονικό,·
την αρπαγή, τον δόλο, την ιδιοτέλεια,
το στέγνωμα τής αγάπης.·
Κύριε, βόηθα να τα ξεριζώσουμε…»[6].

Το 2022 συμπληρώνονται 100 χρόνια από τα γεγονότα τού 1922. Η κατάρρευση τού Μικρασιατικού μετώπου και η ήττα τού ελληνικού στρατού, που είχαν ως τραγική συνέπεια τον ξεριζωμό των ελληνορθόδοξων πληθυσμών τής Μικράς Ασίας, αποτυπώθηκε στα λογοτεχνικά έργα τής γενιάς τού Μεσοπολέμου ή τής Γενιάς τού ’30. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Ι.Θ. Δημαράς: «Τα παιδιά των δεκαπέντε και των δεκαοχτώ χρόνων θα μεγαλώσουν ανήσυχα, ταραγμένα, χωρίς ιδανικά, χωρίς πίστη. [...] Από τις αντικρινές ακτές τού Αιγαίου ήρθαν άλλα παιδιά· μέσα στην ψυχή τους ζει το νοσταλγικό δράμα τής χαμένης κοιτίδας. Και μεγαλώνουν κι αυτά μέσα στους καημούς και μέσα στην ταραχή». Αυτή η «σκιά στην ψυχή» κινητοποίησε κατά τον Δημαρά τούς λογοτέχνες τής Γενιάς τού ’30 να προσεγγίσουν τα λογοτεχνικά πράγματα με σοβαρότητα και συναίσθηση τής ευθύνης. Στόχος τους ήταν να παραμείνει ζωντανή η ανάμνηση και να διατηρηθεί στην προσωπική και τη συλλογική μνήμη όλων.

Το καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής στη Σμύρνη. Wikipedia

Το αφιέρωμα που ακολουθεί αναφέρεται στις αμφίδρομες σχέσεις τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας με τον Ελληνισμό τής Ανατολικής Θράκης και τής Μικράς Ασίας. Και ίσως τότε καταλάβουμε πόσο συνδεδεμένη με τον Ελληνισμό ήταν η «Ελληνίς Ανατολή» που αναφέρεται στον στίχο τού Διονύση Σαββόπουλου και συνειδητοποιήσουμε ότι:

«Γιατί τα σπάσαμε τ’ αγάλματά των,
γιατί τους διώξαμεν απ’ τους ναούς των,
διόλου δεν πέθαναν γι’ αυτό οι θεοί.
Ω γη τής Ιωνίας, σένα αγαπούν ακόμη,
σένα οι ψυχές των ενθυμούνται ακόμα.                                                                                                                                                         

Κ. Καβάφης, «Ιωνικόν»

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος ‒ ιστορικός

• Οι πηγές τού κειμένου υποσημειώνονται.

[1] Κωστή Παλαμά, «Ανατολή»

[2] Κώστα Τσιρόπουλου, «Η μαρτυρία τού ανθρώπου», Αθήνα 1967

[3] Κωνσταντίνου Καβάφη, «Στα 200 π.Χ.»

[4] Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, ομιλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Εκφωνήθηκε στο Μουσείο τής Φιλιώς Χαϊδεμένου στη Νέα Φιλαδέλφεια στο πλαίσιο τής εκδήλωσης τού ΣΜΝΦ με τίτλο «Μικρασία, 91 χρόνια μετά».

[5] Γιώργου Σεφέρη, «Άρνηση»

[6] Γεωργίου Σεφέρη: «Στη Σαλαμίνα της Κύπρος»