Τό κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από το Βιβλίο της Μαρίας Ν. Βαϊάννη «Μικρασιατικός Ελληνισμός και Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία» 1900-1930 (τόμος Β). Ευχαριστούμε τήν «Ενωση Σμυρναίων Αθηνών», τόν Πρόεδρο κ. Γεώργιο Αρχοντάκη και τη συγγραφέα, φιλόλογο τού Αρσακείου Τοσιτσείου Εκάλης κ. Μαρία Ν. Βαϊάννη διότι παραχώρησαν τήν άδεια για τήν αναδημοσίευσή του.

Μαθήτριες Μικρασιατικής καταγωγής
στα σχολεία της Φ.Ε. από το 1900 - 1930

Ενδεικτικό τής μαθήτριας Ηούς Δεσίπρη από τή Σμύρνη, η οποία φοίτησε στήν Αστική Σχολή τής ΦΕ. (Απο το Αρχείο της ΦΕ)	Χειρόγραφο πιστοποιητικό, με τήν υπογραφή τής Ελένης Λουΐζου, με τό οποίο συστήνεται η φοίτηση τής μαθήτριας τού "Ομηρείου" Αγνής Ζανέλλη στην Εμπορική σχολή τού Αρσακείου, όπου όπως φαίνεται "εγένετο δεκτή".  (Από τό Αρχείο της ΦΕ)	Ενδεικτικό τής Ειρήνης Κρομμύδα από το Ημιγυμνάσιον Κρήνης. Κατετέθη στην ΦΕ στις 23/6/1922 για να εγγραφεί στο σχολείο.  (Από τό Αρχείο της ΦΕ)

 Σημαντικότατο κεφάλαιο στις σχέσεις Μικρασιατικού Ελληνισμού και Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας απετέλεσαν οι μικρασιατικής καταγωγής μα­θήτριες, που φοίτησαν στά σχολεία της ήδη από τα πρώτα σχεδόν χρόνια της λειτουργίας τους και οι οποίες, κατά το χρονικό διάστημα 1836-1900, σύμ­φωνα με τις υπάρχουσες πηγές, ανήλθαν στον αριθμό των 320.

Αλλά και κατά το υπό εξέταση χρονικό διάστημα 1900-1930 μεγάλος αριθμός μαθητριών (και κάποιων μαθητών) καταγόταν από την αντίπερα ό­χθη του Αιγαίου· εξ αυτών άλλες φοιτούσαν ιδίοις εξόδοις και άλλες ενισχυόμενες είτε από τη Φ.Ε. είτε από άλλους φορείς, όπως π.χ. από τό σύλ­λογο «Ανατολή», όπως θα καταδειχθεί στη συνέχεια.

Οι πηγές που μάς πληροφορούν για τήν ύπαρξη μικρασιατικής κατα­γωγής μαθητριών είναι τα Πρακτικά των συνεδριάσεων των Διοικητικών Συμβουλίων της Φ.Ε., τα διασωθέντα Πρακτικά αποτελεσμάτων απολυτηρίων και επί πτυχίω εξετάσεων καθώς και τα διασωθέντα Μαθητολόγια σχο­λείων της Εταιρείας, όπου, εκτός των άλλων στοιχείων, αναγράφεται και ο τόπος καταγωγής κάθε μαθήτριας.

Μαθήτριες από το χώρο των Βαλκανίων στα σχολεία της Φι­λεκπαιδευτικής Εταιρείας

Όπως είναι γνωστό, οι πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. υπήρξαν για τον Ελληνισμό περίοδος περιπετειών, ανακατατάξεων, μετακινήσεων πληθυσμών και μεγάλων κοινωνικών αλλαγών. Το Μακεδονικό Ζήτημα, οι Βαλκανικοί  Πόλεμοι, ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, η Μικρασιατική Εκστρατεία και Κατα­στροφή, η Ανταλλαγή Πληθυσμών, εκτός των εθνικών και πολιτικών επιπτώσεων, δημιούργησαν και τεράστια κοινωνικά προβλήματα, όπως, μεταξύ άλ­λων, κύματα προσφύγων, άπορων, απορφανισθέντων παιδιών, απροστάτευ­των ανηλίκων και ποικιλοτρόπως δοκιμασθέντων Ελλήνων του ευρύτερου Ελληνισμού, πού είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους στη μητέρα-πατρίδα.

Προς τα προβλήματα αυτών τών δεινώς χειμαζόμενων Ελλήνων, η Φι­λεκπαιδευτική Εταιρεία, στο πλαίσιο τών δυνατοτήτων της, επέδειξε αξιο­σημείωτη ευαισθησία, υιοθετώντας ποικίλα μέτρα που απέβλεπαν στή γενι­κότερη υλική, ηθική ενίσχυση και ανακούφισή τους, είτε σε συλλογικό είτε σε ατομικό επίπεδο.

Άλλωστε, η τακτική αυτή είχε ακολουθηθεί ήδη από το 19ο αι., για με­μονωμένες περισσότερο περιπτώσεις Μικρασιατών Ελλήνων, όπως είχαμε την ευκαιρία να καταδείξουμε και στον Α' τόμο της έρευνας. Κατά τον 20ο όμως αι., η Φ.Ε. εφήρμοσε οργανωμένα και γενικής φύσεως σχέδια ανακούφισης-υποστήριξης όχι μόνον των Μικρασιατών αλλά και γενικά των Ελλή­νων της Βαλκανικής.

Πριν, επομένως, ασχοληθούμε με την τακτική συμπαράστασης που α­κολούθησε ή Φ.Ε. σχετικά με το σφοδρά πληττόμενο Μικρασιατικό Ελληνι­σμό, είναι, πιστεύουμε, σημαντικό να αναφερθούμε στις κινήσεις ,στις όποι­ες προέβη, προκειμένου να προσφέρει χείρα βοήθειας στους Έλληνες των πε­ριοχών εκείνων που υπέφεραν εξ αιτίας των πολέμων και των μεγάλων α­νατροπών, που εκδηλώθηκαν στο χώρο των Βαλκανίων και που, από πλευ­ράς ελληνικού ενδιαφέροντος, περιελάμβαναν τις ευρύτερες περιοχές Θρά­κης, Μακεδονίας και Ηπείρου.

Η αναφορά αυτή, σε έκτος Μ. Ασίας θέματα, κρίθηκε σκόπιμη, διότι πι­στεύεται ότι συντελεί στη διαμόρφωση πλήρους και ολοκληρωμένης εικόνας τής όλης «φιλοσοφίας» που χαρακτήριζε τή Φ.Ε., σχετικά με τή συμμετοχή της στην αντιμετώπιση τών προβλημάτων του Ελληνισμού στο σύνολό του.

Η τακτική, επομένως, που υιοθέτησε ή Φ.Ε. προς αυτή την κατεύθυνση περιελάμβανε αφ’ ενός μεν μέτρα γενικής φύσεως (συχνά και στο πλαίσιο που είχε ορίσει τότε η ελληνική πολιτεία), αφ’ ετέρου δε αντιμετώπιση με­μονωμένων περιπτώσεων, οι οποίες συχνά υπέκρυπταν προσωπικά δράμα­τα, προέκταση των εθνικών αγώνων και περιπετειών.

1. Γενικής φύσεως μέτρα

• Εγγραφή -τή συστάσει του Υπουργείου Παιδείας- στα Διδασκαλεί­α της Εταιρείας μαθητριών προερχόμενων από τα «Διδασκαλεία της Αλυ­τρώτου Ελλάδος».
• Διενέργεια εράνου από τα Παρθεναγωγεία Πατρών και Κερκύρας «υπέρ τών αφανισθέντων αδελφών τής Ανατολικής Μακεδονίας».
• Διευκόλυνση λειτουργίας του Ε' Στρατιωτικού Νοσοκομείου τού Κυ­ανού Σταυρού στο επιταχθέν κτήριο των Εξωτερικών Σχολείων.
• Διευκόλυνση τού Π. Παπαμαύρου, διευθύνοντος το Παρθεναγωγείο Λαρίσης να μεταβεί στην Αδριανούπολη προκειμένου να λάβει μέρος στη διοργάνωση παιδαγωγικών μαθημάτων για τους δασκάλους της Θράκης.
• Δωρεάν φοίτηση κατά το σχολ. έτος 1922-23 στα επαρχιακά σχολεία της Φ.Ε. προσφύγων εκ Μ. Ασίας. Πόντου καi Θράκης.
• Αύξηση του αριθμού των εισακτέων επί δωρεάν φοιτήσει προσφύγων «εκ Μ. Ασίας, Πόντου και Θράκης» (τού χώρου διδασκαλίας επιτρέποντος).
• Δωρεάν φοίτηση προσφύγων και θυμάτων πολέμου στην Αστική Σχολή.

2. Ειδικές κατά περίπτωση διευκολύνσεις

Στις κατά περίπτωση διευκολύνσεις φοίτησης στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας ομάδων ή μεμονωμένων μαθητριών περιλαμβάνον­ται:

• Οι οικονομικές διευκολύνσεις στην «εκ Μακεδονίας» ορφανή Α.Χ. Πανταζή.
• Η δωρεάν φοίτηση προσφύγων «εξ Αγχιάλου».
• Η δωρεάν φοίτηση ως υποτρόφου «τής μικράς αδελφής του εθνομάρτυρος μητροπολίτου Γρεβενών Αίμιλιανού».
• «Η με ηλαττωμένα τροφεία και δίδακτρα φοίτησις τής απόρου εκ Κύπρου συσσίτου μαθήτριας» Δέσποινας Παπαδοπούλου.
• Η έγκριση φοίτησης «εν τω Αρσακείω τής εκ Μοναστηριού Αριάδ­νης Αγοραστού» (με υποτροφία τής Επιτροπής «επί τών ευαγών σκοπών, υπό τήν προεδρείαν τού πρωθυπουργού»).
• Έγκριση εισαγωγής ως συσσίτου τής πρόσφυγος Μαρίας Άργυριάδου.
• Η έγκριση φοίτησης τής ’Ιουλίας Παντζίδου, υποτρόφου τής Παγκείου Επιτροπής, ανεψιάς «τού κατακρεουργηθέντος παρά των Βουλγάρων μη­τροπολίτου Μελενίκου».
• Η δωρεάν φοίτηση στα ’Εξωτερικά Σχολεία τής Έλπίδος Παπανικολάου, πρόσφυγος από τό Δεδέαγατς.
• Η δωρεάν φοίτηση στα ’Εξωτερικά Σχολεία τής εκ Σερρών απόρου Ειρήνης Συμεωνίδου, ή οποία έχασε τούς γονείς της «κατά το διάστημα τής εν Σέρραις Βουλγαροκρατίας».
• Η δωρεάν φοίτηση στα ’Εξωτερικά Σχολεία «της μικράς κόρης τού δημοδιδασκάλου Σερρών Κ. Μάνθου».
• Η δωρεάν φοίτηση (για τό σχολικό έτος 1919) δέκα ορφανών νεανίδων «άρτι αφιχθεισών εξ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, κατόπιν αιτήσεως τού Πανελληνίου Συλλόγου Γυναικών».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Παρθεναγωγείο Κερκύρας τής Μαρίας Μιχαλά, αδελφής τού «εκ τών κακουχιών του πολέμου θανόντος τόν Σεπτέμβρι­ον 1918, Σ. Μιχαλά».
• Η έλάττωση τροφείων της συσσίτου Θεοφάνης Κουντουριώτου «εκ της οικογένειας τών Κουντουριωτών, ων γνωσταί τυγχάνουσιν αι υπέρ πατρίδος παρασχεθείσαι υπηρεσίαι».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Παρθεναγωγείο Κερκύρας της Αικατερίνης Ασπιώτου «ως εχούσης αδελφόν στρατιώτην θανόντα εν πολέμω».
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία τής Χρυσούλας Δουράκου « θανόντος κατά τόν πόλεμον τού στρατιώτου αδελφού της».
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία της Βασιλικής Ανδρεαδάκη «ως εχούσης πατέρα πεσόντα εν τώ Μικρασιατικώ μετώπω».
• Η απαλλαγή καταβολής τροφείων (μιας τριμηνίας) για τίς δύο θυγα­τέρες του συνταγματάρχου πυροβολικού Αρθούρου Μπάλμπη.
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία της Βασιλικής Καραφωτιά, θυγατέρας «λοχαγού πεσόντος εν τώ πολέμω».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Παρθεναγωγείο Κερκύρας, τής Όλγας Ζαμάνη, θυγατέρας «πεσόντος κατά τον πόλεμον αξιωματικού».
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία τής Βενετίας Χατζαντωνάκη, ορφανής πατρός και ετεροθαλούς αδελφής τού «εν τώ μετώπω τής Μ. Ασίας πεσόντος αδελφού της, Πλουτάρχου Ρουσάκη, τού μόνου στηρίγματος τής απόρου οικογένειας της».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Παρθεναγωγείο Πατρών της Ευγενίας Βαλλιάνου «απόρου και ανικάνου προς εργασίαν» (πατρός), η οποία ήταν αδελφή «του ανθυπασπιστού Νικολ. Βαλλιάνου, συντηρούντος τήν πατρικήν οικογέ­νειαν, όστις εκάη ζων εντός του Διοικητηρίου έξωθεν τής Κιουταχείας».
• Η μείωση στο ήμισυ τών ετησίων διδάκτρων για τή μαθήτρια Όλγα Κοσμίδου (Ε^Ζ τάξη Εξωτερικού Προτύπου), θυγατέρα «διδασκάλου πρόσφυγος εκ Ρωσίας, αποθανόντος ενταύθα».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Διδασκαλείο τής ορφανής πατρός Ισαβέλλας Μαστοράκη, «θανόντος τού προστάτου αδελφού της εν τώ εν Σμύρνη Στρα­τιωτικώ Νοσοκομείω».
• Η απαλλαγή διδάκτρων για τή φοιτώσα στό Παρθεναγωγείο Κερκύρας Σοφία Μωραΐτου, «ορφανή πατρός, πεσόντος εν τώ πολέμω».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Παρθεναγωγείο Κερκύρας των «εκ τού νομού Αργυροκάστρου προσφύγων Ελευθερίας Ευαγγελίου και Ευδοκίας Πίνα».
• Η μείωση στο ήμισυ τών διδάκτρων για τή φοίτηση στο Πρότυπο Σχολείο της Φ.Ε. τής Μαρίας Κανελλοπούλου, «πατρός χωροφύλακος, αποβιώσαντος εκ τών κακουχιών τού πολέμου».
• Οι διευκολύνσεις στην Αναστασία Πέτρου, «πατρός εκ Βουλγαρίας», ο οποίος προσέφερε πολλά στον Ελληνισμό και αντιμετωπίζει δυσκολίες.

Μαρία Ν. Βαϊάννη

Φιλόλογος Ιστορικός