Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από το βιβλίο τής Μαρίας Ν. Βαϊάννη «Μικρασιατικός Ελληνισμός και Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 1900-1930» (τόμος Β΄). Ευχαριστούμε την «Ενωση Σμυρναίων Αθηνών», τον Πρόεδρό της κ. Γεώργιο Αρχοντάκη και τη συγγραφέα, φιλόλογο τού Αρσακείου-Τοσιτσείου Εκάλης κ. Μαρία Ν. Βαϊάννη διότι παραχώρησαν την άδεια για την αναδημοσίευσή του.

Μαθήτριες μικρασιατικής καταγωγής στα Σχολεία τής ΦΕ από το 1900 έως το 1930

Ενδεικτικό τής μαθήτριας Ηούς Δεσίπρη από τη Σμύρνη, η οποία φοίτησε στην Αστική Σχολή τής ΦΕ. Από το Αρχείο τής ΦΕ.	Χειρόγραφο πιστοποιητικό με την υπογραφή τής Ελένης Λουίζου, με το οποίο συστήνεται η φοίτηση τής μαθήτριας τού "Ομηρείου" Αγνής Ζανέλλη στην Εμπορική Σχολή τού Αρσακείου, όπου όπως φαίνεται "εγένετο δεκτή".  Από τό Αρχείο τής ΦΕ.	Ενδεικτικό τής Ειρήνης Κρομμύδα από το Ημιγυμνάσιον Κρήνης. Κατετέθη στη ΦΕ στις 23/6/1922 για να εγγραφεί στο Σχολείο.  Από το Αρχείο τής ΦΕ).

 Σημαντικότατο κεφάλαιο στις σχέσεις Μικρασιατικού Ελληνισμού και Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας απετέλεσαν οι μικρασιατικής καταγωγής μα­θήτριες, που φοίτησαν στα Σχολεία της ήδη από τα πρώτα σχεδόν χρόνια τής λειτουργίας τους και οι οποίες, κατά το χρονικό διάστημα 1836-1900, σύμ­φωνα με τις υπάρχουσες πηγές, ανήλθαν στον αριθμό των 320.

Αλλά και κατά το υπό εξέταση χρονικό διάστημα 1900-1930 μεγάλος αριθμός μαθητριών (και κάποιων μαθητών) καταγόταν από την αντίπερα ό­χθη τού Αιγαίου· εξ αυτών άλλες φοιτούσαν ιδίοις εξόδοις και άλλες ενισχυόμενες είτε από τη ΦΕ είτε από άλλους φορείς, όπως π.χ. από τον Σύλ­λογο «Ανατολή», όπως θα καταδειχθεί στη συνέχεια.

Οι πηγές που μας πληροφορούν για την ύπαρξη μικρασιατικής κατα­γωγής μαθητριών είναι τα Πρακτικά των συνεδριάσεων των Διοικητικών Συμβουλίων τής ΦΕ, τα διασωθέντα Πρακτικά αποτελεσμάτων απολυτηρίων και επί πτυχίω εξετάσεων, καθώς και τα διασωθέντα Μαθητολόγια Σχο­λείων τής Εταιρείας, όπου, εκτός των άλλων στοιχείων, αναγράφεται και ο τόπος καταγωγής κάθε μαθήτριας.

Μαθήτριες από τον χώρο των Βαλκανίων στα Σχολεία τής Φι­λεκπαιδευτικής Εταιρείας

Όπως είναι γνωστό, οι πρώτες δεκαετίες τού 20ού αι. υπήρξαν για τον Ελληνισμό περίοδος περιπετειών, ανακατατάξεων, μετακινήσεων πληθυσμών και μεγάλων κοινωνικών αλλαγών. Το Μακεδονικό Ζήτημα, οι Βαλκανικοί πόλεμοι, ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, η Μικρασιατική εκστρατεία και Κατα­στροφή, η ανταλλαγή πληθυσμών, εκτός των εθνικών και πολιτικών επιπτώσεων, δημιούργησαν και τεράστια κοινωνικά προβλήματα, όπως, μεταξύ άλ­λων, κύματα προσφύγων, απόρων, απορφανισθέντων παιδιών, απροστάτευ­των ανηλίκων και ποικιλοτρόπως δοκιμασθέντων Ελλήνων τού ευρύτερου Ελληνισμού, που είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους στη μητέρα-πατρίδα.

Προς τα προβλήματα αυτών των δεινώς χειμαζόμενων Ελλήνων, η Φι­λεκπαιδευτική Εταιρεία, στο πλαίσιο των δυνατοτήτων της, επέδειξε αξιο­σημείωτη ευαισθησία, υιοθετώντας ποικίλα μέτρα που απέβλεπαν στη γενι­κότερη υλική, ηθική ενίσχυση και ανακούφισή τους, είτε σε συλλογικό είτε σε ατομικό επίπεδο.

Άλλωστε, η τακτική αυτή είχε ακολουθηθεί ήδη από το 19ο αι., για με­μονωμένες περισσότερο περιπτώσεις Μικρασιατών Ελλήνων, όπως είχαμε την ευκαιρία να καταδείξουμε και στον Α΄ τόμο τής έρευνας. Κατά τον 20ό όμως αι., η ΦΕ εφήρμοσε οργανωμένα και γενικής φύσεως σχέδια ανακούφισης-υποστήριξης όχι μόνον των Μικρασιατών αλλά και γενικά των Ελλή­νων τής Βαλκανικής.

Πριν, επομένως, ασχοληθούμε με την τακτική συμπαράστασης που α­κολούθησε η ΦΕ σχετικά με το σφοδρά πληττόμενο Μικρασιατικό Ελληνι­σμό, είναι, πιστεύουμε, σημαντικό να αναφερθούμε στις κινήσεις στις όποι­ες προέβη, προκειμένου να προσφέρει χείρα βοήθειας στους Έλληνες των πε­ριοχών εκείνων που υπέφεραν εξ αιτίας των πολέμων και των μεγάλων ανατροπών που εκδηλώθηκαν στον χώρο των Βαλκανίων και που, από πλευ­ράς ελληνικού ενδιαφέροντος, περιελάμβαναν τις ευρύτερες περιοχές Θρά­κης, Μακεδονίας και Ηπείρου.

Η αναφορά αυτή, σε έκτος Μ. Ασίας θέματα, κρίθηκε σκόπιμη, διότι πι­στεύεται ότι συντελεί στη διαμόρφωση πλήρους και ολοκληρωμένης εικόνας τής όλης «φιλοσοφίας» που χαρακτήριζε τη ΦΕ σχετικά με τη συμμετοχή της στην αντιμετώπιση τών προβλημάτων τού Ελληνισμού στο σύνολό του.

Η τακτική, επομένως, που υιοθέτησε η ΦΕ προς αυτή την κατεύθυνση περιελάμβανε αφ’ ενός μεν μέτρα γενικής φύσεως (συχνά και στο πλαίσιο που είχε ορίσει τότε η ελληνική πολιτεία), αφ’ ετέρου δε αντιμετώπιση με­μονωμένων περιπτώσεων, οι οποίες συχνά υπέκρυπταν προσωπικά δράμα­τα, προέκταση των εθνικών αγώνων και περιπετειών.

1. Γενικής φύσεως μέτρα

• Εγγραφή -τη συστάσει τού Υπουργείου Παιδείας- στα Διδασκαλεί­α τής Εταιρείας μαθητριών προερχομένων από τα «Διδασκαλεία τής Αλυ­τρώτου Ελλάδος».
• Διενέργεια εράνου από τα Παρθεναγωγεία Πατρών και Κερκύρας «υπέρ των αφανισθέντων αδελφών τής Ανατολικής Μακεδονίας».
• Διευκόλυνση λειτουργίας τού Ε΄ Στρατιωτικού Νοσοκομείου τού Κυ­ανού Σταυρού στο επιταχθέν κτήριο των Εξωτερικών Σχολείων.
• Διευκόλυνση τού Π. Παπαμαύρου, διευθύνοντος το Παρθεναγωγείο Λαρίσης, να μεταβεί στην Αδριανούπολη προκειμένου να λάβει μέρος στη διοργάνωση παιδαγωγικών μαθημάτων για τους δασκάλους τής Θράκης.
• Δωρεάν φοίτηση κατά το σχολικό έτος 1922-23 στα επαρχιακά σχολεία τής ΦΕ προσφύγων εκ Μ. Ασίας, Πόντου καi Θράκης.
• Αύξηση τού αριθμού των εισακτέων επί δωρεάν φοιτήσει προσφύγων «εκ Μ. Ασίας, Πόντου και Θράκης» (τού χώρου διδασκαλίας επιτρέποντος).
• Δωρεάν φοίτηση προσφύγων και θυμάτων πολέμου στην Αστική Σχολή.

2. Ειδικές κατά περίπτωση διευκολύνσεις

Στις κατά περίπτωση διευκολύνσεις φοίτησης στα Σχολεία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας ομάδων ή μεμονωμένων μαθητριών περιλαμβάνον­ται:

• Οι οικονομικές διευκολύνσεις στην «εκ Μακεδονίας» ορφανή Α.Χ. Πανταζή.
• Η δωρεάν φοίτηση προσφύγων «εξ Αγχιάλου».
• Η δωρεάν φοίτηση ως υποτρόφου «τής μικράς αδελφής τού εθνομάρτυρος μητροπολίτου Γρεβενών Αιμιλιανού».
• «Η με ηλαττωμένα τροφεία και δίδακτρα φοίτησις τής απόρου εκ Κύπρου συσσίτου μαθήτριας» Δέσποινας Παπαδοπούλου.
• Η έγκριση φοίτησης «εν τω Αρσακείω τής εκ Μοναστηριού Αριάδ­νης Αγοραστού» (με υποτροφία τής Επιτροπής «επί τών ευαγών σκοπών, υπό την προεδρείαν τού πρωθυπουργού»).
• Έγκριση εισαγωγής ως συσσίτου τής πρόσφυγος Μαρίας Αργυριάδου.
• Η έγκριση φοίτησης τής Ιουλίας Παντζίδου, υποτρόφου τής Παγκείου Επιτροπής, ανεψιάς «τού κατακρεουργηθέντος παρά των Βουλγάρων μη­τροπολίτου Μελενίκου».
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία τής Ελπίδος Παπανικολάου, πρόσφυγος από το Δεδέαγατς.
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία τής εκ Σερρών απόρου Ειρήνης Συμεωνίδου, η οποία έχασε τους γονείς της «κατά το διάστημα τής εν Σέρραις Βουλγαροκρατίας».
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία «τής μικράς κόρης τού δημοδιδασκάλου Σερρών Κ. Μάνθου».
• Η δωρεάν φοίτηση (για το σχολικό έτος 1919) δέκα ορφανών νεανίδων «άρτι αφιχθεισών εξ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, κατόπιν αιτήσεως τού Πανελληνίου Συλλόγου Γυναικών».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Παρθεναγωγείο Κερκύρας τής Μαρίας Μιχαλά, αδελφής τού «εκ των κακουχιών τού πολέμου θανόντος τον Σεπτέμβρι­ον 1918 Σ. Μιχαλά».
• Η ελάττωση τροφείων τής συσσίτου Θεοφάνης Κουντουριώτου «εκ τής οικογένειας των Κουντουριωτών, ων γνωσταί τυγχάνουσιν αι υπέρ πατρίδος παρασχεθείσαι υπηρεσίαι».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Παρθεναγωγείο Κερκύρας τής Αικατερίνης Ασπιώτου «ως εχούσης αδελφόν στρατιώτην θανόντα εν πολέμω».
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία τής Χρυσούλας Δουράκου «θανόντος κατά τον πόλεμον τού στρατιώτου αδελφού της».
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία τής Βασιλικής Ανδρεαδάκη «ως εχούσης πατέρα πεσόντα εν τω Μικρασιατικώ μετώπω».
• Η απαλλαγή καταβολής τροφείων (μίας τριμηνίας) για τις δύο θυγα­τέρες τού συνταγματάρχου πυροβολικού Αρθούρου Μπάλμπη.
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία τής Βασιλικής Καραφωτιά, θυγατέρας «λοχαγού πεσόντος εν τω πολέμω».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Παρθεναγωγείο Κερκύρας τής Όλγας Ζαμάνη, θυγατέρας «πεσόντος κατά τον πόλεμον αξιωματικού».
• Η δωρεάν φοίτηση στα Εξωτερικά Σχολεία τής Βενετίας Χατζαντωνάκη, ορφανής πατρός και ετεροθαλούς αδελφής τού «εν τω μετώπω τής Μ. Ασίας πεσόντος αδελφού της Πλουτάρχου Ρουσάκη, τού μόνου στηρίγματος τής απόρου οικογενείας της».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Παρθεναγωγείο Πατρών τής Ευγενίας Βαλλιάνου «απόρου και ανικάνου προς εργασίαν» (πατρός), η οποία ήταν αδελφή «τού ανθυπασπιστού Νικολ. Βαλλιάνου, συντηρούντος την πατρικήν οικογέ­νειαν, όστις εκάη ζων εντός τού Διοικητηρίου έξωθεν τής Κιουταχείας».
• Η μείωση στο ήμισυ των ετησίων διδάκτρων για τη μαθήτρια Όλγα Κοσμίδου (Ε΄ τάξη Εξωτερικού Προτύπου), «θυγατέρα διδασκάλου πρόσφυγος εκ Ρωσίας, αποθανόντος ενταύθα».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Διδασκαλείο τής ορφανής πατρός Ισαβέλλας Μαστοράκη, «θανόντος τού προστάτου αδελφού τής εν τω εν Σμύρνη Στρα­τιωτικώ Νοσοκομείω».
• Η απαλλαγή διδάκτρων για τη φοιτώσα στο Παρθεναγωγείο Κερκύρας Σοφία Μωραΐτου, «ορφανή πατρός, πεσόντος εν τώ πολέμω».
• Η δωρεάν φοίτηση στο Παρθεναγωγείο Κερκύρας «των εκ τού νομού Αργυροκάστρου προσφύγων Ελευθερίας Ευαγγελίου και Ευδοκίας Πίνα».
• Η μείωση στο ήμισυ των διδάκτρων για τη φοίτηση στο Πρότυπο Σχολείο τής ΦΕ τής Μαρίας Κανελλοπούλου, «πατρός χωροφύλακος, αποβιώσαντος εκ των κακουχιών τού πολέμου».
• Οι διευκολύνσεις στην Αναστασία Πέτρου, «πατρός εκ Βουλγαρίας», ο οποίος προσέφερε πολλά στον Ελληνισμό και αντιμετωπίζει δυσκολίες.

Μαρία Ν. Βαϊάννη
φιλόλογος - ιστορικός