Tα εγκαίνια τού πρώτου Τοσιτσείου Σχολείου στην οδό Σταδίου

«Εγνώρισα δύο νεάνιδας πτωχών γονέων, εν τω Αρσακείω εκπαιδευθείσας,

Αίτινες τοιαύτην είχον περί αυτών ιδέαν ώστε εθεώρουν ύβριν να τας καλή

τις διδασκάλισσας.»

«Πανδώρα» τ. Ις΄,1865-66, σ 166

Από την εποχή τής ιδρύσεως των δύο Σχολείων, τού Εσωτερικού και τού Εξωτερικού, το Δ.Σ. τής Φ.Ε. απασχολούσε πολύ σοβαρά το θέμα τής συνύπαρξης στους χώρους τού Σχολείου των εσωτερικών και των εξωτερικών μαθητριών. Οι εσωτερικές, οικότροφες, μαθήτριες στην πλειοψηφία τους προέρχονταν από πόλεις και χωριά τής Ελλάδας αλλά και των υπόδουλων ακόμα ελληνικών εδαφών και φοιτούσαν εκεί με υποτροφία των συμπατριωτών τους, υπό τον όρο ότι οι νέες δασκάλες θα επιστρέψουν στον τόπο καταγωγής τους και θα διδάξουν στις κοπέλες την ελληνική γλώσσα. Συγχρόνως όμως στο Σχολείο φοιτούσαν Αθηναίες προερχόμενες από αστικές και πολλές φορές εύπορες οικογένειες, οι οποίες επιθυμούσαν να μορφώσουν τα κορίτσια τους. Είχε αρχίσει λοιπόν να παρουσιάζεται το φαινόμενο οι εσωτερικές μαθήτριες, συνεπαρμένες από τη ζωή στην πρωτεύουσα, να αρνούνται να επιστρέψουν στην πατρίδα τους και να θέλουν να παραμείνουν στην Αθήνα. Όμως η έλλειψη χώρου και αιθουσών διδασκαλίας, αποτέλεσμα τής αθρόας προσέλευσης μαθητριών, είχε ως αποτέλεσμα πολλές τάξεις τού Εξωτερικού Σχολείου να στεγάζονται σε ανήλιαγες υπόγειες αίθουσες τού κεντρικού κτηρίου.

Το Τοσίτσειο κτίστηκε με χρήματα που προσέφερε η Ελένη Τοσίτσα μετά τον θάνατο τού συζύγου της στη γωνία των οδών Σταδίου και Πανεπιστημίου για να στεγαστεί το Εξωτερικό Σχολείο τής ΦΕ. Παραπλεύρως, επί τής Πανεπιστημίου, ήταν το κτήριο τού Νηπιαγωγείου των Απόρων. (Φωτογραφικό Αρχείο ΦΕ)

Για να αντιμετωπιστεί το γεγονός αυτό το Δ.Σ. αποφάσισε να χωρίσει το Εσωτερικό από το Εξωτερικό Παρθεναγωγείο. Δεν υπήρχαν όμως ούτε τα κεφάλαια ούτε το οικόπεδο για να κτιστεί ένα νέο κτήριο. Αρωγός στην προσπάθεια αυτή ήρθε η Ελένη Τοσίτσα, σύζυγος τού μεγάλου ευεργέτη Μιχαήλ Τοσίτσα, στην οποία ο σύζυγός της είχε αφήσει τη διαχείριση τής περιουσίας του μετά τον θάνατό του το 1856. Η μεγάλη αυτή κυρία, αν και βαθύπλουτη, δεν έζησε ποτέ πολυτελώς. Ευπροσήγορη και γεμάτη πραότητα, θεώρησε τον πλούτο δώρο Θεού για την εκτέλεση κοινωφελών έργων. Αφού ενίσχυσε λοιπόν όλα τα ιδρύματα τα οποία κατά το παρελθόν είχαν ευεργετηθεί από τον σύζυγό της, έκανε και τις προσωπικές της επιλογές. Μία από αυτές ήταν και η ενίσχυση τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στο έργο της. Η ευεργέτις, ήδη από το 1860, είχε εκφράσει την επιθυμία να ανεγείρει με δικές της δαπάνες νέο σχολικό μέγαρο για τη στέγαση τού Εξωτερικού Σχολείου τής Εταιρείας. Για τον λόγο αυτό αγόρασε με δικά της χρήματα «το κατά την οδόν Σταδίου, πλησίον τού Βασιλικού Τυπογραφείου και όπισθεν τού καταστήματος τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας κείμενον οικόπεδον τού γερουσιαστού Κ. Αντωνοπούλου» έναντι 170.000 δραχμών, στη γωνία των οδών Σταδίου και Τυπογραφίας (σήμερα Αρσάκη), και χρηματοδότησε την οικοδόμηση κτηρίου σε σχέδια τού Λύσανδρου Καυταντζόγλου, στο οποίο θα εγκαθίστατο το Εξωτερικό Αλληλοδιδακτικό Σχολείο τής Εταιρείας. Προς τιμήν των δωρητών, με απόφαση τού Δ.Σ., το νέο σχολείο ονομάστηκε «Τοσίτσειον». Έτσι, «τα ταλαίπωρα κοράσια τα έξωθεν φοιτώντα θα απαλλαχθώσι από τα σκοτεινά και πολλάκις κάθυγρα υπόγεια τού καταστήματος». Εκεί στεγάστηκε το Δημοτικό, το Γυμνάσιο και το Διδασκαλείο για τις μαθήτριες που έμεναν στην Αθήνα και επέστρεφαν στο σπίτι τους μετά τα μαθήματα.

Το νέο κτήριο είχε μαρμάρινη πρόσοψη επί τής οδού Σταδίου, ευρύχωρο προθάλαμο, τέσσερεις αίθουσες διδασκαλίας, μεγάλη αίθουσα τελετών και μεγάλη αυλή που χωρούσε 300 μαθήτριες. Η είσοδος και η έξοδος των μαθητριών γινόταν από την οδό Τυπογραφίας (Αρσάκη). Το καινούργιο κτήριο θα επικοινωνούσε με το Αρσάκειο Μέγαρο μέσω τού εσωτερικού κήπου. Δυστυχώς το κτήριο άργησε να ολοκληρωθεί, κάτι που προκάλεσε τη δυσαρέσκεια των δικηγόρων τής Ελένης Τοσίτσα, η οποία πέθανε την 1η Απριλίου 1866. Έτσι, δυστυχώς, η ίδια η ευεργέτις δεν πρόλαβε να δει ολοκληρωμένο το κτήριο τού Τοσιτσείου. Η εικόνα όμως των μαυροφορεμένων Αρσακειάδων που είχαν παραταχθεί στο πεζοδρόμιο εμπρός από το Σχολείο για να αποδώσουν τιμές στη σπουδαία αυτή γυναίκα ήταν ίσως η πιο συγκινητική εικόνα για όλους όσοι παρευρέθησαν στην κηδεία της.

Το διώροφο παλαιό κτήριο στη γωνία των οδών Μενάνδρου (σήμερα Πεσμαζόγλου) και Σταδίου είναι η οικία Βούρου, την οποία αγόρασε η ΦΕ. Στα δύο διπλανά κτήρια επί τής οδού Σταδίου στεγάζονταν το Νηπιαγωγείο τού Αρσακείου και το Νηπιαγωγείο των Απόρων. Στη γωνία με την οδό Τυπογραφίας (σήμερα Αρσάκη) διακρίνεται το Τοσίτσειο Εξωτερικό Σχολείο τής ΦΕ. Η Σταδίου τότε ήταν χωματόδρομος. Γραφική η παρουσία τού κουλουρτζή στη γωνία των οδών Σταδίου και Μενάνδρου (Πεσμαζόγλου). (Φωτογραφικό Αρχείο ΦΕ)

Το κτήριο τελικά παραδόθηκε στην Εταιρεία στις 22 Φεβρουαρίου 1867, μετά τον θάνατο τής Ελένης Τοσίτσα, η οποία με διαθήκη της άφησε επιπλέον 20.000 δραχμές για τη συντήρηση τού Σχολείου. Τα επίσημα εγκαίνια έγιναν με μια σεμνή τελετή. Δεν ήταν εποχή για μεγάλους εορτασμούς. Ο πρωθυπουργός τής χώρας Αλέξανδρος Κουμουνδούρος είχε σχηματίσει τη μακροβιότερη κυβέρνηση από την ψήφιση τού Συντάγματος του 1864 (παρέμεινε στην εξουσία σχεδόν έναν χρόνο), γι’ αυτό και ονομάστηκε «Μέγα Υπουργείον». Ο νεαρός βασιλιάς Γεώργιος ο Α΄ ταξίδευε στην Ευρώπη αναζητώντας βοήθεια και στήριξη από τα ευρωπαϊκά κράτη, αλλά και σύζυγο, όπως αποδείχθηκε, αφού στις 23 Οκτωβρίου 1867 παντρεύτηκε τη μεγάλη δούκισσα τής Ρωσίας Όλγα Κωνσταντίνοβνα, ανιψιά τού Τσάρου. Εν τω μεταξύ είχε ξεσπάσει η Κρητική επανάσταση ενάντια στην οθωμανική κυριαρχία και υπέρ τής ένωσης τού νησιού με την Ελλάδα. Το γεγονός τής ανατίναξης τού Αρκαδίου, που προκάλεσε τον θάνατο 300 περίπου πολιορκημένων και 700 αμάχων, είχε αντίκτυπο στη διεθνή κοινή γνώμη. Όμως και για την Ελλάδα το θέμα δημιούργησε πολλά προβλήματα –και πολιτικά–, αφού η διαχείριση τού «κρητικού ζητήματος» ήταν η αιτία τής σύγκρουσης τού Γεωργίου τού Α΄ με τον Κουμουνδούρο, αλλά και αφού το κράτος έπρεπε να αντιμετωπίσει ένα μεγάλο κύμα Κρητών προσφύγων που είχε καταφύγει στην Αθήνα. Έτσι, ο αγιασμός για τα εγκαίνια τού νέου Σχολείου έγινε παρουσία του Πρωθυπουργού Αλέξανδρου Κουμουνδούρου και μελών της κυβερνήσεως, του Προέδρου της ΦΕ Λέοντος Μελά και του ΔΣ, των κληρονόμων και συγγενών τής Ελένης Τοσίτσα, τής διευθύντριας τού Αρσακείου Αμεναΐδος Καβανιάρη, των καθηγητών και των νεαρών Ατθίδων που φοιτούσαν στο Σχολείο την εποχή εκείνη.

Περισσότερες πληροφορίες για το Σχολείο βρίσκουμε στην έκθεση τής Αγγελικής Πατεράκη, η οποία ήταν διευθύντρια τού Σχολείου το 1878, προς στο Δ.Σ. τής Φ.Ε., όπου περιγράφει το σχολείο και τη σύνθεσή του ως εξής: «Το ευρύ τούτο καθίδρυμα όπερ ανηγέρθη δαπάνη τής αοιδίμου Ελένης Τοσίτσα όπως χρησιμεύση ως προκαταρκτικόν σχολείον τής Φ.Ε., διαιρείται εις δύο διακεκριμένα σχολεία, έν μεν πολυπληθές, έν δε ολιγοπληθές ίνα χρησιμεύσωσιν ως πρότυπα σχολεία προς τας διδασκομένας την μέθοδον τής διδασκαλίας μαθητρίας τής Ε΄ τάξεως τού Διδασκαλείου (εσωτερικής και εξωτερικής). Η μέθοδος τής διδασκαλίας είναι η μικτή μέθοδος η εγκεκριμένη υπό τής σεβαστής κυβερνήσεως, και κατά τον οδηγόν (τής αλληλοδιδακτικής μεθόδου) το κατώτερον τμήμα διηρημένον εις 8 τάξεις, διδάσκεται διά πρωτοσχόλων, υπό την επιτήρησιν μίας διδασκάλου, ήτις όμως οφείλει να κάμνη τας απαιτουμένας προασκήσεις, ερμηνείας και αναπτύξεις. Το δε Ανώτερον τμήμα, ήτοι συνδιδακτικόν, διηρημένον εις τάξεις και τμήματα, περί ων ήδη ανέφερον διδάσκονται υπό ιδίων διδασκαλισσών. Από τού παρελθόντος έτους η Η΄ τάξις τού τε πρώτου και τού δευτέρου προτύπου ημών σχολείου μετεσχηματίσθη εις προπρασκευαστικόν τού Συνδιδακτικού». Προχωρώντας στην περιγραφή της δίνει τη χρήσιμη πληροφορία ότι υπήρχε ελαστικότητα στη φοίτηση την εποχή εκείνη. «…Η αρχάριος μαθήτρια δύναται καθ’ αυτήν να καταταχθή καθ’ οιανδήποτε ώραν τού έτους ͘ κατατασσομένη δε ευρίσκει αμέσως κατάλληλον τάξιν και τον μικρόν του διδάσκαλον, (την πρωτόσχολον) έτοιμον να την διδάξη αμισθί. Κατ’ αυτήν ο δύσνους, ο αμελής και φυγόπονος δεν γίνεται πρόσκομμα εις την πρόοδον τού οξύνοος, επιμελούς και φιλόπονου μαθητού.». Και συνεχίζει αναφερόμενη στα διδασκόμενα μαθήματα: «Οι αρχάριοι εδιδάσκοντο αλληλοδιδακτικώς, ανάγνωσιν, καλλιγραφίαν, τέσσαρας πράξεις τής αριθμητικής, έτι δε μέρος τής Χριστιανικής Διδασκαλίας. Προβιβαζόμενοι δε εις το ανώτερον τμήμα εδιδάσκοντο υπ’ αυτού τού διδασκάλου ήτοι συνδιδακτικώς τα Ιερά μαθήματα, Ιστορίαν, Γεωγραφίαν, Γραμματικήν και τα λοιπά υπό τού νόμου απαιτούμενα μαθήματα μετ’ ακριβούς ερμηνείας και αναπτύξεως. Πλην τούτων και Κατήχησιν, ερμηνείαν των Ευαγγελίων εκάστην Κυριακήν, ορθογραφικά γυμνάσματα, πινακογραφίαν, ιχνογραφίαν δι’ ανυποστηρίκτου χειρός και δι’ εργαλείων, μουσικήν, γυμναστικήν, και τέλος πλεκτικήν και ραπτικήν, διδομένης περισσοτέρας προσοχής εις τα χρησιμότερα προς τας οικιακάς ανάγκας».

Το πρώτο αυτό Τοσίτσειο Σχολείο γνώρισε μεγάλες δόξες. Τόσο ώστε η Φ.Ε. αναγκάστηκε να ζητήσει για την αντιμετώπιση τού πλήθους τη βοήθεια τής αστυνομίας. Το μεγαλύτερο πρόβλημα παρουσιαζόταν τις ώρες προσέλευσης και αναχώρησης από το Σχολείο των εξωτερικών μαθητριών.

Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Γρ. Ξενόπουλος στο πρώτο κεφάλαιο τού μυθιστορήματός του «Φοιτητές και Αρσακειάδες», οι Αθηναίοι «στολισμένοι για περίπατο, ανθοστολισμένοι οι περισσότεροι… σταματούσαν, αργοπερπατούσαν, ή έκαναν το βήμα τους σχεδόν σημειωτόν στο μέρος εκείνο τού πεζοδρομίου που το κόβουν οι δρόμοι Παρθεναγωγείου και Γεωργίου Σταύρου. Δεν ήταν μόνο νέοι και παιδιά, φοιτητές και μαθητές. Ήταν και μεγάλοι, μεσόκοποι, γέροι. Και δεν ήταν μόνο από την τάξη των λιμοκοντόρων, ήταν κι από την τάξη που φορούσε ζωνάρι και γαρύφαλο στ’ αυτί… Για την ώρα δεν φαίνονταν να προσέχουν παρά μόνο μία πόρτα αντικρυνή. Ήταν μεγάλη βαθυπράσινη, παλιά και κλειστή. … Σε λίγο η πόρτα εκείνη θα διαπλατύνονταν και στον δρόμο θα ξεχυνόταν η πιο αξιοθέατη πομπή. Ένα πλήθος τρυφερά, δροσερά, χαριτωμένα κορίτσια από δώδεκα χρονών ίσα με δεκαοκτώ, ίσα με είκοσι! Ξέρετε εσείς ωραιότερο θέαμα; …Αλλά τόσο στη Σταδίου όσο και στην Πανεπιστημίου, μεσημέρι και βράδυ, έβλεπε κανείς και ένα σωρό αστυφύλακες οι οποίοι επέβλεπαν το σχόλασμα τού Αρσακείου».

Το πρώτο αυτό κτήριο τού Τοσιτσείου Σχολείου τής Φ.Ε. φιλοξένησε το Εξωτερικό Σχολείο μέχρι το 1900, οπότε με απόφαση τού Δ.Σ. κατεδαφίστηκε για να ανοικοδομηθεί το ενιαίο οικοδομικό τετράγωνο που υπάρχει μέχρι σήμερα.

Παναγιώτα Αναστ. Ατσαβέ

φιλόλογος - Ιστορικός