Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από το βιβλίο «Μικρασιατικός Ελληνισμός και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 1836-1900» (τόμος Α΄) τής φιλολόγου Μαρίας Ν. Βαϊάννη, έκδοση τής Ενώσεως Σμυρναίων Αθηνών. 
Ευχαριστούμε τη συγγραφέα κ. Μ. Βαϊάννη και τον Πρόεδρο τής Ενώσεως Σμυρναίων Αθηνών Γεώργιο Αρχοντάκη, διότι μας παραχώρησαν την άδεια να αναρτήσουμε στο αφιέρωμά μας κεφάλαια από τον Α΄ και Β΄ τόμο τού βιβλίου. 

Μαθήτριες μικρασιατικής καταγωγής τα Σχολεία τής ΦΕ μέχρι το 1900

Στην ενότητα που προηγήθηκε, επιδιώχθηκε να καταδειχθεί, από τα υπάρχοντα στο Αρχείο τής ΦΕ στοιχεία, η αξιολογότατη και πολυεπίπεδη συμβολή τού Μικρασιατικού Ελληνισμού στην προσπάθεια που κατέ­βαλε η Εταιρεία να θεμελιώσει στην Ελλάδα τη γυναικεία εκπαίδευση.

Η προσπάθεια αυτή σε σύντομο χρονικό διάστημα απέδωσε πλούσι­ους καρπούς, με πρώτο ενδεικτικό αποτέλεσμα την αύξηση τού αριθμού των μαθητριών από την κυρίως Ελλάδα και από τοω χώρο τού αλύτρω­του Ελληνισμού. Οι μαθήτριες αυτές στην πλειονότητά τους αποσκοπούσαν στην απόκτηση πτυχίου και στην άσκηση τού επαγγέλματος τής δασκάλας· άλλωστε την εποχή εκείνη η ζήτηση διδασκαλισσών ήταν μεγά­λη σε όλο τον χώρο τού Ελληνισμού, ελεύθερου και μη.

Υπογραμμίζει χαρακτηριστικά η Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου: «Στα 1840, τρία χρόνια μετά την ίδρυση τού σχολείου, ο αριθμός των μαθη­τριών είχε φτάσει τις 64. Η αύξηση συνεχίζεται και κατά τα επόμενα χρό­νια με ανάλογους ρυθμούς. Από το 1847 έως το 1858, ο αριθμός των μα­θητριών, τόσο στο αλληλοδιδακτικό όσο και στο ανώτερο τμήμα, είχε σχεδόν τριπλασιαστεί. Στις αρχές τού σχολικού έτους 1847-48 μάλιστα, το Διοικητικό Συμβούλιο τύς Εταιρείας αναγκάστηκε να δηλώσει στις εφη­μερίδες ότι δεν μπορεί να δεχτεί άλλες μαθήτριες “δι’ έλλειψιν τόπου”». Και συνεχίζει επισημαίνοντας ότι «ο μεγαλύτερος αριθμός από τις από­φοιτες τού Παρθεναγωγείου τής ΦΕ γίνονται δασκάλες» και ακόμη ότι «την εποχή αυτή παρατηρείται μεγάλη έλλειψη από δασκάλες, και η ζήτη­ση δεν περιορίζεται μόνο στο ελεύθερο κράτος, αλλά επεκτείνεται και στον υπόδουλο Ελληνισμό».

Κατά συνέπεια, είναι φυσικό να εντοπίζονται και μικρασιατικής κα­ταγωγής μαθήτριες στο Διδασκαλείο τής Φ.Ε., όπου οι εκπαιδευόμενες ήταν κατά κανόνα εσωτερικές, κυρίως υπότροφοι τής Εταιρείας, τής ελληνικής κυβερνήσεως ή και άλλων φορέων (δήμων, κοινοτήτων, συλλό­γων), χωρίς να αποκλείονται και εκείνες οι οποίες φοιτούσαν καταβάλλο­ντας μηνιαία δίδακτρα (σύσσιτοι).

Οι πηγές που μας πληροφορούν για την ύπαρξη μικρασιατικής κα­ταγωγής μαθητριών είναι τα Πρακτικά των συνεδριάσεων των Διοικη­τικών Συμβουλίων τής ΦΕ, όπου συζητούνταν οι αιτήσεις για χορήγηση υποτροφίας ή μείωσης διδάκτρων· σπανιότερα οι Εκθέσεις Πεπραγμένων των Γενικών Συνελεύσεων καθώς επίσης και τα υπάρχοντα Μαθητολόγια τού 19ου αι. των ετών 1870-1900 και τα Πρακτικά συνεδριάσεων των επί πτυχίω εξετάσεων των μαθητριών Εσωτερικού και Εξωτερικού Διδασκα­λείου τής ΦΕ, όπου, εκτός των άλλων στοιχείων, αναγράφεται και ο τό­πος καταγωγής κάθε μαθήτριας. Επομένως, η μνεία των μικρασιατικής καταγωγής μαθητριών στηρίζεται στα υπάρχοντα (ελλιπή) στοιχεία και δεν μπορεί να διεκδικήσει το χαρακτήρα τής πληρότητας.

Παρά ταύτα, η αναφορά στις υπάρχουσες πηγές σε μικρασιατικής καταγωγής μαθήτριες είναι αρκετή για να συμπεράνει κανείς την απήχηση τού έργου τής Φιλεκπαιδευτικής στις συνειδήσεις των Μικρασιατών Ελλήνων, τους ισχυρούς δεσμούς αμοιβαίας εμπιστοσύνης, καθώς επίσης και την επιθυμία τής Εταιρείας να διευκολύνει κατά το δυνατό και κατά περίπτωση τη φοίτηση Μικρασιατισσών μαθητριών στα Σχολεία της, εκτι­μώντας τη σημασία μιας τέτοιας προσφοράς.

Από τα στοιχεία επομένως που διαθέτουμε, θα μπορούσαμε να δια­κρίνουμε δύο ομάδες μικρασιατικής καταγωγής μαθητριών:

α) Εκείνες οι οποίες απασχόλησαν τα κατά καιρούς Διοικητικά Συμ­βούλια τής ΦΕ με το αίτημα χορήγησης υποτροφιών, έκπτωσης διδά­κτρων ή εξόδων εγκατάστασης ή άλλης, κατά περίπτωση, ειδικής διευκό­λυνσης    και

β) Εκείνες των οποίων τα ονόματα και η ιδιαίτερη πατρίδα αναφέρονται στα υπάρχοντα Μαθητολόγια τού 19ου αιώνα.

Η ιδιαίτερη μνεία τής πρώτης ομάδας θεωρήθηκε σκόπιμη, διότι κα­ταδεικνύει τις εκπαιδευτικές ανάγκες, τις επιδιώξεις και τις γενικότερες τοποθετήσεις τού Μικρασιατικού Ελληνισμού σε θέματα παιδείας αφ’ ενός και την κατά το δυνατόν αντιμετώπισή τους εκ μέρους τής Φιλεκ­παιδευτικής Εταιρείας αφ’ ετέρου, παρά το ότι τα οικονομικά της δεν ήταν πάντα ιδιαιτέρως ανθηρά.

Αναλυτικότερα, ήδη από το 1837, πρώτο έτος λειτουργίας τού σχο­λείου τής Εταιρείας, αναφέρονται δύο υπότροφοι τής Φιλεκπαιδευτικής από τη Σμύρνη, η Σοφία Σαράντου και η Σοφία Τολίου, ενώ το 1838 «εισήχθη εις το κατάστημα» η Ελένη Δημητριάδου από τις Κυδωνιές.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, το εκάστοτε Διοικητικό Συμβούλιο τής Εταιρείας υιοθετώντας συγκεκριμένη πλέον τακτική:

• Έκανε δεκτή ως υπότροφο τής Εταιρείας τη θυγατέρα τού ιερέως Παϊσίου από την Καισάρεια.
• Ενέκρινε την αίτηση τού Αλ. Σούτσου «να εισαχθή ως σύσσιτος εις το κατάστημα η αδελφή του Κλεοπάτρα».
• Διευκόλυνε σε οικονομικά θέματα τη θυγατέρα τού Ν. Σαλτέλη, διότι όπως ανέφερε ο ίδιος «ων πενέστατος δεν δύναται να πληρώση πλέον των 50 δραχμών κατά μήνα διά την θυγατέρα του και παρακαλεί το Συμβούλιον να συγκατατεθή εις τούτο».
• Απεφάσισε «να μη ζητηθώσι δίδακτρα κυμβάλου παρά τής εξωτε­ρικής μαθήτριας Κλεοπάτρας Γαϊτανάκη διά την τρέχουσαν τριμηνίαν, διότι ο πατήρ αυτής και εσχάτως ευηργέτησε την εταιρίαν διά προσφοράς χιλίων δραχμών».
• Ενέγραψε σύσσιτο την Ουρανία Μαρκουίζου από την Κωνσταντι­νούπολη (τη συστάσει Λ. Μελά).
• Ικανοποίησε το αίτημα τού γυμνασιάρχου Σοφοκλή από την Κων­σταντινούπολη, προκειμένου «να στείλη έν κοράσιον διά να προπαρασκευασθή ως διδάσκαλος εις μίαν κώμην τής Καισαρείας».
  Ενέκρινε έκπτωση διδάκτρων σε υπότροφο τού Συλλόγου Βουγιούκ-Δερέ Κωνσταντινουπόλεως «τή προτάσει Ν. Μαυροκορδάτου».
• Ενέκρινε έκπτωση διδάκτρων για τις τρεις θυγατέρες Σαντοριναίου από την Κωνσταντινούπολη.
• Ενέκρινε έκπτωση διδάκτρων για τη θυγατέρα τού εκ Μάκρης Μουσαίου, «επειδή διά τους πολλούς υπέρ τής διαδόσεως τού Ελληνι­σμού αγώνας του είναι άξιος συνδρομής».
• Διευκόλυνε τη φοίτηση ως ημισυσσίτων με ειδικούς όρους τριών θυγατέρων τού Π. Σούτσου.
• Ανταποκρίθηκε στην αίτηση τού πρωτοσυγκέλλου τού Οικουμενι­κού Θρόνου και προέβη σε μείωση διδάκτρων για τη Μ. Κωνσταντινίδου από την Κωνσταντινούπολη, «ίνα τελειώσασα τας σπουδάς της εν τω Αρσακείω επανάκαμψη απόστολος των Μουσών εις την αναγεννωμένην πατρίδα της».
• Προσέφερε οικονομικές διευκολύνσεις στην «εκ Σμύρνης Ψιμιλοπούλου να εισέλθη διά να διδαχθή επί εξ μήνας ή επί έτος την νηπιαγωγικήν».
• Απεφάσισε δύο από τις υποτροφίες τού κληροδοτήματος Αρσάκη να δοθούν σε νεάνιδες μικρασιατικής καταγωγής (από την Τραπεζούντα τού Πόντου και την Καισάρεια τής Καππαδοκίας) κατόπιν διαγωνισμού. Ύστερα από αλληλογραφία με το Σύλλογο Σχολείων Τραπεζούντος επελέγη η Βασιλική Κεφάλα ως υπότροφος από τον Πόντο, ενώ ως υπότροφος από την Καππαδοκίας προτάθηκε από τον Κ. Βαγιάννη, σημαντικό παράγοντα τής δημόσιας ζωής στην Κωνσταντινούπολη, να επιλεγεί μία από τις υποτρόφους τής επαρχίας στη Βασιλεύουσα.
  -Έκρινε άξιες ειδικής μεταχείρισης τις ορφανές γονέων Αφροδίτη και Αικατερίνα Θ. Παλαιολόγου «τη συστάσει τού Οικουμενικού Πατριάρχου».
• Έκανε δεκτή ως υπότροφο τη Σοφία Ελευθεριάδου από την Αμάσεια.
• Ενέκρινε απαλλαγή διδάκτρων για τη Μαρία Μπουρίνη από τα Αλάτσατα «τη συστάσει τού Εξάρχου τού Παναγίου Τάφου».
• Συγκατετέθη σε μείωση τροφείων και διδάκτρων για την Αναστα­σία Ιωάννου, υπότροφο τής κοινότητας Κίρκαγατς «τη αιτήσει τής εκεί Δη­μογεροντίας».
• Περιέλαβε στις υποτρόφους την εκ Σπάρτης Ευθαλία Ουλκέρογλου, κατόπιν διαγωνισμού, «τη συστάσει τού Μητροπολίτου Πισιδίας Παρθένιου».
• Προσέφερε οικονομικές διευκολύνσεις και διευκολύνσεις εγκατάστασης καθώς επίσης και απαλλαγή τού ημίσεως των τροφείων και των διδάκτρων στη Μελ­πομένη Σεραφείμ, υπότροφο τής κοινότητας Σπάρτης Πισιδίας, κατόπιν αιτήσεως τής εκεί Δημογεροντίας.
• Ενέκρινε ελάττωση τροφείων και διδάκτρων για την ορφανή Μα­ρία Ζαμπάκη με αίτηση τής Εφορείας των σχολείων Μάκρης και Λιβισίου, ομοίως και για την εκ Βουρδουρίου Ελένη Καρακάς, δεσμεύοντάς τες να διδάξουν και οι δύο στις πατρίδες τους, μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους.
• Περιέλαβε στις μαθήτριες τού Αρσάκειου την Ελένη Αθανασιάδου από το Οδεμήσιο.
• Προσέφερε οικονομικές διευκολύνσεις σε νέα από την Τραπεζούντα, με αίτηση τού εκεί Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου «Ξενοφών».

Από όσα, επομένως, διετυπώθησαν έως τώρα σχετικά με το θέμα των υποτρόφων, έγινε ήδη σαφές, με βάση τα αναφερόμενα στα Πρακτικά των Διοικητικών Συμβουλίων τής ΦΕ, ότι συχνά οι κοινότητες τού Μικρασιατικού Ελληνισμού έστελναν στο Αρσάκειο υποτρόφους τής επι­λογής τους, πολλές φορές κατόπιν διαγωνισμού, των οποίων ανελάμβαναν τα έξοδα διαμονής και φοιτήσεως, με την προϋπόθεση ότι θα επέστρεφαν και θα δίδασκαν, μετά το πέρας των σπουδών τους, στις ιδιαίτε­ρες πατρίδες τους. Δεν έλειπαν εξ άλλου και οι πρωτοβουλίες για απο­στολή υποτρόφων και ανάληψη των εξόδων τους και εκ μέρους πλούσιων ομογενών και παραγόντων τής Εκκλησίας και τής δημόσιας ζωής τού μικρασιατικού χώρου.

Μία άλλη παρατήρηση αφορά τη στάση τής Φιλεκπαιδευτικής. Επειδή η ζήτηση για εν μέρει ή εξ ολοκλήρου δωρεάν φοίτηση στα Σχο­λεία τής Εταιρείας ήταν μεγάλη, τα δε οικονομικά της δεν ήταν πάντοτε ιδιαιτέρως ανθηρά, η Φιλεκπαιδευτική υποχρεωνόταν, εκ των πραγμάτων, να τροποποιεί στα μέτρα των δυνατοτήτων της ή και να απορρίπτει (όχι ιδιαιτέρως συχνά) αιτήσεις για χορήγηση υποτροφίας ή παροχής οικονομικών διευκολύνσεων, όπως συνέβη, π.χ., στην περίπτωση τού ηγεμόνος Σάμου Αδοσίδου, τού οποίου αρνήθηκε να ικανοποιήσει την αίτηση, επειδή «ένεκεν τής οικοδομής δεν ηδύνατο να δαπανήση εις υποτροφίας».

Κατά κανόνα όμως, έχοντας επίγνωση τής εθνικής σημασίας τού έργου της, η Φιλεκπαιδευτική ανταποκρινόταν, παρά το οικονομικό κό­στος, με προθυμία στα αιτήματα των παραγόντων τής εκπαίδευσης του Μικρασιατικού Ελληνισμού και έδινε την ευκαιρία σε μικρασιατικής κα­ταγωγής μαθήτριες να γίνονται κάτοχοι τής παιδείας τού επιπέδου που παρείχαν τα Σχολεία της. 

Μαρία Ν. Βαϊάννη
φιλόλογος - ιστορικός

(Από το βιβλίο «Μικρασιατικός Ελληνισμός και Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία,1836-1900»)