Εισαγωγή

Μετά το τέλος τού απελευθερωτικού αγώνα και τη δημιουργία τού νέου ελληνικού κράτους, ο Τύπος στην Ελλάδα κατάφερε, παρά τα εμπόδια, να διατηρήσει δυναμική πορεία. Από το 1828 έως το 1833 αγωνίζεται για τη διατήρηση των πολιτικών ελευθεριών, οι οποίες είχαν αρχίσει να πλήττονται από την έλευση των Βαβαρών και την εγκαθίδρυση τής βασιλείας. Τότε εμφανίζονται και τα πρώτα μέτρα για τον περιορισμό τής ελευθερίας τού Τύπου, γιατί οι εφημερίδες ασκoύσαν αυστηρή κριτική και έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των απόψεων των πολιτών που τις διάβαζαν ή τις σχολίαζαν στα καφενεία και σε κοινωνικές συγκεντρώσεις.

Κατά την Οθωνική περίοδο στα φύλλα που κυκλοφορούσαν έμφαση δινόταν στην αρθρογραφία. Οι «εφημερίδες» που εκδίδονταν –και που αρχικά δεν ήταν ακριβώς εφημερίδες με την έννοια τής καθημερινής κυκλοφορίας– είχαν μικρό σχήμα, ήταν τετρασέλιδες και δίστηλες και κυκλοφορούσαν δύο ή τρεις φορές την εβδομάδα. Υπηρετούσαν την ανάγκη τής πληροφόρησης με την έννοια τής διάδοσης ιδεών και γνώσεων. Ήταν κυρίως εφημερίδες γνώμης και είχαν λίγες ειδήσεις, κατά βάση πολιτικές. Φυσικά οι πληροφορίες που δημοσιεύονταν δεν ήταν «φρέσκες». Το μεγαλύτερο μέρος τού Τύπου συνδύαζε την πολιτική άποψη με την ειδησεογραφία. Στόχος των εφημερίδων τής περιόδου αυτής ήταν κυρίως η υπεράσπιση και η προαγωγή των εθνικών θεμάτων, η προάσπιση τής συνταγματικής τάξης και η διαπαιδαγώγηση τού κοινού σε θέματα δικαιωμάτων και στήριξης θεσμών. Ο Τύπος την εποχή εκείνη διακρινόταν κυρίως για τη μαχητικότητά του και ασκούσε έντονη αντιπολίτευση. Τρεις ήταν οι μεγάλες εφημερίδες: η «Αθηνά» τού Εμμ. Αντωνιάδη, η «Ελπίς» τού Κ. Λεβίδη και ο «Αιών» τού Ι. Φιλήμονος, οι οποίες θεωρούνταν και οι περισσότερο μαχητικές και επικριτικές.

Χειροκίνητο πιεστήριο τυπογραφείου από το Ναύπλιο, όπου τυπωνόταν η «Γενική Εφημερίς τής Κυβερνήσεως»

Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία από την ίδρυσή της είχε την προστασία τού Όθωνα και τής Αμαλίας και κατ’ επέκταση και των κυβερνήσεων που διορίζονταν από τον βασιλέα. Πολλοί μάλιστα από τα μέλη τής Φ.Ε., επειδή κατείχαν υψηλές κρατικές θέσεις, είχαν τη δυνατότητα να βοηθούν στη διεκπεραίωση των αιτημάτων τής Εταιρείας και να την ενισχύουν στο έργο της, αφού ουσιαστικά η Φ.Ε. ήταν πολύτιμη αρωγός τού ελληνικού κράτους και συνέβαλλε ουσιαστικά στο θέμα τής εκπαίδευσης των γυναικών, κάτι που για οικονομικούς λόγους η εκάστοτε κυβέρνηση δεν είχε τη δυνατότητα να προωθήσει. Αυτό, όμως, είχε ως συνέπεια το Αρσάκειο να δέχεται και τα βέλη τής κριτικής, που στόχο είχαν όχι μόνο το ίδιο το Σχολείο και τη λειτουργία του αλλά και αυτούς που το βοηθούσαν και κατείχαν μεγάλες κυβερνητικές θέσεις και κατ’ επέκταση την ίδια την κυβέρνηση και τον Όθωνα. Για τον λόγο αυτό πάγια τακτική τού Σχολείου ήταν να αγνοεί τις επιθέσεις αυτές και να μην απαντά συνεχώς στις αιτιάσεις .Λίγες είναι οι φορές που απάντησε σε συγκεκριμένες κατηγορίες. Συνήθως οι απαντήσεις δίδονταν από το Διοικητικό Συμβούλιο τής Φ.Ε. σε ομιλίες στο πλαίσιο εορτών ή επετείων.

«Γενική Εφημερίς τής Ελλάδος», 1834.Η «Εφημερίς τής Κυβερνήσεως» είναι η παλαιότερη ελληνική εφημερίδα. Εκδόθηκε για πρώτη φορά στο Ναύπλιο το 1825 με τον τίτλο «Γενική Εφημερίς τής Ελλάδος» από την κρατική διοίκηση για να δημοσιεύονται εκεί τα πρακτικά τής Διοικήσεως και να κοινοποιούνται γρήγορα οι ειδήσεις, κυρίως όσες αφορούσαν στο συμφέρον τού λαού. Εφημεριδογράφος τής Διοικήσεως ορίστηκε ο Θεόκλητος Φαρμακίδης.

Η στάση αυτή τού Αρσακείου ξεκινούσε από το σκεπτικό ότι ένα σχολείο θηλέων δεν έπρεπε να εμπλέκεται σε σκάνδαλα και να γίνεται αρνητικη συζήτηση γι’ αυτό. Έπρεπε να είναι και να φαίνεται «συντηρητικό, αυστηρό και ηθικό», αλλιώς κανένας γονιός δεν θα έστελνε τη θυγατέρα του να μορφωθεί εκεί. Η χρησιμοποίηση τού ρήματος «φαίνεται» αντί τού «είναι» στην παραπάνω πρόταση γίνεται διότι ένα σχολείο που παρέχει παιδεία σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί συντηρητικό. Δεν υπάρχει τίποτα προοδευτικότερο από την παιδεία.

Τα κείμενα των εφημερίδων που αφορούν στο Αρσάκειο δίνουν μια εικόνα της εποχής εκείνης, των ηθών, των απόψεων και τού τρόπου σκέψης που επικρατούσε στην Ελλάδα κατά τον 19ο και τις αρχές τού 20ού αιώνα.

Άρθρα τού καθημερινού Τύπου που αναφέρονται στο Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικης Εταιρείας*

Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία ιδρύθηκε από 73 προσωπικότητες τής εποχής που γνώριζαν την ανεπάρκεια των κυβερνητικών πόρων για τη διατήρηση δημοτικών σχολείων, την εκπαίδευση δασκάλων και διδασκαλισσών και την καταπολέμηση τής αμάθειας η οποία επικρατούσε στις περισσότερες περιοχές τού κράτους. Πίστευαν ότι με ιδιωτικές συνεισφορές θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη δημιουργία καλών σχολείων που θα παρείχαν σωστή παιδεία. Η πρώτη μεγάλη διαμάχη στους κόλπους τής ΦΕ ήταν όταν αποχώρησε μεγάλη μερίδα μελών, όπως ο Ραγκαβής, υποστηρίζοντας ότι κακώς η Εταιρεία ίδρυσε σχολείο θηλέων, το οποίο θα απομυζούσε όλους τούς πόρους της και δεν θα τής επέτρεπε να κάνει τίποτα άλλο. Φαίνεται ότι η διαμάχη αυτή δεν περιορίστηκε στην αποχώρηση κάποιων μελών, αλλά συνεχίστηκε στις επόμενες αρχαιρεσίες τού 1840, κατά τις οποιες δεν επανεξελέγη ο Κοκκώνης και ο Γεννάδιος.

Το διάταγμα τής ίδρυσης τής ΦΕ γραμμένο στα Ελληνικά και στα Γερμανικά, όπως και όλα τα επίσημα έγγραφα και η Εφημερίδα τής Κυβερνήσεως. Φέρει την υπογραφή τού Όθωνα και την ένθετη σφραγίδα του.

Η αποχώρηση των δύο αυτών προσώπων, που προέρχονταν από τον χώρο τής δημόσιας εκπαίδευσης, σηματοδότησε μα διαφορετική πορεία για τα Σχολεία τής Φ.Ε. Όπως λέει ο Κ. Ν. Βάμβας, εισηγητής επί των σχολείων, στη Συνέλευση τής Φ.Ε. στις 13 Νοεμβρίου 1846: «Η απομάκρυνση τού Κοκκώνη υποδηλώνει την αλλαγή στον προσανατολισμό τής Φ.Ε. Διευκολύνεται πλέον η προσέλκυση κορασίων πολλών ευκαταστάτων οικογενειών». Φαίνεται ότι τα πολιτικά πάθη συνέχισαν να επηρεάζουν τις αποφάσεις των μελών τής Φ.Ε. Έτσι βλέπουμε ότι η εφημερίδα «Αιών» υποστηρίζει τον νέο πρόεδρο τής Φ.Ε. Ανδρέα Μεταξά και γράφει: «είναι λυπηρόν να παρατάττονται προσωπικότητες και σκοποί ή ιδιοτέλειαι μηδέν κοινόν έχοντες με την αρχήν τής συστάσεως τής Εταιρείας», που ήταν η εκπαίδευση των μικρών παιδιών και κυρίως των γυναικών. Στον αντίποδα η εφημερίδα «Αθηνά» τού Εμμ. Αντωνιάδη επιτίθεται στον Ι. Κοκκώνη, στο φύλλο τής 22ας Μαρτίου 1839 (έτος Η΄ αρ. 602), λέγοντας ότι είναι «τέλειος δικτάτωρ» που αναλάμβανε όλη τη διανοητική και υλική διαχείριση τής Εταιρείας. «Αυτός εμόρφωσεν το σχολείον όπως ήθελε, αυτός εφορεύει, αυτός το επιστατεί, αυτός εξουσιάζει, αυτός εκδίδει εντάλματα και τον Πρόεδρον δεν ερωτά καθόλου. Αυτός εγκρίνει τα βιβλία και την μέθοδον, αυτός εις έν λόγον κινεί το παν». Η πραγματική θέση τής εφημερίδας αποκαλύφθηκε στην κριτική της για τον Γ. Γεννάδιο: «ο δε αντιπρόεδρος Γεώργιος Γεννάδιος άγεται και φέρεται από τον κ. Ι. Κοκκώνη ως ένα εκ των θερμοτέρων Ἀρχολιπαροναπαίων.». Οι Ναπαίοι ήταν το φιλορωσικό κόμμα, το οποίο αντιμαχόταν η εφημερίδα για τον ίδιο λόγο που αντιμαχόταν τον Ανδρέα Μεταξά. Από την άλλη πλευρά ο «Αιών» κατηγόρησε τον επόμενο πρόεδρο Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο ότι αυτός και ο Δρ. Μανσόλας δεν είχαν ξαναπατήσει σε Συνέλευση παρά μόνο σε αυτήν κατά την οποία εξελέγησαν στο Δ.Σ. ως πρόεδρος και αντιπρόεδρος. Βλέπουμε λοιπόν ότι η θέση των εφημερίδων δεν καθορίζεται μόνο από την αντιοθωνική ή μη στάση τους, αλλά και από την πολιτική τοποθέτηση των εκάστοτε προέδρων.

Το Αρσάκειο Μέγαρο το 1886. Για τη φωτογράφιση η ΦΕ μετακάλεσε τον Γάλλο φωτογράφο J. David.

Τα άρθρα που ακολουθούν αναφέρονται σε γεγονότα και ειδήσεις που αφορούσαν αρχικά στο «Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας», το οποίο μετά τη δωρεά τού Απόστολου Αρσάκη έγινε γνωστό με το όνομα «Αρσάκειο». Όλα έχουν δημοσιευτεί σε ειδησεογραφικές εφημερίδες τής εποχής και αφορούσαν σε διενέξεις μεταξύ των μελών τής Φ.Ε., εορτασμούς που έγιναν στο Σχολείο, γεγονότα που συνέβησαν, βραβεύσεις και εκδηλώσεις τής σχολικής ζωής. Ο αναγνώστης μπορεί να αντλήσει από αυτά πληροφορίες για την ιστορία τού Αρσακείου, τα ήθη και τα έθιμα τής εποχής, αλλά και τη ζωή στην Αθήνα την εποχή εκείνη. Το Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας συγκέντρωνε τα βέλη όλων των εφημερίδων που αντιπολιτεύονταν τον Όθωνα. Οι κυβερνήσεις που ακολούθησαν μετά την έξωση τού Όθωνα υποστήριξαν το Αρσάκειο, το οποίο ετέθη υπό την αιγίδα τής βασίλισσας Όλγας και έτσι για μια ακόμα φορά συγκέντρωσε τις επικρίσεις των αντιπολιτευόμενων εφημερίδων. Όσο όμως κι αν είναι ορατό το μένος των συντακτών των άρθρων, οι περισσότεροι αναγνωρίζουν τη μεγάλη προσφορά τού Σχολείου και ισχυρίζονται ότι οι επισημάνσεις τους γίνονται για το καλό τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.

*Ευχαριστούμε τον φιλόλογο - συγγραφέα Θανάση Γιοχάλα για τα αναφερόμενα στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία δημοσιεύματα, που είχε την ευγένεια να μας παραχωρήσει.

Παναγιώτα Α. Ατσαβέ

Φιλόλογος - Ιστορικός